Уәлибек Әбдірайымов: Бүгінгі қоғамға САТИРА керек емес

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №02 (273) от 15 янва­ря 2015 г.

 

Бей­сен­бі­де­гі бетпе-бет

 

«Шан­шар­дың» шаңы­рақ көтеріп, кере­гесін кеңейт­кеніне 20 жыл толып­ты. Осы күн­ге дей­ін халы­қтың наза­ры­нан тыс қал­май, ұтым­ды әзіл­дері мен қоғам­да қылаң бер­ген құбы­лы­стар «Шан­шар­дың» шаны­шқы­сы­на шан­шыл­май қалған емес. Сахна­дан сая­сатқа дей­ін мәсе­ле­лер­ді көтеріп, «тіл тұрақтал­май, сати­ра­ның ешкім­ге кере­гі жоқ» дей­тін театр­дың дирек­то­ры Уәли­бек Әбдірай­ы­мов мыр­за­мен «Бей­сен­бі­де­гі бет­пе-бет­те» кез­дескен едік…

 

–Уәли­бек мыр­за, сұх­ба­ты­мы­зды ескі жыл­дан есіңіз­де қалған бір әзіл­ден бастай­ы­қ­шы: елге езу тарт­ты­рар не айтар едіңіз?

– Басқа басы­лым­дар мұн­дай әзіл­ді сұх­бат­тың соңы­на беру­ші еді…

– Жөн екен, аға, сөй­тей­ік… Деген­мен, бүгін қоғам­ның өзі сати­раға айна­лып кет­кен соң, халы­қты күл­ді­ру қиы­нға соғып жүр­ген жоқ па?

– Иә… (күліп). Сати­ра деген қиын жанр. Сати­ра сана­ты­на жата­тын эст­ра­да – заман айна­сы дей­ді ғой. Сон­ды­қтан сати­ра да заман­ның ағы­мы­на қарай өзгеріп оты­ра­ды. Жал­пы, Қаза­қстан­да тұрып жатқан қаза­қтар­дың өмірі үлкен сати­ра­ның ойы­ры бол­ды. Қаза­қтар таза екі­ге бөлініп алған: «таза қаза­қтар» және «шала қазақтар».

Сіз­ге бір қызы­қты айтай­ын: Қытай­дың Үрім­ші деген қала­сын­да Қаза­қстанға бара­тын қаза­қтарға арналған курс бар. Мен сон­да не айты­ла­ды екен деп, қызы­ғып бар­сам, қаза­қ­ша емес, орыс тілін үйре­те­ді екен. Себебі олар­да Қаза­қстанға барған­да орыс тілін­сіз өмір сүре алмай­сың, қажет бола­ды деген түсінік қалып­тасқан. Міне, сати­ра­ның нағыз уыт­ты нәр­сесі – осы. Өте күл­кілі әрі ұят. Осы­ған қат­ты уай­ым­дай­мын, қар­ным аша­ды. Қан­ша сахнаға шығар­сақ та, өзі­міз бен өзі­міз күле­міз де қоямыз.

