«Общественная позиция»
(проект «DAT» №02 (273) от 15 января 2015 г.
ДАТ!
Біздің газет 17 жылдан бері газет болғалы «сұхбат алдырмай» («жүген салдырмай» деп оқып қалмаңыз) жүрген атақты ақын, қазақтың нарқасқа азаматы Есенғали Раушанов еді. Ағалы-інілі аман-сәлеміміз түзу, бірақ оңынан да, солынан да келтірмейтін асаулығына налып, бір кездері «торғай мен тоқылдақты жазып кетті…» дегенім де бар еді. Шамасы, сол сөзімді кері қайтарып алатын шығармын. (Осы тектес өкпемді ашық айтқаным үшін, Досхан ағам Жолжақсынов маған күні бүгінге дейін ренжулі екенін сезем).
Менікі – ақсыраған ауылда ағайыннан бір ұрттам айран сұрай барған баланың қағілез қылығы емес, елге ес болатын Ес-ағаң мен Дос-ағаң сияқты аты мен заты заңғар азаматтардың айтқанын ауыл-ел біздің газеттен оқып білсін деген баршалық бұйымтайдың сықпыты ғой: әйтпесе әпенділік әбігермен кімге қапылыста қолқа салар сұрқым бар?.. Бәлкім, атынан ат үркетін атауы даттауға душар ете ме деп, қазақы қалыппен сақтана ма – «заңғарлар» бізге зытым жер жеткізбей жүргені сол елдің бір шетіне шығуға шарқым бар менің де жаныма батады. Одан менің майым кетіп қалмайды – солар елге бірдеңе десін деймін ғой… Бар базына – осы-ақ.
Жо-жоқ, Есен-ағам бізге арнап сұхбат берген жоқ. «Бер!» деп, мен де өңмеңдеуді қойғалы Ес-ағамның бозторғайы он рет жұмыртқа басар жыл болды. Бірақ осы таяуда ғана Baq.kz порталына біраз мәселе айтыпты. Соны оқып отырсам, іріні іреп, тіріге тіреп, талай тақырыпты таптап тастапты. Біздің де сұрап жүргеніміз осы сөз: оны онда айттың не, мұнда айттың не – атылған оқтың артынан жүгіретін емес; ұшып барар жері бір нысана: жұлымырлар жұлмалап тастаған жұрттың жады.
Содан не ғыл дейсің: қатталып жатқан газеттен сүреңсіздеу сұхбатты сыдырып тастап, Есенғали ақынның – Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты, «Жазушы» баспасының директоры Есенғали Раушановтың басқаға берген сұхбатын сәл-пәл ықшамдап, нөмірге салдым да жібердім. Бізде шықты не, онда шықты не: бір тақырып – оқшау ойды оқысын оқырман!
Ермұрат БАПИ
– Есенғали аға, «Құстар мен перiштелер» және «Бозаңға бiткен боз жусан» атты еңбектерiңiзде құстар туралы көп қалам тербедiңiз. Одан кейiн де Қазақстанда мекендейтiн қанаттылар жайлы зерттеу еңбектер жаздыңыз. Бұл соқпаққа түсуiңiзге не түрткi болды?
– Құстар тақырыбына не үшiн келдiм? Анығында, қазақ баласының мiнезi Қамбар ата түлiгi мен Шопан ата зәузатына, жалпы төрт түлiкке көбiрек ұқсайды. Құстарды жақсы көретiн себебiм, Алла әлiмсақтан екi тiршiлiк иесiн азат қылып жаратқан. Олар – құстар мен адамдар. Соның iшiнде ең еркiнi – құстар. Мендегi құстарға деген сезiм – еркiндiктi, тәуелдi болмауды ойлағаннан туса керек. Құстар азаттық үшiн жаралған. Адам да сол тектес. Бiрақ бiз тұтас азат бола алмадық. Ал олар азат. Әнеу, көкте қалықтап жүр. Күнде кеңседегi терезе жақтауына бiр құс келiп қонақтайды. Терезеге қарамай-ақ, оның сонда отырғанын сеземiн. «Азаттық» дегенiмiз – ол сенi мен менiң құл болып кетпеуiмiз үшiн Алланың жiберген елшiсi. Әйтпесе құстарда алты аласы, бес бересiм жоқ. Бәлкiм, жылқылар туралы жазсам да болатын едi. Ал құстардың ғажаптығы, бiз ұнатып тұратын тұсы, оның азаттығында жатса керек. Адам өзiнiң қолынан келмейтiнге қызығады емес пе?..
