«Общественная позиция»
(проект «DAT» №07 (278) от 19 февраля 2015 г.
ДАТ!
Ендігі елге белгілі болғандай, ақпанның 11-і күні Астанада үкіметтің кеңейтілген отырысы өтіп, оған қатысқан Нұрсұлтан Назарбаев «сыртқы факторлардың» қысымы күшейгендіктен, қатаң үнемдеу режиміне көшіп, бюджеттік шығындарды қысқарту керек», – деп мәлімдеді. Үкімет отырысының аптығы басылмай жатып, Қазақстан халқы ассамблеясы мерзімінен бұрын президент сайлауын өткізу туралы бастама көтерді. Конституция бойынша елде кезекті президент сайлауы 2016 жылы өтуі тиіс еді. Осы саяси оқиғаларға байланысты қоғам қайраткері Уалихан Қайсаров мырзаны «ДАТ!»-тың төріне шақырып, біраз сауалдың басын қайырдық.
- Уәлихан мырза, «ассамблея» деген атауы бар заңнан бейтарап органның президент сайлауын өз мерзімнен бұрын, кезектен тыс жариялау жөніндегі бастамасын қалай қабылдадыңыз?
– Ең алдымен айтарым, Ассамблеяның атынан шыққан түрлі-түрлі ұсыныстар бұдан бұрын да болған, әлі де бола беретіні белгілі. Ассамблея мақсаты – ұлтаралық достастық пен тұтастықты, саяси тұрақтылықты нығайту дегені – аты ғана. Ал заты мен шын бейнесі – президентке қажет жағдайда бастама көтеріп, Қазақстанның Конституциясын бұзуға жол береді. Сондықтан 1995 жылы қабылданған Ата Заңның қу терісі мен қураған сүйегі ғана қалды десем, артық айтқандық болмас. Мінеки, Аассамблея осы жолы да өзінің жұмысына ешқандай қатысы жоқ мәселелермен айналысып, Конституцияны аяқ астында тағы бір рет таптап отыр. Ассамблея депуттары ешуақытта халықтан тікелей өкілеттік алған жоқ, тіпті ел азаматтары оларды сайлау арқылы сайлаған жоқ. Егер, газетіңіздің кейбір оқырмандары білмейтін болса, онда келесі мәселені айтып кеткенім жөн болар: Ассамблеяның мүшелерін президент өзінің Жарлығымен тағайындайды. Соңдықтан президенттің сайлауын мерзімінен бұрын өткізу туралы ұсыныс елдің ойынан шығып жатқан пікір емес.
– Кезектен тыс сайлау өткізу үшін бастама көтергендер 2016 жылы ел президенті сайлауы мен парламенттің төменгі палатасы – мәжіліс сайлауын қатар өткізу «заңға томпақ» депті. Ол «томпақты» бастамашылар өздерінше топшылап жатқаны мәлім: ал сіз бұл «кезексіз сайлау» қандай қажеттіліктен туды деп ойлайсыз?
– Қисынсыз бастамаға айтатын дәлелім жетеді. Ең алдымен осы бастама не үшін көтеріліп жатқанына тоқталайын. Егер кейбір жағымпаздардың пікірлерін заңды жағынан мұқият зерттейтін болсақ, онда олардың президент пен парламент сайлауларын қатар өткізу – Конституцияға қайшы келеді деген уәжін орынсыз, әрі негізсіз деп дәлелдеуімізге әбден болады. Өйткені Конституцияда екі сайлауды бір жылда емес, бір мерзімде өткізуге болмайды деген баптар бекітілген. Сондықтан осы екі сайлау науқандарының мерзімдері, яғни сайлау алды және сайлаудың өтетін күндері бір-бірімен қатар келмесе, онда бір жылдың ішінде өткізуге ешқандай шектеу, тыйым салынбаған. Конституцияда президент сайлауының мерзімі 2016 жылға, парламент сайлауы – 2017 жылы аяқталатыны бекітілген. Әрине, осы мәселені қадағалап, біліп отырған президент әкімшілігі елдің санасын әдейі сансыратып отыр.