Баяғы­да ҚазҰУ-да оқып жүр­генім­де, бір көкем­нің әңгі­месін оқып, қат­ты күл­генім бар. Күл­сін деп емес, іші күй­іп айтқан. Сол көкем­нің айтқа­ны есім­де: Мен сен­дер­ді көру­ге, әңгі­ме­ле­су­ге асы­ға­мын. Өйт­кені, үйде жең­гең мен екі балам бар. Бір балам меди­ци­на сала­сын­да жұмыс істе­се де, бір ауыз қаза­қ­ша біл­мей­ді. Үйде­гі теле­ди­дар­да екі арна көр­се­те­ді: Москва және Қаза­қстан. Сон­да мен Қаза­қстан арна­сын көріп оты­рға­ным­да: «Мұн­да не қызық бар?!» – деп, үйде­гілер Москва­ны қосқы­за­ды. Біздің үйде теле­ди­дар­ды көре­рде әйелім мен екі балам бір жақ, мен бір жақ болып, әр уақыт­та мен жеңіліп қала­мын. Сөй­тіп, олар Москва арна­сын қарай­тын. Бір күні әйелі: «Сен де өзге­лер­дің ерке­гі сияқты үйге сары май, ет әкеліп қой­саң бол­мас па еді?» – деп, қыңқыл­дап қой­маған соң, орным­нан атып тұрып, сөм­кем­ді алып, үйден шығып кет­тім. Мәс­ке­у­ге бағы­на­мыз: дүкен­де ет, сары май деген­дер­дің тап­шы­лы­ғы. Егер бар бол­са, үйге апа­рып, еркек екенім­ді көр­сет­кім кел­ді. Үйге кел­ген­де, әйелім мен бала­ла­рым сөм­кені қарап еді, ішін­де ештеңе жоқ. «Әй, Мақтым бол­дым ғой!» деп, оты­ра кет­тім. Әйелім мен бала­ла­рым бұл сөзді түсін­беді. Бей­ім­бет Май­лин­нің «Күл­паш» повесін­де Күл­паш ашар­шы­лық кезің­де күн­көрістің қамы­м­ен бай­лар­дың қол астын­да жұмыс жасай­тын. Күй­е­уі Мақтым ел ара­лап, қай­ыр сұрай­тын. Сол Мақтым ұза­ққа кет­се де, үйіне бос келетін.

Қазір мұн­дай әңгі­ме­лер­ді айтқан­мен, оны ешкім түсін­бей­ді. Себебі тіл­дің ешкім­ге кере­гі жоқ. Әсіре­се жоға­ры жақта оты­рған­дар­ды таңғал­ды­ра алмай­сың. Тіл дамы­м­а­са, сати­раға қай­дан қарық бола­сың?! Әзіл-сати­ра тіл дамы­ған жер­де ғана жүреді.

– Расын­да, сіздің басы­лым­дарға бер­ген сұх­бат­та­ры­ңы­зды сара­лап оты­рып, соның бәрін­де тіл мәсе­лесін айна­лып өтпей­тініңіз­ге көз жет­кіздім. Десек те, өз елі­міз­де өз тілі­мізді қорға­у­мен қор болып жүр­гені­міз қыран-топан күл­кінің тақы­ры­бы емес пе?

– «Өлім­нен ұят күшті» деген қаза­қта әде­мі сөз бар. Ел басқа­рып оты­рған­дар неге қаза­қ­ша сөй­ле­мей­ді? Неге талап қой­ыл­май­ды? Мыса­лы, Өзбек­станға кон­церт қоюға барған­да, екі күн­нен кей­ін өзбек­ше сөй­ле­у­ге тыры­са­мын. Дүкен­ге барған­да, баға­лар­ды өзбек­ше айтып, өзім­нің қазақ екенім­ді айта­мын. Қытай­ға бар­сам – қытай­ша, Гер­ма­ни­яға бар­сам – неміс­ше бірер сөз үйре­ну­ге тыры­са­мын. Егер әлдекім­ді мем­ле­кет­тік қыз­мет­ке шақыр­са, ол сол елдің ана тілін­де сөй­ле­уі керек. Біздің елде неге осы талап қой­ыл­масқа? Біздің үкі­мет­те­гілер қаза­қ­ша қақ­пай­ды ғой, құдай-ау! Үлкен лау­а­зым­да оты­рған­дар қаза­қ­ша біл­ме­геніне ұял­май ма екен? Елу жыл­дан кей­ін бәрі әде­мі болып кете­ді деп, «үміт­сіз – шай­тан» бәрі­міз үміт­теніп отырмыз.