– Жырларыңызға арқау болған туған жерiңiз туралы айтып берсеңiз?
– …Қазақтың қай жерi де менiң туған жерiм деп мақтануға жарайды. «Сенiң туған жерiң анау, менiң туған жерiм мынау» деген адамды өсiрмейтiн, қайта өшiретiн дерт. Тәуелсiздiк алған жылдардан берi бұл дерт өрши түстi. Туған жерге, ұлтқа деген түсiнiк тар шеңберде, өзiнiң көң-қоңысын меңзейтiндей күйге түсiп барады. Жаңа буын жастарды ұлттың өзегiне түскен осы «аурудан» арашалап алуымыз керек. Себебi оның ар жағында құлағы қылтиып жершiлдiк, рушылдық бұғып жатыр.
Бiздiң қоғамның мына екi мәселе бойынша дуалы сөз айтатын жөнi бар едi. Анығы, әлi жүйелi пәтуа айта алмай отыр. Бiрiншiсi – рушылдық пен жершiлдiк. Бұл қазаққа өте қауiптi дерт. Екiншiсi – мораль. Яғни әдеп, ақыл, ұят, иман, обал-сауап. Осы екi ескiлiк туралы ресми түрде айтылмады да. Әрi құлық танытқан да ешкiм жоқ. Бiле бiлсеңiз, қазақ үшiн сыртқы жаудан да қатерлiсi осылар.
Әңгiме туған жер дегенiңнен шықты ғой, әркiм өзiнiң туған жерiмен мақтансын, жетi атасын бiлсiн. Бiрақ ол «менiң жетi атам сенiкiнен мықты» деп, ата жарыстыруға айналмауы керек. Қазiргiдей жаһандану жалпаңнан түсiретiн кезеңде рухани жүдеулiктiң әсерiнен айтылмағанмен, күндердiң күнiнде бiз мұны ашық айтатын боламыз. Бұл туралы жаздым да.
Дегенмен, соған орай айналамнан естi әңгiме де естiмедiм. Әңгiме жекелеген адамдардың ой-санасының тарлығы емес, ұлт генофонының азуы туралы болып отыр. Ертең Хақтан хабар келiп, келместiң кемесiне мiнермiз. Алайда жұмыр жерде қазақ деген ұлт қалады. Баяғыда аталарымыз «Жердi көк өгiз екi мүйiзiмен көтерiп тұрады екен. Мүйiзiн шайқағанда зiлзала болады екен» деушi едi ғой. Сол айтқандай, қазақты о бастан төбесiне көтерiп сақтап тұрған төрт қастерлi ұғым бар. Ол – ар-ұят, иман, обал, сауап. Бiз соның тамырына балта шауып жатырмыз…
– «Ғайша бибi» поэмаңызды оқып шықтым. Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы да осы еңбегiңiз үшiн берiлдi. Бүгiнде аталмыш сыйлықтың қадiрi қашып, екiнiң бiрi, егiздiң сыңары иеленiп жүр деген де әңгiмелер айтылып қалады. Осы тұрғыда не айтасыз?