Ал «қандай қажеттіліктен туды» десеңіз, Назарбаевтың рейтингі елдің алдында, әсіресе, жастардың арасында төмендеп бара жатыр. Теледидарда беріліп жатқан «жақсы», елдің көзін алдауға арналған ақпараттарға мән берудің қажеті жоқ. Өйткені олар биліктің айтқанынан аса алмайтыны баршаға аян. Халықтың шынайы ой-пікірін әлеуметтік желілерден оқып, біліп алуға болады. Назарбаевтың шынайы рейтингісін биліктегілер білсе де, білмегенсіп отыр. Жеке бастарының қамы үшін Назарбаевты қызғыштай қориды. Президенттің билікте ұзақ отыруы – айналасындағыларға ел байлығын «сорып», қанауға мүмкіндік беретін кепілдік.
Тәуелсіздіктің ширек ғасырға жуық уақытындағы «жетістігі» – соңғы есепке сүйенсек, жалпы ішкі өнім көлемінің 1990 жылғы деңгейіне әрең жеткендігі ғана. Оның 70-тен астам пайызы мұнай секторының үлесіне тиесілі. Казақстанның ЖІӨ-дегі мұнай секторының 90-жылдардағы үлесі 10 пайыздан асқан жоқ. Қалған 90 пайызын экономика секторы жауып отырды. Ал еліміздің бүгінгі сыртқы қарызы – 160 млрд АҚШ долларынан асып кетті. Назарбаев басқарып отырған билік бүкіл Қазақстанның байлығын шетелдегілерге тасып, сатып, болашақ ұрпақтың да үлесін талан-таражға салды. Демек, биліктің есептеуі бойынша, Назарбаевтың 2016 жылғы заңды сайлауға дейін өз орынында қалу-қалмауы қауіпті мәселе еді…
– Уәлихан мырза, өткен аптада Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуымен өткен үкіметтің кеңейтілген отырысы сол қауіптің алдын алуға арналды деп айта аласыз ба? Мәселен, бұл отырыста елді дағдарыстан шығаруға алғы шарт болатын экономикалық шаралар жеткілікті талданғанына менің күдігім бар…
– Ол «кеңейтілген» отырыста келелі мәселелер қозғалды деп айта алмаймын. Нұрсұлтан Назарбаевтың айтуынша, дағдарысты тек ақшамен ғана шешуге болады екен. Бірақ ақша қаншама көп болса да (оның көптігіне менің күдігім бар), Қазақстанның жағдайын қаржымен қалыпқа келтіру мүмкін емес. Егер елдегі экономикалық ахуал осылай өзгеріссіз қала беретін болса, экономиканы басқару тетіктері бұрынғыдай командалық негізде жүретін болса, дағдарыстық проблемаларды ескі әдіспен бірден шешу мүмкін емес. Алайда, президент айтқандай, елімізде ас та төк ақша қоры жоқ, тіпті ол енді еш уақытта болмайды.
Бізге дағдарыстан құтылу үшін, «велосипед ойлап табу» тіпті де қажет емес: өзге мемлекеттердің дағдарыс жағдайындағы озық тәжірибесінен үйренуіміз керек. Мәселен, дүниежүзілік дағдарысты бүткіл әлем елдерімен бірге басынан кешірген АҚШ бүгінде қиындықтан құтылып, жан-жағына жалтақтамай, алға озып бара жатыр. Сондай ақ Еуропа да Америкадан қалыс қалған жоқ: өркениетке жету жолындағы даму үрдісінің үлгісін көрсетуде.
Ал Қазақстанға қажетті басты мәселе – қабылданған бағдарламаларды қысқыртып немесе мүлдем жауып тастағаннан гөрі, билік құрылымдарының саны мен құзыретін қысқыртып, жергілікті әкімдерді екі жыл мерзімге тікелей сайлап қойып, қысқартылған билік құрылымдарының өкілеттілігін жергілікті жердегі өзін-өзі басқару жүйесіне тапсыру. Мәселен, 300 млн халқы бар Америкадағы мемелекеттік қызметкерлердің саны, 12 мыңнан аспайды. Ал Қазақстанда ше? Олардың саны, кейбір бейресми мәліметтер бойынша, 200 мыңға жуықтайды екен. Тағы да сол Америкадағы штаттардың губернаторлары мен жекелеген қалалардың мэрларын (біздің әкімдер) жергілікті халық өзі сайлайды. Сондықтан олар өзін сайлаған халыққа адал қызмет етуге мәжбүр, әрі мүдделі. Осындай жағдай Еуроодақ мемлекеттерінде баяғыда қалыптасқан, оларда жоғарғы билік басында 25 жылдан астам отырған басшы болған емес. Оларда сот жүйесі де басқаша құрылған. Бірақ бұл біздің бүгінгі тақырып емес, бөлек әнгіме.