– Иә, бүгін­де түсін­бей­тін жәйт көп қой: өткен жыл сати­ра сахна­сын­да жүр­ген сіз­дер үшін әзіл-күл­кі­ге толы бол­ды деме­сек, былай­ғы жұрт­ты қым­бат­шы­лы­қтың қамы­ты қысқан, күл­кі­ге зар болған жыл бол­ды ғой… Тең­ге деваль­ва­ци­я­сы, азық-түлік­тің қым­бат­та­уы, эко­но­ми­ка­лық дағ­да­рыс… т.б. деген­дей. Бұл тұрғы­да не айтар едіңіз?

– Айт­тың не, айт­па­дың не… Был­ты­рғы жыл­дан есте қалған заман­дық әзіл сұраған едіңіз, әзіл­дің көкесін Ұлт­тық банк­тің төраға­сы Қай­рат Келім­бе­тов айт­ты. Аяқ асты деваль­ва­ция жасаған жоқ па? Теле­ди­дар­да бер­ген жау­а­бын естідіңіз бе? «Біз бұған 6 ай дай­ын­дал­дық. Ешкім­ге біл­дір­мей мақ­са­ты­мы­зға жет­тік», – деді. Сөй­тіп өзі жәй ғана мырс етті. Міне, сати­ра­ның ең үлкені – осы.

Бір күні біреу сиқыр көр­сетіп жатқан­да мен айт­тым: әлем­ді таңқал­ды­ра­тын сиқыр­ды Ұлт­тық банк­тің төраға­сы жасаған. Бір күн­де бүт­кіл 17 млн халы­қты алдап сал­ды: 20 пай­ыз тең­ге­міз жоқ болып, сиқыр­дың көкесін жаса­ды. Бір­ден емес, жай­лап жаса­са бола­ды ғой, еті­міз үйре­нетін еді. Бұрын­да­ры ести­тін­мін: хан­ның уәзір­лері үстеріне жаман шапа­нын киіп алып, ел жаға­лап, базар ара­лап, халы­қтың жағ­дайы не болып жатқа­нын көретін. Ал бүгін мына мәсе­ле­ге таң­да­на­мын: қазір­гі уәзір­лері­міздің оты­рған жері биік қор­шау, жан-жағы оққағар, көше­ге шық­са, нөкер­лерін сабы­л­тып етріп жүреді. Неге? Олар кім­нен қорқа­ды? Халы­қтан неге қорқуы тиіс? Халы­қтың жағ­дай­ын жасап жатқан солар ғой. Керісін­ше, халық олар­ды көр­ген жер­де құшақтап алып, алғы­сын жауды­руы керек қой.

Мыса­лы, Дубай­ға барға­ным­да, теле­ди­дар­дан солар­дың бас шей­хын көр­сетіп жатыр: ешқан­дай оққаға­ры жоқ, жұрт қатар­лы дүкен ара­лап, өз көлі­гіне мініп кет­ті. Ал біз­де­гі әкім-қара­лар мен халы­қтың ара­сы алшақ, терең ор, нағыз коме­дия. Олар халы­ққа жұмыс істеп жатыр ма, әлде басқаға ма?

– Деген­мен, қазақ сати­ра театр­ла­ры­ның күл­кісі қытай­дың тау­а­ры сияқты болып кет­ті ғой: басқа тап­паған соң, жұрт­тың арзан­ды амал­сыз сатып алуға мәж­бүр бола­ты­ны сияқты, бұлар­дың арзан күл­кісіне де еріксіз езу тар­тып жүр деген ойға не айтар едіңіз?

– Мен бұл ара­да тағы тіл­ге бай­ла­ны­сты айта­мын. Сати­раға тіл тигіз­бей-ақ қояй­ын: сахнаға шығып, бала-шағам­ды асы­рап отыр­мын ғой. Сати­ра деген әде­би­ет­тің ішіне кіретін бір жанр ғой: ал қазір­гі жұрт кітап оқи ма? Қазақ тілін­де жазы­лған газет­ті оқи ма? Жас ақын­дар­дан кім шықты: олар­ды біле ме? Бәрі жай­ы­на қал­ды. Олжас Сүлей­ме­но­втің «АЗиЯ» кіта­бы кезін­де Мәс­ке­уде талқы­ланған еді. Баяғы­да халы­қтың кіта­пқа, әде­би­ет­ке деген құма­ры күшті болу­шы еді. Қазір кім­нің өнері қалай шығып жатқа­нын ешкім білмейді.