– Жалпы, сол халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы марқұм Қалдарбек Найманбаев ағаның идеясымен жүзеге асып едi. Ондағы негiзгi мақсат шеттегi 5 миллион қазақтың тiлiн, әдебиетiн, мәдениетiн қорғау, қолпаштау болатын. Барлық жақсы сыйлықтар секiлдi бұл сыйлықтың да ә дегенде дүбiрi жер жарды. Ең алғаш оны «Құран Кәрiмдi» бірінші рет қазақ тiлiне тәржiмалаған Халифа Алтайға, Алтайдың «Кербұғысы» Оралхан Бөкейге, сосын сол бiр кезекте маған да берiлдi. Қазiр де лайықты, лайықсыздығына қарамай, «Алаш» әдеби сыйлығы берiлiп жатыр. Құдайға шүкiр, «Алаш» әдеби сыйлығының шын лайықтылары бар.
Иә, Мемлекеттiк сыйлықтың лауреаты болғандықтан, «Ақорда», осы салаға қатысты басқа да түрлi мемлекеттiк мекемелер кейде бiзден пiкiр сұрайды. Сонда мен осы атаққа шын лайықты азаматтарды айтып, жазып беремiн. Алайда айтқанымды елеп-ескерiп жатқан ешкiм жоқ. Айтар болсам, прозадан Тынымбай Нұрмағамбетов, поэзиядан Жәркен Бөдеш пен Серiк Ақсұңқарұлы осы сыйлыққа әбден лайық. Қазақ әдебиетiне еңбек етiп келе жатқан ағалардың төккен терiнiң өтеуi орындалған болар едi. Амал нешiк, бiз құптамаған «пысықтар» орта жолдан олжа алып кетiп жатыр. Бұл туралы тиiстi орындарға арнайы хат та жазғанмын…
Жоғарыда айтқандай, шетте де қаншама қазақ жазушылары жүр. Анау Тарбағатайда Қажығұмар Шабдан деген ағамыз өттi дүниеден. Ел болсақ, мықты болсақ, сол ақсақалға Мемлекеттiк сыйлық берер едiк. Бiзде қайтыс болғаннан кейiн де талай тұлғаларымызға Мемлекеттiк сыйлық берiлдi. Мәселен, Асқар Сүлейменовке, тағы басқаларға құрмет көрсетiлдi. Бұл ағылшындар айтатын «оған ұрпақ тарапынан жасалынған үлкен құрмет» болар едi. «Бозадағы сөз бос сөз» демекшi, тек ұсыныс болып қалды. Бүгiнгi қазақ көркем әдебиетiнiң деңгейiмен қарағанда, Қажығұмар ақсақалдың еңбегi одан төмен болуы, тiптi оқылмауы да мүмкiн. Әңгiме онда емес. Сөз қазақ деген атқа келiп тұмсық сүйеп тұр. Соны жүйелесек, ел екенiмiздi, қазақшалап айтар болсақ, дөңайбатымызды шетелдiк әдеби жұртқа бiр көрсетiп алар едiк. Жұмекен аға бiр өлеңiнде, «мен соңғы кездерi әйелiме көп ренжитiн болып жүрмiн, соған қарағанда жеңiлген болуым керек» дейдi. Шамасы, менiң күйiм де сондай болып тұр-ау (күлдi).
– Әдебиет сыншылары «қазақ әдебиетi Кеңес Одағы тұсында аса бiр жылдамдықпен дамыды. Аға буын, орта буын, жас буын бiрiн-бiрi қолдап, қуаттап, сынап, тезге салып, бiрлiкте дамып отырды» дейдi. Бүгiнде сол үрдiс бар ма? Төл әдебиетiмiздiң қазiргi халi қалай?
