«Общественная позиция»
(проект «DAT» №06 (277) от 12 февраля 2015 г.
«Сарыағаш оқиғасы»
Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш ауданына қарасты Ынтымақ ауылында орын алған «ұлтаралық араздық» оқиғасы ел баспасөзінде тұмшаулы қалған тақырып болды. Бір адамның қазасынан туған кикілжің нәтижесінде оннан астам үй, бірнеше автокөлік өртелді.
Ең бастысы – Бақытжан Артықовтың қазасына қатысты жантүршігерлік суреттер ұялы телефондар мен интернет жүйесі арқылы тез тарап, дүйім елді дүрліктірді.
Ел ішіне іріткі салмауға мүдделі биліктік және тиісті құқықтық құрылымдар бұл қазаға және орын алған оқиғаға қатысты қозғалған қылмыстық істі әділ тергеп, ақиқатқа сай баға береді деген үміт бар.
Оқиға жөнінде хабар тараған күннің ертеңіне шұғыл жолға шықтық. Дәл осы күні ел президенті жария еткен Ассамблея жылының ашылу салтанаты барлық облыс орталықтарында өтіп жатқан еді. Жолдан бізге «Ұлт тағдыры» қозғалысының шымкенттік өкілі Жарқынбек Сейтімбет қосылды.
Ынтымақта шағын ауылдың тұрғындарынан гөрі, қаруланған жасақтың қарасы әлдеқайда басым көрінді. Жалғыз ұлынан қапыда айырылған ананың жоқтауы бір жағынан естіліп, кең аулада жиналған ауыл тұрғындарының алдында облыс әкімі Ахмет Мырзахметов елді сабырлылыққа шақырып, екінші жақтан сөйлеп жатты. Біз ауылға барғанда, марқұмның жерленгеніне үш күн өтсе де, әкім атаулының шапқылап осында жүргеніне, әр 50–100 қадам сайын қарулы жасақ тұрғанына қарағанда, ауылда толқу бары байқалды. Адамдар әлі де ашулы көрінді.
Жиын ыңғайынан байқағанымыз, осы қазаға айыптылар – тәжік ауылының ақсақалдары марқұмның туыстарынан кешірім сұрауға келген. Ауылдың екі молдасы да осында, кезек-кезек сөз алып, жарыса сөйлеп жатыр… Облыс әкіміне арқа сүйеді ме, өз пікірін ашық білдірген кей жастарға екі молданың бірі: «Өкіметпен ойнамаңдар!» – деп зекіп тастады.
Сондай-ақ атқарушы органдар тарапынан: «…журналистерге әзір ешқандай да ресми ақпарат бере алмаймыз» деген сөзді де естідік. Сондықтан билік тарапынан қайырым болмаған соң, амалсыз халықтың ортасында жүріп, оқиғаның өрбу желісіне, олардың сөздеріне дес беруге тура келді.
Қаралы шаңыраққа көңіл айттық. Зарлы дауысы көкке жетіп отырған ананың зарын есту де, тіпті оның бетіне тура қарау да ауыр еді.
Бар болғаны, марқұмның қарындасы Айгүл мен бір жасқа толар-толмас қызымен жесір қалған марқұмның жұбайы Беназирді сөзге тартудың реті келгендей болды.
«Бізде шындық жоқ! – деді ашынған Айгүл. – Бауырымды жерлегеннен бері жергілікті ақпарат көздері: «Артықовтар отбасы өздері шу шығарып жатыр» деген хабар таратты. Бұл тіпті де олай емес. Шындығына келгенде, біз бауырымыздың қазасын естіген кезде интернетте оның суреті жарияланып кеткенін білген де жоқпыз, бәрін кейін көрдік. Енді келіп, бүкіл Қазақстанның дүрлігіп жатқанын біздің отбасынан көргілері келеді».