Мен «Осто­рож­но: коро­ва» филь­мін және сол сияқты қаза­қтан шыққан сери­ал­дар­ды көр­дім. Шыны керек, қай тіл­де екенін түсін­бедім. Қаза­қстанға арналған фильм деп, жар­ты­лай қаза­қ­ша, жар­ты­лай орыс­ша шығарған. Жыным кел­ді! «Осто­рож­но: коро­ва­ны» таза орыс тілін­де түсіріп, қаза­қ­ша сөй­ле­ген жерін орыс тіліне, ауда­рып беру керек еді. Мыса­лы, Ұлы Отан соғы­сы­ның кино­ла­ры орыс тілін­де неміс шығып, өз тілін­де сөй­ле­се, орыс тіліне ауда­рып бер­генін көресің. Біздің кино­ны неге осы­лай көр­сет­пес­ке? Кім­нің маза­ғы бұл? Қан­дай масқа­ра? Кім­ге көрсетеміз?

Сол сияқты был­ты­рғы жаңа жыл­дық кон­церт­тер­ді қарап отыр­сам, бар­лы­ғы жар­ты­лай қаза­қ­ша, жар­ты­лай орыс­ша. Не деген бей­ша­ра­лық? Жыл сай­ын тілі­міз дамып келеді деген дақ­пырт осы ма? Мына түрі­міз­бен тілі­міз дамы­м­ай­ды, дала­да қала­ды. Біз­де «Көшпен­ділер» деген «кино­ко­ме­дия» бар ғой. Оны аны­ғын­да коме­дия деп атау керек. Аме­ри­ка­дан шақы­ры­лған гол­ли­вуд­тық актер­лар ақша­сы төлен­ген соң, киноға қазақ тілін­де сөй­леп түсті. Ал біз­де шала тіл­ді актер­лар бар, соларға да осын­дай талап қой­ыл­са, олар өз тілін­де сөй­ле­уді үйре­неді. Сон­да осы дүба­ра­дан құты­ла­тын шығармыз.

– Әйт­се де, сіз біздің сұраққа төте жау­ап беріп көріңіз­ші: қоғам­дағы келеңсіздік­тер­ді түй­рей­тін, ел-жұрт­тың ұятын шым­ши­тын уыт­ты, сая­си сати­ра бүгін­де неге жоқ?

– Бүгін­гі қоға­мға сати­ра керек емес. Өйт­кені оны тың­дай­тын ада­мы жоқ. Мысалға, театр­лар­дың айтып, көр­сетіп жатқан дүни­е­лері жоға­ры жаққа жет­пей, жет­се – жақ­пай жата­ды. Екін­ші­ден, қазақ тілі тек ауыл ара­сын­дағы «төмен­гі тап» қана қол­да­на­тын тіл бол­ды. Ал «төмен­гі тап» сая­сатқа ара­ла­са алмай­ды. Сая­сатқа ара­лас­паған соң, оларға сая­сат­тың қыр-сырын сати­ра­мен айта алмай­сың. Себебі бүкіл сая­сат біз­де орыс тілін­де жаса­ла­ды. Үкі­мет­тің төраға­сы­нан бастап, мини­стр­лер­дің өткіз­ген жина­лы­ста­ры қазақ тілін­де өте­ді деп айта ала­сыз ба? Орыс тіліне сая­сат­тың кере­гі жоқ: ол тіл­ге үлкен үстем­дік беріліп, жағ­дай­ла­рын жасап алған соң, қазақ тілін қажет етпе­ген соң, «төмен­гі тап» сая­сатқа ара­ла­са алмай­ды. Міне, сати­ра­ның кен­де қала­тын жері – осында.