– Тек жұмысыма байланысты ғана парақтағаным болмаса, қазiр көркем әдебиет оқымаймын. Сондықтан қазiргi жастар шығармашылығынан хабарым аздау. Кереметтер жоқ та шығар-ау. Егер болса, жарып шығар едi. «Неге кеңес өкiметi тұсында көп нәрсе жасалынды?» дегенге келсек, есiк жабық болса, кiргiң келiп тұратыны сияқты, қаншалықты қарсылық күштi болса, соншалықты ұмтылу мен құмарту көп болады. Алпысыншы жылдардың басы мен жетпiсiншi жылдардың соңында қазақ әдебиетi, мiне, осылай дамып кеттi. Сонда ұлы Мұхаңның «жыл келгендей жаңалық сеземiз» деп аталы сөз айтқаны бар. Ол сол сөзiнде Қадыр Мырза Әли, Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Жұмекен Нәжiмеденов, Мұқағали Мақатаевтарды меңзеген. Аттары аталған дарын иелерi әдебиеттi белгiлi бiр деңгейде алға сүйредi…
Ал сексенiншi жылдардағы әдебиет бұл игерiлген ұғымнан да iлгерiлей түстi. Қаламгерлер адамның iшкi жандүниесiне үңiле бастады. Асылында, әдебиеттiң өз мiндетi сол болатын.
Қазiргi жастарға әдебиетке келудiң қиын болатыны сол игерiлiп қойған дүниелерден де өзгеше дүние табу. Жаңа сүрлеу салу қиынға соққасын жастар өткенге елiктеу, нәзиралау, қайталауға бой алдырып, аға буын салған сүрлеуден шығып кете алмай жатыр. Әрине, iздену керек. Жұмекен мен Мұқағалидан соң өлең жазбай кетемiз бе деген де ой болған, тiптi «Абай жолынан» асырып не жазамыз деп жүргенде, жақсылы-жаманды еңбектер дүниеге келдi. Хақ тiл мен жақты сүрiндiрмесе, буындар сабақтастығы өз жалғасын табады деген ойдамын…
– «Әдебиетiмiзге жаңа келген жастарды «Болашақ» бағдарламасы арқылы шетелге жiберiп оқытса, төл әдебиетiмiздiң өзге елдерде насихатталуына жол ашылар едi» деп едiңiз бiр кездерi. Нәтиже бар ма?
– Неше жылдан берi осы мәселенi айтып келе жатырмын. Онымен айналысатын адам жоқ. Әдебиетшiлердiң Мәдениет министрлiгiне де, Бiлiм министрлiгiне де керегi болмай тұр. Қазiр жыл сайын 3 мыңдай бала шетелде бiлiм алып келедi. Оның басым бөлiгi экономист, инженер мамандықтары, iшiнде әдебиет пен мәдениет жоқ. Сондықтан қазақтың генофонды әлсiреп бара жатқаны анық. Мәселен, шетелден мықты экономист шақырып, екi жылға дәрiс бергiзуге болатын шығар, алайда екi жылға келiп, әдебиеттi жасап бер деп, шетелден маман шақыра алмайтынымыз анық. Шетелде қазақ әдебиетiнiң насихаты аз… Осы iстi Жазушылар одағы үйлестiруi керек едi. Алайда 20 жыл көлемiнде елдi елең еткiзетiндей ештеңе атқарылмады. Барлығы дерлiк бетiмен кеткен ат секiлдi. Түбi қай жерге барып тоқтарымызды Құдай бiлсiн…
– Жас буында елiктеу басым дейсiз. Қазақ поэзиясында қарапайымдылықтан тереңдiкке ұмтылған ақын ретiнде жастарға қандай ақыл-кеңес айтасыз?
– Жастарды оқымаймын дегенмен де, арасында бақылап отырамын. Маған елiктейтiнiн, сүйектi ой, сүбелi ұйқастарымды «барымталап» жатқанын да бiлiп, көрiп жүрмiн. Ол үшiн жас буынға өкпе арту артық болар…
Сонау жылдары Алматыдағы Абылай хан көшесi мен бұрынғы Киров көшесiнiң қиылысындағы бас пошта алдында бiр татар кемпiр «Китап ал, китап ал, геометрия ал, биология ал» деп тұратын. Қанша десең, «25 сом» дейтiн. Ол кезде оқулық небәрi 20 тиын тұрады ғой. Ал iшiн ашып қарасаңыз, Мағжанның өлеңдерi. Сыртын оқулықтардың тысымен тыстап қойған. Студенттiк жылдары соны жаттап өстiк. Кейiннен Мұрат Әуезовке бергенiмде, Мағжанның жырларын сүйiп тұрып, маңдайына басқанын көрдiм. Негiзiнде елiктеу намаздыгер мен ақшамның арасындай болуы тиiс. Одан арғысы талапкерге сын. Бiздiкi сол жастың күнi ертең өз соқпағын, өз жазуын тауып кетер деген үмiт қана.
