«Общественная позиция»
(проект «DAT» №09 (280) от 05 марта 2015 г.
Қарсы пікір
Қазақстан экономикасын долларсыздандыру және девальвациялық болжамдарды төмендету тақырыбы сарапшылар мен қаржылық шолушылардың назарына ілікті, деп мәлімдеді жуықта экономист Олжас Құдайбергенов. Ол, өзінің пікірінше, ұлттық валютаға деген сенімді қайтаратын және долларлық депозиттердің тартымдылығын төмендететін бірқатар амал-шараларды ұсынды. Бірақ ол айтқан ұсыныстарды іске асырған күннің өзінде қазақстандықтар доллар күйіндегі өздерінің жинақтарын дереу теңгеге алмастыра бастайды деп күту үлкен күмән тудырады.
Еске салсақ, ұлттық валютаға деген сенімді арттыру үшін, Ұлттық банк төрағасының бұрынғы кеңесшісі Бас банкіге келесідей ұсыныс жасады. Ол бес жыл бойына сақталу мерзімі бір жылдан асатын теңгелік депозиттерге, егер осы жылы теңге 6%-дан астамға арзандаса, бағам айырмашылығына кепілдік беруді ұсынды. Сонымен бірге сарапшы Қазақстандық депозиттерге кепілдік беру қорына (ҚДКҚ) доллар салымдары үшін ең жоғарғы мөлшерлемені 1 мамырдан бастап, қолданыстағы 3%-дан 2%-ға дейін төмендетуді және биылғы 1 шілдеден бастап тағы да 1%-ға дейін төмендетуді ұсынды.
Экономистің есептеуінше, девальвацияның салдарынан жинақтарын долларға ауыстырайын деген салымшылардың кез келген сылтауының себебін бұл әдіс жоққа шығарады. Аталған шара депозиторлардың барлығын қайтадан теңгеге өтуге экономикалық тұрғыдан ынталандырып, валютаға деген сұранысты табиғи түрде төмендетеді де, керісінше – ұсынысты арттыра түседі. Ұлттық банк валюталық депозиттердің азаю қарқынына қарай резервті 1,5–2,5 есеге арттыра алады, ал банктер, бұрынғысынша, теңгемен несие беру қарқынын қайтадан қалпына келтіре алады. Сөйтіп несие бойынша мөлшерлемені төмендетуге мүмкіндік туады.
Бұл ұсыныстардың барлық игіліктері мен құндылықтары бола тұра, олар ешқандай сын көтермейді. Біріншіден, бұл шара іске асқан күнде салымшыларға жинақтарын валютаның қай түрінде сақтау таңдауын жасанды түрде тарылтады, өйткені ҚДКҚ-ның долларлық салымдардың мөлшерлемесін төмендету туралы ұсынысы, шындап келгенде, ерікті түрде мәжбүрлеу сипатында болады. Осылайша, биліктің теңгеге деген сенімді арттыруға қабілетсіздігі тағы да салымшылардың есебінен толтырылып, білінбей қалады. Екіншіден, валюталық бағам айырмашылығына мемлекеттің кепіл беруі реттеушіге қосымша міндет жүктейді, нәтижесінде егер де форс-мажорлық жағдай туындай қалса, мемлекеттің икемді бағам саясатын жүргізу мүмкіндігін төмендетеді. Мысалы, мұнай бағасы қазіргіден де күрт төмендесе немесе рубль күрт әлсіреген жағдайда. Үшіншіден, ұсынылған бастамалар іске асқан күннің өзінде долларлық салымдары бар салымшылар дереу теңгеге ауысады деп айту қиын, себебі Ұлттық банк 2009 жылы 4 ақпанда және 2014 жылы 11 ақпанда екі рет жаппай девальвация жүргізу салдарынан халықтың ұлттық валютаға деген сенімін түсіріп алды. Енді қазақстандықтардың ұлттық валютаға сенімін қайтадан көтеру үшін, О. Құдайбергенов айтқандай, 5–6 жыл емес, кем дегенде 10 жыл уақыт керек. Онда да, егер теріс факторлардың ықпалымен (мысалы, мұнай мен басқа да шикізаттар бағасының күрт төмендеуі, ҚР Ұлттық банк алтын-валюталық резервтерінің сарқылуы) монетарлық билік қайтадан теңгенің құнын жоғалтпаса, ал билік сөз жүзінде емес, шын мәнісінде іс жүзінде экономиканы әртараптандырумен айланысса ғана. Төртіншіден, бұл шаралар тым кештеу ұсынылып отыр. Оларды сонау 2009 жылғы девальвациядан бұрын енгізу керек еді. Ал қазір бұл басталып кеткен қар көшкінін тоқтатуға талпыныс жасау әрекеті сияқты болып тұр.