– Айтпақшы, ел президенті «бізде анау айтқандай дағдарыс жоқ» деді. Яғни, оның сөзіне салсақ, жағдай соншалықты қиын әрі қорқынышты емес сияқты ғой…
– Президенттің бұл алдамсыратуы кімдерге арналғаны белгілі. Демек, алдамсыратудың өңін айналдырып айтар болсақ, жағдайымыз нашар деген сөз. Өйткені қоғамдағы кез келген жағымсыз құбылыстан ең әуелі қарапайым халық жапа шегеді. Мемлекеттік бағдарламаларды, жұмыс орындарын, жалақыны қысқартса да, тарифтердің бағасы қымбаттаса да, бәрінің зардабын бірінші кезекте халық тартады.
Бізде, Қазақстанда, дағдарыстың болмауы – билікке бірінші міңдет еді. Бірақ бүгінгі жағдайда керісінше, елді билейтін көсемнің өкілеттігін созу – басты міңдетке шықты. Байыптап қарасақ, халқымыздың саны 17 млн-нан сәл ғана асады. Егер елімізге қыдырып келген қонақтар мен туристерді қосып санасақ, Лондон қаласы тұрғындарының санына әрең жетеміз. Қазақстанның бүкіл байлығын осы Лондонның астына салып қойсақ, ондағы тұрғындардың әлеуметтік-тұрмыс жағдайы қандай болар еді?! Сондықтан экономика мен саясатты дұрыс басқару болғанда, еліміз үшін дағдарыстың қатерінен қаймықпауға болар еді. Бүгінгі дағдарыс – билік басындағылардың санасындағы, ақыл-ойындағы тоқыраудың кесірі.
– Бір қызығы – осы отырыста үкімет басшысы Кәрім Мәсімов неге жұмған аузын ашпады? Елдің экономикалық жағдайына жауапты, дағдарысқа қарсы шаралардың кешенді бағдарламасын жасайтын бірінші лауазым иесі – премьер-министр еді ғой?
– Өйткені оның да иесі, «ауыз ашуға» рұқсат беретін қожайыны бар емес пе?! Біреу сөзін сөйлеп, мәселені «шешіп» жатса, оның қиналатын жағдайы қайсы? Бірақ осы Мәсімов үкімет басына екінші рет келсе де, ел ісіне белсене араласып, ұтымды ұсыныс жасағанын естімеппін.
– Ал вице-премьер Бердібек Сапарбаев ағымдағы жыл барысында дағдарыс салдарынан 120 мың адам жұмыссыз қалады деген болжам айтты. Бұл цифрды сіз ең максималды көрсеткіш деп есептейсіз бе, әлде Сапарбаев президентті шошытып алмайын деп, жұмыссыз қалатын адамның минималды санын айтты ма?
– Турасын айтқанда, президент осы цифрдың өзінен-ақ шошуы тиіс еді ғой. Елдегі жұмыссыздардың саны 120 мың деген көрсеткіштің өзі – үлкен қорқыныш, халық үшін қасірет. Осы цифрды орташа отбасылық коэффициентке көбейтсек, онда осы жылдың аяғына дейін жарты миллионға жуық азамат күнкөріссіз, табыссыз қалуы мүмкін деген қауіп туады. Дағдарыстың көкесі осы емес пе!