Поэзияда мектеп деген ұғым бар. Қазақ поэзиясында өзiндiк мектебi бар ақын ретiнде Қуандық Шаңғытбаев ағаны қатты бағалаймын. Ұлттық поэзияның негiзiн салды. Анығында, негiзiн салу деген – өлеңдi жақсы жазу деген сөз. Мен алдыңғы буын ақсақалдардан бiр жақсы қасиет жұқтырдым. Ол қандай қасиет десеңiз – қалам мен ақ қағазға адалдықты, әдебиетке адал қызмет етудi үйрендiм. Қазақ деген халыққа адал қызмет етудiң жолында атақ, ақша, мансап дегеннiң түкке тұрғысыз екендiгiн сол абыз ақсақалдар өз iстерiмен дәлелдеп кеттi.
– «Әдебиеттiң табалдырығын жаңа аттаған жас ақын-жазушылардың шығармашылығына арнайы қаржы бөлiнедi. Әрi мемлекеттiк тапсырыс арқылы туындылары жарыққа шығады» деген үмiтке толы әңгiмелер айтылды. Қаншалықты шындық?
– Жас жазушылардың кiтаптарын шығаратын «Жалын» деген баспа бар. Өзiм басқаратын баспа болмағандықтан, «Жалынның» бұл мәселемен қаншалықты айналысып жатқандығынан хабарым жоқ. Бiлетiнiм, қай бiр жылдары мәдениеттiң басында әдебиеттi түсiнетiн, руханиятқа жақын азамат Мұхтар Құл-Мұхаммед отырған шақта жастарға жап-жақсы қамқорлық жасалды. Оның алдында, Жұмағалиевтiң кезiнде жағдай қиын едi… Өкiнiшке қарай, «Күрiштiң арқасында күрмек су iшедi» дегендей, парақталмайтын да кiтаптар шығып кетiп жатыр. Мәдениет министрлiгiнiң жанында арнайы комиссия бар. Бiрақ ол комиссияны жүйелi жұмыс iстейдi дей алмаймын.
– «Сiз саясатпен айналыспасаңыз, саясат сiзбен айналысады» деген тәмсiл бар. Ақындардың саяси белсендiлiгiне қалай қарайсыз?
– Мұхаң (М.Шаханов) қалай болғанда да елдiк мүдде жолында күресiп келе жатқан тұлға. Сондықтан мен Мұхаңды қолдаймын. Осыдан бiраз бұрын «Мәдениет» телеарнасындағы «Кiтапхана» бағдарламасында ол кiсi туралы жылы пiкiр айтқанмын. Қазаққа деген жамандық бұл кiсiде атымен жоқ. Қалай болғанда да «қазаққа болсын» деп жүрген адам. Бұл кiсiнi мазақтайтындар көп, «тракторшы», «интеллектуалдық деңгейi төмен», «Созаққа немесе Жетiсайға барып, қазақ тiлi туралы әңгiме айтады. Орысты емге таппайтын қазақтың қайнаған ортасында жастарға ағылшын, орыс тiлдерiн үйрен деп айтуы керек едi» деп ақылгөйситiндердiң мазағына әлi тойтарыс берiп келемiн.
– «Әйелден ақын шықпайды, бишi не күйшi болмаса» дейсiз. Осы көзқарасыңызда қаласыз ба?