Шынында да, бірқатар интернет БАҚ беттерінде: «Қаза болғанның туыстары жерлеуден соң, 4 ақпанда түс ауа көшеде өткен биресми жиында айыптыны жазалауды талап ете бастады. Стихиялық жиналысқа қатысқандар шамамен 17.00 сағаттарда үйлерді, сауда нүктелері мен автомобильдерді өртей бастады, қақтығыс кезінде адамдар зардап шекті» деген мазмұнда хабар тарағаны рас. «Егер интернетке шығып кеткен суреттер болмағанда, біз тіпті бауырымыздың қандай айуандықпен өлтірілгенін білмей де қалған болар едік! Ал егер ауыл тұрғындары көтеріліп, қақтығысқа барса, оның өзіндік себептері көп. Халықтың мұндай наразылық танытуына менің бауырымның өлімі тек түрткі болды.
Себебі жергілікті халық пен негізінен тәжіктер тұратын Бостандық ауылының тұрғындары арасындағы әлеуметтік-тұрмыстық теңсіздік ұзақ уақыттан бері орын алған», – деді марқұмның қарындасы.
Жиырма жасқа толар-толмас шағында жесір қалған Беназир үзіп-үзіп айтқан сөзден түсінгеніміз: Шафхат есімді тәжік жігіті Бақытжанға 180 мың теңге қарыз болған. Себебі Бақытжан табан ақы, маңдай терімен жасаған жылыжайды бірнеше жыл қатарынан жалға беріп келген. Үшінші рет өнім жинаған Шафхат соңғы жылы Бақытжанмен есеп айырыспаған. Оның үстіне жылыжайды жалдаушы тарапынан орын алған жауапсыздық салдарынан өндіріс орыны қараусыз қалып, қирап-тоналып, бұл шығынды Артықовтар отбасы өздері көтеріп алған.
Осының бәрін есептей келгенде, қарыз көлемі 180 мыңның айналасын құраған болып шығады.
Артықовтар отбасының айтуы бойынша, «қарыз ақшаңды қайтарамын» деп Шафхат оны үйіне шақырған. Бірақ кейін белгілі болғандай, «Артықовты өлтірді» деген күдікпен Нарметов Наумидин есімді жігіт Өзбекстаннан ұсталып, елге жеткізілген.
«Мен ағамды Наумидин жалғыз өзі өлтірді дегенге сенбеймін, – дейді марқұмның қарындасы. – Себебі оны шақыртқан – Шафхат, бауырыма ақшалай қарыз адам да – сол. Ал оны өлтірді деген күдікті – Наумидин. Оған дейін тағы бір адамды Шафхат ағамның жұмысына жіберіп, қарызын қайтаратынын, ол үшін үйіне келуін сұраған. Сонда бұл өлімге қатысы бар адам кем дегенде үшеу болып шығады емес пе?! Ал бірақ тек басында ғана 9 пышақ жарақаты, тұтас алғанда 15-ке жуық пышақ салынған болғанына, оның құлағынан темір өткізіп, қатты азапталғанына қарағанда, ағамның өліміне қатысты адам саны мұнан да көп болуы мүмкін деген күдігіміз бар».
Бақытжан марқұмның әпкесі Нағиманың айтуы бойынша да, Бақытжан бой десе – бойы, дене десе – денесі бар, темекі тартпайтын, арақ ішпейтін, күші мығым жігіт. Оның кез келген екі-үш адамға бой бере қоюы екіталай.
Біз келген күні «кешірім сұрап» келгендерге қатысты: «Менің жалғыз бауырым өлді… мен ағамның қаза болған жердегі қатып қалған қанын сүйдім… бір ата ұрпақсыз қалып отыр… қазақтың бір қара шаңырағы ортасына түсті… Бұған қандай кешірім болуы керек?! Ағамның өліміне қанша адамның қатысы бар – барлығын тауып, алдымызға әкелсін, заңды жазаларын берсін!» – деген сөзді марқұмның қарындасынан естідік.