Бірақ экономистің ұсынған амал-шараларын жүзеге асырудың жағымды әсерін жоятын салмақтылау іргелі факторлар бар. Бірінші кезекте бұл – долларға негізгі халықаралық резервті валюта ретінде байланған Ұлттық банктің валюталық басқару жүйесімен бірлескен қазақстандық экономиканың шикізаттық моделі. Ол шаруашылық жүйені долларсыздандыруға әсер етпек түгілі, керісінше – оның долларға тәуелділігін ушықтырып, мұнай мен басқа да шикізат ресурстарын сатудан түскен табыстың, яғни ұлттық байлықтың басым бөлігін ел сыртына шығаруға көмектеседі.
Ал теңге дегеніміз не? Оны Қазақстанның ұлттық теңге бірлігі деп ойлайтындар қатты қателеседі. Теңге – америкалық президенттердің суреті бар көк қағаздардың туындысы, ал Ұлттық банк қазіргі күйінде – елдің ең басты валюта айырбастау пункті, өйткені ұлттық валютаның эмиссиясын ол ұлттық экономиканы қаржыландыруға деген қажеттілікке қарап емес, шикізат ресурстарын сатудан елге түскен доллар ағынына байланысты қояды. Ұлттық қордағы мұнай долларларын жинақтай отырып, билік оларды шетелдердің, бірінші кезекте АҚШ пен Еуропаның қаржылық жағынан тұрақты мемлекеттерінің қаржы құралдарына орналастырады. Нәтижесінде, бір жағынан, ұлттық байлықты сатудан түскен пайданың негізгі бөлігі азғантай ғана пайызбен өзгенің экономикасын қаржыландыруға кетіп жатса, екінші жағынан – нақты сектордағы қаржы тапшылығы жағдайында Ұлттық банк ел ішіндегі ақша жиынының ұлғаюын жасанды түрде шектеп отырады.
Экономиканы долларландыру мен несиелер мөлшерлемесінің жоғары болуының негізгі себебі – Ұлттық банктің валюталық басқаруының тап осы зиянды отарлық моделінде жатыр. Ол шикізаттық емес сектордың, шағын және орта бизнестің дамуын тежеп отыр. Оның үстіне дағдарысқа дейін отандық банктер қызықтырып келген және халықаралық капитал нарықтарында қазақстандық компаниялардың бұрынғысынша қызықтыруды жалғастырып келе жатқан қарыздық қаржылай қаражаттар бағасы шетелдік құнды қағаздарда орналастырылатын Ұлттық қор ресурстарының бағасынан әлдеқайда жоғары күйінде қалуда. Тек сол айырманың кесірінен жыл сайын елден миллардтаған доллар шетелге жылыстап кетіп жатыр.
Сондықтан қазақстандық экономиканың шикізатқа тәуелділігі жағдайында және құрылымдық реформалардың тежелуі жағдайында теңгеге деген сенімді арттырудың жалғыз ғана тиімді тәсілі – Ұлттық банктің валюталық басқаруының отарлық жүйесінен бас тартып, Қазақстанның шикізаттық ресурстарын ұлттық валютамен сатуға біржола көшу арқылы реттеушінің несиегер саясатын АҚШ ФРЖ мен Еуропалық орталық банк мысалы бойынша соңғы инстанцияда жүргізуінде. Тек сол ғана теңгенің отандық экономикадағы рөлін арттырып, инфляцияны азайтуға, теңгелік депозиттер үлесін ұлғайтып, ұлттық валютадағы несиелер құнын арзандатуға және нақты секторды қаржы-қаражатпен толтыруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде бұл әдіс экономиканы әртараптандыруға және құрылымдық реформалардың жетістікке жетуіне көмектесетін болады.
Алайда ол үшін саяси ерік-жігер және тәуелсіз экономикалық саясатты жүргізуге деген талпыныс қажет. Дегенмен, қазір ол іс жүзінде мүмкін емес, өйткені валюталық басқару саясатын жүргізу кезінде компрадорлық класс пайда болды да, оның тағдыры, экономикалық, әлеуметтік және саяси мәртебесі бұрынғы бағытының жалғасуына тікелей тәуелді болып отыр. Сондықтан да біздің қалауымызға қарамастан, тіпті Ұлттық банк басшысының экс-кеңесшісі ұсынған күрделі шараларды қабылдаған жағдайда да, экономика мен банктердің депозиттік базасының долларға тәуелділігі өзінің жоғары деңгейде қалуын жалғастырмақ.
ҚазТАГ