– Елге белгілі болғандай, бұл кеңейтілген отырыстың басты лейтмотиві үнем мәселесі болды. Отырыс үстінде ел президенті бюджеттің кіріс жағы 700 миллиард теңгеге қысқарады деп еді, арада екі күн өткен соң, парламент жақтан бұл қысқарту 900 миллиард көлемінде болатыны айтылуда. Осыған қарағанда, бюджеттің қаржысын кесу одан ары жалғаса түсетін сияқты ма?
– Әлем елдерінде шығындармен күресу жолдары бірегей. Бірақ бізде, президент айтқандай, «өзіміздің жеке ерекше жолымыз бар болғандықтан», күресетін жолдары да «ерекше» сияқты. Үкіметтегі, парламенттегі, президент әкімшілігіндегі, сот жүйесіндегі, басқа да республикалық және облыстық деңгейдегі шығындарды қысқартудың жолы неге қарастырылмайды? Осындай шаралар қолданылса, шамамен 200 миллиард теңгені үнемдеуге болар еді. Сонымен қатар керек емес шығындарды қысқарта алатын бағдарламаларды жеке-жеке атайтын болсам, онда сіздің газетіңіздің парақтары жетпей қалуы мүмкін (күлді).
– «Үнем» дегенде, ол үнемді президент мектептегі балалардың тамағын қысқартудан бастағаны орынсыз болды. Ал сіз үнемдеудің көкесі ретінде қандай экономикалық бағыттар мен салаларды айтар едіңіз? Мәселен, Астананың құрылысы, Абу Даби-плаза алып кешенін үнемнің көзі ретінде атай алар ма едіңіз?
– Бұл өте орынды қойылған сұрақ. Ақыры үнемдеу туралы сөз қозғалған екен, онда ең әуелі ойымызға үкіметтің ЭКСПО сияқты ауқымды жобалары келеді. Олардың бәрін тоқтатып тастаса, тіпті жақсы болар еді. Жұртқа «ел экономикасында қиындық тудырып отырған жағдайға байланысты өткізе алмаймыз» деп түсіндірсе, болды ғой. Бұны бұқара халық қос қолын көтеріп құптар еді. Осындай шешім қабылданса, әлемдік қауымдастықтың алдында да мемлекеттің беделіне нұқсан келмес еді. Өкінішке қарай, еліміздің ұзаққа созылатын дағдарыстан шығу тәжірибесі жоқ, ал өткен ғасырдың 90-жылдары мен 2008–2009 жылдардағы дағдарыс кезінде мұнай бағасының қымбаттауы біраз қиындықтан құтқарып қалды. Сондықтан жағдайды терең талдап, ең жайсыз деген мәселелерді ескеру керек. Қиын кезеңге таяп қалдық, ал бұл жолы ол бұрынғыдан да ауыр, әрі ұзақ болатын сияқты.
Менің басқа бір мәселеге тоқталғым келіп отыр. Бірнеше мемлекет дағдарысқа байланысты 2022 жылғы қысқы Олимпиада ойындарын өткізу жөніндегі өздерінің өтініштерін кері қайтарып алды. Тек Қазақстан ғана белсеніп отыр. Біз сонда Канададан, Жапониядан, тағы басқа елдерден асып кеттік пе? Кімді мұқатамыз деп жүрміз?
– Осы отырыстың ертеңінде елдің бас банкирі Қайрат Келімбетов мұнайдың баррелі 50 доллардан түссе, теңгенің «баяу девальвациясы» болады дегенді айтты. Ал тәуелсіз сарапшылардың пікіріне қарағанда, өткен қараша айынан бері Ресей рублінің құнсыздануына орай теңгені қалыпты сақтау үшін, 5 миллиард доллардан астам қаржы жұмсалған екен. Осы тұрғыдан алғанда, біздің «үнемдеу» мәселесі назарбаевтық саясаттың құрбаны болып келгенін түсіну қиын емес шығар?