Бұл қайғылы оқиғаның ең сорақы тұсы – Бақытжан қаза болған 4 ақпан күні-ақ марқұмның денесі қара жер қойнына тапсырылған… «Үйге бір күн де қондырмады…» – дейді іштері от боп күйген ағайын-туғандары.
Біз: «Неге осыншама асығыстық жасалды?» деп сұрадық. «Есіміз кіресілі-шығасылы жағдайда жүрген біздер мүрдені бермейміз дедік. Бірақ ауыл молдасы «Қабір қазылып қойды, өлік жерленуі керек» деген соң, амалсыз көнуге тура келді», – дейді жан күйзелістерін әлі де баса алмай жүрген хақ иелері.
Дәл қазір, осы қайғылы оқиғадан соң арада бір жетідей уақыт өткенде, жағдайдың қалай өзгергенін қайдам, бірақ біз барған сол күні марқұмның ет- жақын туыстарының ешқайсысы адам өліміне қатысты жасалатын дәрігерлік сараптаманың бар-жоғын айта алмады.
Сарыағаш ауданына қарасты Ынтымақ аталған бұл ауыл қазір атына заты сай болмай тұр. Оның бұл атауы сонау Кеңес кезінен бері сақталып, Қазақстанда «көп ұлтты» саясаттың әлі де өлермендікпен өркендеп тұрғанына қарамастан, бүгінде қадірі кете бастағанға ұқсайды. Ынтымақ ауылына қарайтын Жартытөбе – 100 пайыз тәжік тұратын елді мекен.
Екі ауыл – аралас жатыр: Ынтымақта – Бақытжан, Жартытөбеде – Шафхат пен Наумидин тұрған.
Бақытжанның денесі осы Жартытөбеге жақын жерден – Келес өзенінің жағасынан табылған. Марқұмның туыстарының айтуынша, Бақытжанды қастандықпен өлтіргендер оны көлігімен қоса Келес өзеніне батырып жібермек болған. «Бірақ бала кезінен намазға жығылып, хақ жолында жүргендіктен болар, марқұмның көлігі жарлауыт қабақта жарығы өшпей тұрып қалыпты», – дейді жақындары…
Бұл өшпенділіктің себебі неде? Тергеу орындары бұл сұраққа да жауап табуы тиіс. Себебі ел ішіндегі ұлтаралық тыныштықты сақтау мәселесінде мұндай сұрақтың жауабы келешекке сабақ болуы тиіс. Мұндай өшпенділік бір адамға ғана қатысты туындауы мүмкін бе? Егер Бақытжан өзіне қарыздар Шафхатқа іштей арам оймен барар болса немесе одан күштеп ақша талап еткісі келсе, ол жалғыз бармас еді ғой?! Жалғыз адамның өлімі – бүкіл ауылдың барынша шиеленіскен ішкі хал-ахуалынан туындауы мүмкін бе? Бір сөзбен айтқанда, алдын ала тергеу орындары мен жергілікті атқарушы билік тарапынан алдағы уақытта жауабын іздейтін сұрақтар бұл жерде жетерлік…
Біз Ынтымаққа келерден бір күн бұрын қаралы отбасына «ассамблея мүшесіміз» деген бір топ адам келіп кеткен екен. Олардан да тек басу айту ғана естіген адамдар: «Ассамблея деген не? Олардан бізге қандай көмек бар?» деп, бізден сұрады. Бүкіл Қазақстан болып, үкілеп отырған ассамблеяны ауыл адамдары әлі күнге білмесе, бұл енді бейкүнә халықтың кінәсі емес. Осыған қарағанда, ел басшылығы үкілеген этникалық топтар билікке қажет кезінде ғана «бар» болып, оған тиімсіздеу тұста «жоқ» болып, өзінің белгілі бір саяси рөлін ғана ойнап тұратынға ұқсайды…
Айтпақшы, 100 пайыз тәжіктер қоныстанған елді мекеннің де өзіндік тарихы бар. Бұл сонау бір жылдары Қазақстанның Бостандық ауданы өзімізге қайтарылып, соңынан қайтадан Өзбекстанға өткен кезде қазақ жерінде қалып қойған тәжіктер көрінеді. Сонан бері қазақ оларды маңдайларынан шерткен емес. Қаралы үйдің ауласында тұрып, облыс әкімі Ахмет Мырзахметов айтқандай: «…Қазақстан сияқты, ешкім осынша жер бөліп беріп отырған жоқ».