– Мәсе­лен, көр­ші Ресей­де сати­рик­тер пре­зи­ден­ті­нен бастап, билік басын­дағы­лар­ды аямай сынай­ды. Жемқор­лық, ұйым­дасқан қыл­мыс, парақор­лық — мұның бар­лы­ғы Ресей­де уыт­ты тіл­мен сахна­дан айты­ла­ды. Ал біздің сықақ­шы­лар мұн­дай тақы­рып­тарға неге бармайды?

– Біз сая­си әңгі­ме­лер­ге ара­ла­са бер­мей­міз. Біз­де­гі өнер адам­да­ры сая­сатқа ара­ласқан емес. Сон­дай мен­та­ли­теті­міз бар. Оның үстіне сая­сат­тағы біре­уді кекетіп-мұқа­ту­дың қажеті жоқ деп ойлай­мын. Біз­де сөй­леу мәде­ни­еті сақталған. Қаза­қтар­дың ауыз әде­би­еті­нен бастап қара­саңыз, әде­би кітап­тар­ды оқы­саңыз, біреу-міре­уді кекетіп, қат­ты сынға алға­ны жоқ. Соған қараған­да, бұл қан­да бар қаси­ет пе дей­мін. Ресей сынай­ды деп, ауыз менікі деп, жоға­ры жақты орын­сыз сынап, осы жағ­дай көре­рмен­ге күл­дір­гі бола­ды десек, менің­ше, бұл дұрыс емес.

– Деген­мен, біздің елде­гі бас­пасөз­де көз­ге көрін­бей­тін, ішкі сая­сат маман­да­ры жымысқы­лы­қ­пен жасай­тын цен­зу­ра бары жур­на­лист қауы­мға бел­гілі жәйт. Ол цен­зу­ра бүгін­де айтыс өнерін де өз тақы­мы­на басып алды. Сіздің сөзіңіз­ге қараған­да, сати­ра театр­ла­ры да ішкі сая­сат­тың цен­зу­ра­сы­на тап болған сияқты ғой: осы­ны барын – бар, жоғын – жоқ деп, жасыр­май айта ала­сыз ба?

– Біз­де­гі цен­зу­ра анау айтқан­дай цен­зу­ра емес. Бар дей алмай­мын. Елі­міз­де біз секіл­ді эст­ра­да жан­рын­дағы театр­лар аз. Цен­зу­ра болу үшін, театр саны өте көп болуы керек.

– Бұрын­да­ры «Шан­шар» Шым­кент­те жүр­ген­де, оның әзіл-сықағы әлдеқай­да ұтқыр еді, ал рес­пуб­ли­ка сахна­сы мен теле­экра­ны­на шыққан соң, оның күл­кісі сұй­ы­лып бара­ды деген пікір­ге қан­дай уәж айтар едіңіз?

– Бұры­нғы күй­мен шым­кент­ше ойнай бер­сек, бізді рес­пуб­ли­ка көле­мін­де ешкім түсінбейді.

Қазір өте жыл­дам заман туды: бұры­нғы­дай ұзақ әңгі­ме айтып, елді мезі етіп, күл­ді­ре алмай­сың. Бар­лы­ғы тез-тез болу керек. Қазір адам­ның мін­ген көлі­гіне дей­ін, көр­ген теле­ди­да­ры­на дей­ін жыл­дам. Сон­ды­қтан жыл­дам­дық зама­ны­на қарай, біз де тыры­сып бағудамыз.