– Иә, түбі сол жағдайға жетіп тынармыз. Бүгінгі таңда мемлекетімізде ең кемінде онға жуық шешілмей жатқан күрделі әрі жүйелі проблемалар бар. Бұл проблемаларды шешу жолы қарастырылмаса, мемлекет өзгереді деп үміттенудің де қажеті жоқ. Сіздің осы сұрағыңызға байланысты үш проблеманы атап кеткенім жөн болар. Біріншісі – экономикамыздың мұнай, газ және басқа да шикізат түрлерінің өңдірілуіне және олардың әлемдік бағаларға тәуелділігі. Екіншіден, экономикамыздың басым бөлігі бірнеше мемлекеттерге емес, бір ғана елдің экономикасына байланған. Яғни, Қазақстан экономикасының 70 пайызы ресейлік бизнеске тәуелді. Көпвекторлы саясат – экономика қауіпсіздігінің кепілі. Үшіншіден, экономиканы саясатқа мүлде бағындыруға болмайтыны – қалыптасқан заңдылық. Бізде бәрі керісінше: экономиканы бір адамның саясаты билеп отыр.
– «Саясаттың мәселесі» дегенде, ең бірінші кезекте Қазақстан президенті Еуразиялық экономикалық одақтың құрылмай жатып, құрдымға кетіп бара жатқанын мойындағысы келмейтін сияқты. Мәселен, ол бұған дейін одақ құрылса, ол құрылымның ішіндегі тауар айналымы еркін болады деген еді. Енді, міне, екі ел арасындағы арлы-бергі жекелеген тауарлардың экспорт-импорттына тосқауыл қойыла бастады. Айналып келгенде, президент халықты алдап соққан болады…
– Жоғарыда мен айтып өткендей, осы сөзімен Назарбаев ең үлкен қателік жіберді. Өкініштісі – расында да сол қателігін мойындағысы келмейді. Ел экономикасының шамасы келмесе, онда белі көтере алмайтын саясатты мойынға жүктеу қажет пе? Ал Назарбаев бәріне жақсы болып көрінгісі келеді. Бұл – бұрыс саясат дер едім. Есімде жоқ, атақты бизнесмендердің бірі: «Егер өзің бастаған ісіңді құлатып алмайын десең, онда мақсатыңа жету үшін, әркімге ұнауыңды қой», – деген еді…
– Жалпы, Ресейдің қазіргі геосаяси жағдайын, оның Украинадағы агрессиялық саясатын Кремль қалыпты құбылыс деп санайтын сияқты. Ал осыған орай біздің Қазақстан «батып бара жатқан кеменің» құйрығына байланған күй кешіп отырған жоқ па?
– Әлбетте! Өкінішке қарай, мойындамасқа амал жоқ!
– Қорыта айтқанда, үкіметтің кеңейтілген отырысы қазақстандық қоғамда қалыптасқан экономикалық жағдайға саяси тұрғыда жәрдем жасайтын шешім шығара алмады дейміз ғой.
– Дәп солай! Біздің биліктің басында отырған тікелей басшылар өз басында және елде болып жатқан дағдарысты әлі де сезініп отырған жоқ сияқты. Осы дағдарысты болдырмас үшін, Қазақстанда саяси реформалар жүргізу ауадай қажет мәселе. Егер сол реформаларды қабылдауға жоғарыдағылардың қабілеті жететін болса, онда жағдай тез арада түзеле бастар еді. Өйткені, тәуелсіздік жылдарында саяси өзгеріс жасауға билік ешуақытта құлық танытқан емес. Саяси реформа жасалмай, қанша бағдарламалар қабылданса да, ешқандай экономикалық жетістіктерді бағындыра алмайтынымыз – заңдылық!
Осындай тығырыққа тіреліп тұрған жағдайда «президент пен үкімет саяси тұрғыдан жәрдем жасайтын шешім шығарды ма» деген сұрағыңызға былай жауап берер едім: жәрдем саяси тұрғыдан жасалмай, шешім – популистік тұрғыдан қабылданды. Өйткені саяси өзгерістерсіз қабылданған шешімдер экономиканы дағдарыстан шығара алмайды. Оны болдырмау үшін, алдағы сайлауда билікті өзгерту мүмкіндіктерін бүкіл ел болып, бір адамдай толық пайдалануымыз керек.
– Сұхбатыңызға көп рахмет! Бірақ билік мылжалап тастаған бұл халық ондай мүмкіндіктерді пайдалануға құлықты екеніне кеңірдектен күдігім бар. Аман болыңыз!
Ермұрат БАПИ