Ауыл адамдарының айтуы бойынша, тәжік ағайындардың жергілікті тұрғындарды басынуы бүгін ғана болып отырған жағдай емес.
Тіпті тәуелсіздік алған 90-жылдары олар қазақ қыздарын, әйелдерін қорлаған жағдай орын алған екен.
«Ол кезде Жолдасбеков Қожабек деген ағамыз осы ауылдың биі есебінде еді. Сол өзі бас болып, атқа мініп, қазақтарды көтеріп, бұларды көше-көшемен қуып, тықсырған-тұғын. Сөйтіп тәжіктер тарапынан болатын бассыздықтар сап тыйылғандай еді.
Ал соңғы төрт-бес жылда осындай басынушылық тағы бас көтере бастады», – дейді орта жастағы жігіт ағасы. Оның айтуы бойынша, қазақпен араласа, қоңсы орналасса да, тәжіктер қазақ тілін білмейді, білгілері де келмейді. Керісінше, қазақтар бір тәжік тұрса, тәжікше сөйлейтін жағдайға жеткен.
Тәжіктер тығыз орналасқан елді мекенде екі тәжік мектебі бар. Онда бар пән тәжік тілінде жүреді. Мектепке тексеру келе қалса, ол тәжік тілінде өтетін пәндер емес, міндетті түрде қазақ пәні сабағын тексеріп, үлгерімнің төмендігіне қатысты жазықсыз мұғалімды сөгіп, жазалап кетеді. Ал шәкірттердің қазақ тілін оқып-үйренуге деген құлықтарының жоқ екенін, ал мұндай тәрбиенің неге отбасынан бастау алатынын ешкім зерттеген емес.
Оларға тиесілі мешіттерде уағыздардың бәрі тәжік тілінде айтылады. Яғни, қазақтар үшін ол мешіттің есігі жабық деген сөз.
Ал күнделікті тұрмыс-тіршілікке келгенде де, бұл аймақта тәжік бір саты жоғары тұратыны да жалған емес.
Себеп?
«Мәселен, көршім екеуіміздің жылыжайымыз көлемі жағынан бірдей. Екеуміз қатар еңбектенеміз. Бірақ менің тапқан табысым отбасымды асырауға, күнделікті күнкөрісімізге ғана жетеді. Ал көршімнің қос қабат үйі, қымбат көлігі бар! Неге дейсіз бе? Себебі қазақ бір машина пияз тиеп, Ресейге барып сатса, небәрі 20–30 мың теңге пайда тауып келеді. Ал менің көршім дәл сондай машинамен пияз апарып сатып, миллиондап пайда тауып келеді.
Өйткені олар пияздың астына есірткі жасырып апарып сатады. Мұны жергілікті атқарушы билік, ішкі істер бөлімі білсе де, білмеген болады. Себебі түсінікті…» – дейді атын атамауды сұраған жергілікті тұрғын.
«Мұндағы ауыл шаруашылығына берілетін субсидияның денін тәжіктер алады. Өйткені оларда ақша көп: пара береді. Қалғаны қазақтарға тиеді. Мұның астарында жатқан – сол баяғы жемқорлық», – деді егде жастағы азамат.
Есірткі саудасы бар жерде қару саудасы қатар жүретіні белгілі. Осыған орайлас болса керек, облыс әкімі Ахмет Мырзахметовтің: «Қазір қару атаулыны жаппай кәмпескелеп жатырмыз…» – дегені дәтке қуат болғандай еді.