Иә, әзіл­дің болы­ңқы­ра­май жатқа­нын мой­ын­дай­мын. Кезін­де­гі біздің көре­рмен­дер де орта жастан асып кет­ті. Жастар жағы әзіл-сықақты көп көре бер­мей­ді. Көретін­дер­дің көбі – жур­на­ли­сти­ка мен фило­ло­гия факуль­те­терінің сту­дент­тері. Бүгін­гі жастар тіп­ті өлең оқи алмай­ды. Мысалға, «Дос-Мұқа­сан­ның» кезін­де­гі әндерін мен тың­дай­мын, ал қазір­гі ұрпақ тың­да­май­ды. Олар­дың тың­дай­ты­ны: «Аспанға қарай­мын, жұл­ды­зды санаймын…».

Жын­ды адам бол­ма­са, есі дұрыс жігіт аспан­дағы жұл­ды­здар­дың ара­сы­нан қыз іздей ме? Одан қал­са, «Мария маг­да­ле­на­сы» бар. Қытай­ға барға­ным­ды айт­тым ғой: ол жақта «Чип-чип» хит емес. Қытай­дағы қан­дастар мағы­на­лы, салиқа­лы, мән­ді әндер­ді тыңдайды.

– Ал Шым­кент­те­гі «ДТ» мен «ҚТ»-ның трай­ба­ли­стік текетіресі сіздің теат­рға тақы­рып бола алмай жүр­геніне өзіңіз таң­дан­бай­сыз ба?

– Ол тура­лы талай айтқан­мын, кезін­де театр­да арқау болған тақы­рып. Рас, бұрын­да­ры «ДТ» мен «ҚТ» үлкен сая­си тар­тыс болған. Жазы­лған әзіл­дерім де жоқ емес. Соның бірі фут­бол мат­чы­ның репор­та­жын­да айты­ла­ды. «Мен анаған пас бер­мей­мін!». «Неге бер­мей­сің?». «Өйт­кені ол – қоңы­рат, ал мен –дулат­пын, сол үшін пас бер­мей­мін» деп кете беретін. Қазір­гі күн­ге тәу­бе дей­ік, «ДТ» мен «ҚТ» болып бөлін­бей­міз. Осы үшін қуа­на­мын. Бүгін­де кім­нің «кры­ша­сы» бар, кім­де – жоқ деп бөлі­нетін бол­дық. Бұл да бір әле­умет­тік нәубет.

– Жаңа жыл­да шынайы күл­кі­ге зәру жұрт «Шан­шар­дан» не күтер еді, Уәли мырза?

– «Шан­шар­дың» шаңы­рақ көтер­геніне де 20 жыл толып­ты. Осы уақыт ішін­де талай шәкірт­тер­ді тәр­би­е­леп, ұямы­здан ұшыр­дық. Ешқай­сысы жаман болып жатқан жоқ. Жақын­да өздері хабар­ла­сып, бізді ұяңы­здан ұшыр­ды­ңыз, шаңы­рағы­мы­зға 20 жыл толуын ел алдын­да жақ­сы­лап өткіз­сек деген тілек­терін айтып жатыр. Құп көр­дім. Бәрі­міздің басы­мыз бірі­гіп, мерей­той­лық кон­церт­те ойна­уы­мыз керек. Бәрі­міз сце­на­рий жазу үстін­де­міз. Шым­кент­те мем­ле­кет­тік мәр­те­бесі бар сати­ра теат­рын аштық. Қазір театр­да спек­такль жүріп жатыр. Соны Алма­ты­ға әкеліп, театр­дың апта­лы­ғын өткіз­сек деген ой бар. Бұл «Шан­шар» теат­ры­ның дирек­то­ры­нан бастап, актер­ла­ры мен жарық түсіру­шілеріне дей­ін мой­ны­на алған жұмыс. Біз тек «Шан­шар­мен» айна­лы­сып жүр­гені­міз жоқ. Теле­ар­на­лар­мен жүретін жоба­лар бекітіл­се, ақпан айын­да мәлім болып қала­ды. Алла нәсіп етсе, ақпан­ның соңын­да ел ара­лап, кон­церт береміз.

Жан­сая ЕРТАЙ,

«D»