«Общественная позиция»
(проект «DAT» №05 (276) от 05 февраля 2015 г.
…Мұхтар Мағауиннің туған күні. Қазақ халқының маңдайына біткен бірегей жазушы 75 жастың биігіне шығып отыр. Егер біздің елде Ұлт руханиятының шежіресін түзу жұмыстары жоспарлы түрде жүргізіліп отырған болса, оның Мұхтар Мағауинге қатысты тарауы қалың да мазмұнды болып шығар еді. Жазушылығы бір төбе, ғалым ретіндегі еңбегі ұшан-теңіз, азаматтығы керуенге жүк боларлықтай Алаш азаматының атына айтылар мадақ аз болмаса керек. Бүгіндері Прага қаласында тұрып жатқан жазушы шығармашылық қарыштаудың шыңына шыққандай болып көрінеді…
Аbai.kz
Анау алыста жүрген Мұхтар Мағауин мынау Нұрсұлтан Назарбаевпен даң құрдас екен: Мұқаң 75-ке кеше толды, ал Нұрекең үркер ауып кетер шілденің бірінші жетісінде жетіп қалар… Аралары бір итжейделік алты-ақ ай.
Ал бүгінгі аралары жер мен көктей: Нұрекеңнің ширек ғасыр шірене отырған тағы мен басқа бағын былай қойғанда, «ерттеп мінген» Қазақстаны, артына арнап жүрген Астанасы бар. «Қой дейтін қожасы, әй дейтін әжесі жоқ» – бәріне бір өзі ие. Жарлығы да, барлығы да тақымында. Теңдесін төрткүл дүниеден тінтіп таппайсың.
Мұқаң бүгінде Арқасынан да, жарқасынан да ауып кеткен. Елінен алыс Еуропада. Алматыдағы төрт бөлмелі жалғыз пәтері пана болмағаннан емес: қалың қабағанға қапыда балақ ілдірмейін, баз кешкен күнін күншілге күлдірмейін, бір басындағы мыңның мұңын байқұсқа білдірмейін деп кеткен. Сондағысы – қырда қаңғырып қалған қалың қазақтың қамы, әдебиеттің ары, тарихтың тазалығы үшін кешкен кеп. «Өңшең қиқыммен» қырылысып, қазақ құрмет тұтқан қадірін кетірмейін деді. Әйтпесе «кет» деп жер тепкілей керіскен кісі жоқ. Қазақшылап: «Жақсы ит өлігін көрсетпейді» деді-демеді – кетті де қалды. Тәуелсіздік елігімен есірген елінен безіп, еріксіз эмигрант атанды.
Басқасын білмеймін, бұл енді – мінез! Әдебиет әлемінде мінезсіз құбылыс жасалмайды. Ол жасаған құбылыстың құнын бір күні «орынын сипап қалғанда» ғана сезбесек, бүгінгі қарынның қамын қуған қазақ қаннан-қаперсіз. Үлкен Мұхтарды да өзеуреген өгіздер өле-өлгенше өңмендеп өткен: кейін ғана ғой – қазақты әлем әдебиетіне енгізген екеудің бірі осы еді деп елінің еңіреп қалғаны.
Бірақ ол мінезі бір басының күйін күйттеген «меннің» кебі емес, көгендеулі көптің кешкен кесірін көрмеудің, «мыңмен жалғыз айқаста» ішқұсалықтан өлмеудің мінезі екенін езілген елдің бірі білер, бірі білмес. Білгені әттеген-аймен айласыз отыр. Білмегені – бұл күннің беті аумаса, ендігі жерде біліп болмайды: нақұрыс насихат наданға намаз болған заман туды. Оны омалудан оралтудың жалғыз жолы – қазақ қоғамын нойыстың ноқтасынан құтқару ғана.
Бірақ менің жаныма бататыны тіпті де бұл емес: елге ес болғандар «қайда кеттің?» демегені. Демегені – елемегені емес, «жерім кеңіді» дегені еді. Демек түгілі, ордасы да, одағы да ірісін іздемеді. Іздемегені – ізгіліктің іріп-шірігені, руханияттың уығын ұстағандар шаңырақты шірік жіппен ұшарын жел білер бұлтқа байлағаны.
Бұл енді – қатер! Қазақтың қара басын қоралаған қауіп! Мәселе Мағауинда ғана емес, мәселе – мағауиндарды маңытып, қабдештерді қаперге ілмей, софыларды «солшылға» санап, темірхандарды тұлға тұтпайтын сананы қоғамдағы қалыпты құбылысқа айналдырар айлада. Оның астары – сол айламен сұрқай тобыр тудыру; ол тобырды бір қапшыққа будыру; бас көтергенін бел асыра қудыру. Нәтижесі – рухтан жұрдай жұртты мұрындықталған малға айналдыру. Содан соң биле де, күйле!
Сонда деймін-ау, жалғыз тұлға тұлдай қазақты қай отыз елдің қатарына қоспақ? Мәдениеті мен әдебиетін жасаған жампоздары жұртта қалған елді қай «отыз» құшағын жайып қарсы алады? Ішкі жалпы өнімі мешелдің қарынындай қампиып, рухы өлексе болған көтерем қоғам өркениеттің биік өріне қалай шықпақ? Міне, Мағауин мысал болған гәптің гөйі – осы.
Осындайда Осман империясынан кейін күйреген түріктің бетке басарын төрткүл дүниеден жинап, ХХ ғасырдың 20-жылдары ұлттық республика құрған Мұстафа Кемал Ататүрік ауызға ілігеді. Ол еліндегі күрд, армян, грек, еврей және басқа ұлыстарды біздегі сияқты тұрақтылықтың тұғырына балап, түріктің үлесін өзгеге бөліп бермеді. Сырт елдерге босып кеткен түріктің тектісін еліне шақырып, «мен – түрікпін» деген ұлттық ұранға, қалың халқына қызмет қылдырды. Міне, бүгінгі Түркияның сол «отыздың» жуан ортасында жүруі – аруағыңнан айналайын Ататүріктің арқасы еді.
…Ал біздің Ататүрік қашан туар екен, Мұхтарлар өз елінде, өз халқына өле-өгенше қашан қызмет қылар екен?
Ермұрат БАПИ