Сондай-ақ облыс әкімі: «Соңғы төрт-бес жылда орын алған, бірақ ашылмай қалған қылмыстық істердің бәрін қайтадан көтеріп, қайтадан қарайтын боламыз», – деп, тұрғындары алдында уәде бергенін өз құлағымызбен естідік. Сөйтсек, Бақытжанның өліміне дейін бірнеше рет қазақ қыз-келіншектері тәжіктер тарапынан қорланған жағдай орын алып, ол параның күшімен жабылып тынған көрінеді.
Бұл қылмысты істер қайта қолға алынғаны жөн-ақ делік, бірақ оны кім өз жауапкершілігіне, дұрысы – бақылауға алады? Жабылған істерді «қайта қарайтындар» кезінде параның күшімен істі жапқандар екенін ескерсек, әкімнің бұл уәжі ашулы адамдарды алдарқатудың ғана амалы болары сөзсіз.
Осы оқиға орын алғаннан бері билік тарапынан жергілікті халықпен бір емес, бірнеше рет кездесу өткізілген. Қарулы бақылау күшейтілген. Ал жиындарда билік тарапынан айтылған сөздер – бір-біріне ұқсас, негізінен басу айту, сабырға шақыру. Біздің де бұған еш қарсылығымыз жоқ. Дегенмен, тек жұбату айту мен қарулы жасақты тізіп қойып, бұл проблеманың түйінін шешуге болмайды.
Биліктің мұндайда халықтық дипломатияға жүгінгені абзал. 18 мыңдай халқы бар елді мекенде жылдар бойы әлеуметтік-тұрмыстық деңгейде шиеленісіп келген жағдайды қоғамдық ұйымдарды қатыстыра отырып құрылған мемлекеттік деңгейдегі арнайы комиссия ғана шеше алса керек.
Өйткені бір жақты үгіт-насихатқа бой алдырғандардың арасында «халықты сабырға шақырған деген осы екен» деп, асыра сілтеп жатқандары да аз емес. Оның әрқайсын түстеп жатпай-ақ, біреуінің мазмұнын жеткізсек те болатын сияқты. Біз диктофонға жазып алған үгіт-насихаттың түрі мынадай:
«…Республикадан арнайы жасақ жiберiлдi. Елбасының саясатын қолдау үшiн. Мұндай жасақ жоғары жақтағы үлкен лауазымды азаматтардың рұқсатынсыз жiберiлмейдi. Кеше жиналыс жасадық, уәде берiлген едi. Бiрақ жастар тағы шығып жатыр. Барлығы араққа тойып алған, естерiн бiлмейдi, аяқтарын әрең басады…» – дейді сес көрсетуші үгіт иесі.
Оның «ішіп алған» дегені жалған екенін ауыл тұрғындарының кез келгені айта алады. Себебі ауылдағы жастардың дені имандылық жолына түскен. Егер әлгі шенеунік біле-білсе, бұл ауылда жұмыссыздық деген жоқ. Керісінше, жыл сайын көрші Өзбекстаннан 600-дей жұмысшы келіп, күніне 1–2 мың теңгеден табыс тауып кетеді…
Иә, қандай жағдайда болмасын, қылмыс орын алғанын ешкім де жоққа шығармайды. Бірақ мұнда жанжалда зардап шеккен екі жаққа да тұтас күйе жағуға болмайды. Ең бастысы – істі тергеу барысында және ол сот тарапынан заңды бағасын алған кезде барлығын тағы да «қазақтың есебінен» жылы жауып қоюға болмайды. Бұлай болса, тағы да талай Ынтымақтан ынтымақ кетері сөзсіз. Бұл енді оқиғаға әділ баға берілуін сұраған халықтың мүддесі. Ал егер ол мүдде мансұқ болса, келесі «ынтымақтар» үшін бейкүнә халықты жазғыруға болмайды.
Гүлмира ТОЙБОЛДИНА,
«D»
Алматы – Ынтымақ – Алматы