– «Пайғамбарлық пен ақындық бұйырған бастан еркекке» деп жырлағанмын. Сол ойымда қаламын. Жалпы әлемде 124 мың пайғамбар бар делiнедi. Ал «Құран Кәрiмде» 21 пайғамбардың аты бар. Сол пайғамбарлардың iшiнде бiр әйелдiң аты жоқ. Әйтсе де олар да анадан туылған. Ақындықты қимай отырған жоқпын. Ақындық азапты жол. Басыңа мың батпан жүк артып аласың. Оған нәзiкжандының шыдамы жете бермейдi. Мынаны түсiнiп алған жөн. Қазақта ақын деген ұғым бар, өлеңшi деген ұғым бар. Өлеңдi екiнiң бiрi жазады. Түйе мiнген қазақтың өлең айтпайтыны жоқ. Бiрақ ол ақын болу деген сөз емес қой. Осыны айтқанда, бiраз апаларым өкпеледi. Ендi өздерi бiледi.
Айтыс қазақ поэзиясының деңгейiн түсiрiп жiбердi, бұл ащы шындық! Қазiр қарапайым қазақ айтыстағы «Әй, ауылың аман ба екен-ай, айналайын-ей» дегендi поэзия деп қабылдап қалды. Сосын Раушанов та сондай өлең жазса дейдi. Бiздiң әдебиет өстi. Заман ағымына сай айтыстың да өз аудиториясы болуы керек. Оны жалпақ жұртқа тықпалап, «айтыскер ақын» деп жазба поэзияның ауылына сiңдiрiп жiберемiз. «Ұлтшыл болу ескi шапан кию» деген сөз емес. Осыдан 100 жыл бұрын хан-сұлтандарға садақ толы сайгездi оқтап тұрып өткiр сын айтқан шығар. Жасыратыны жоқ, бүгiнде айтыс адамдарды мақтансүйгiштiкке, бiреудi өтiрiк мақтауға, шоуға айналып барады…
– Латын әлiпбиiне көшуге байланысты өз ойыңызды айтып өтсеңiз.
– Өзбектер латынға бiзден бұрын өттi. Қысқасы, оларда жағдай өте нашар. Өзбектiң саны – 30 миллион. Мiне, осындай халықтың әдеби журналдарының тиражы 3 мыңнан аспайды. Себебi аға буын кейiнгi буынды түсiнбейдi. Бұл туралы өзбек қаламдастардан сұрадым. Айтуларынша, өзбектiң жастары Черняевкадан берi асқаннан кейiн бейшара болып қалатын көрiнедi. Не орысша бiлмейдi, не кириллицаны оқи алмайды. Мұхтар Шахановтың латын әлiпбиiне көшпейiк деп жүргенiнiң өзi осындай қорқыныштан туған ба деймiн. Дегенмен, түбi орыстан iргемiздi аулақ салғанымыз жөн. Әрине, орыстардың бiздей ақкөңiл «көршiсiн» ұзын арқан, кең тұсаумен тұсаулап отыратыны, бiзден айрылып қалғысы келмейтiнi белгiлi. Ғабит Мүсiрепов ақсақалды жақсы бiлетiнмiн. Бiр қызығы, Ғабит ақсақал да, оның рухани досы Ғабиден Мұстафин де тек Ахмет Байтұрсынов негiзiн қалаған төте жазумен жазып өттi. Дегенмен, кирилге, латын әлiпбиiне көшуге қарсы болмады. Әрине, сауатын сол жазумен ашқандықтан, оларды ешкiм де кiнәламады.
Халықаралық бiрнеше тiл бiлемiн, алайда қалған ғұмырымда осы қарiппен жазатын шығармын. Бүгiнде халықтың 60 пайызы өз ана тiлiнде оқып, жаза алмайтындықтан, қазаққа екiге бөлiнiп қалу қаупi бар деген ой айтылуда. Өзбектер мен әзiрбайжандардың зиялы қауымы жазу реформасы туралы сөз болса, көз жасын көл қылып айтып бередi. Бiздiң кириллден латын әлiпбиiне көшуiмiз мемлекеттiк деңгейдегi қыруар қаржы мен ұзақ уақытты талап ететiн шаруа…
– Тағылымды сұхбатыңызға рахмет!
Сұхбаттасқан –
Нұршат ТӨКЕН,
Baq.kz