«Общественная позиция»
(проект «DAT» №43 (360) от 24 ноября 2016 г.
Бір жарияланым хақында
Дана халқымыз ел басына күн туса, етегімен су кешкен ерлерін ғана елге тұлға деп атап, жырға қосқан, атын аңызға айналдырған. Әрине, әр заманның, әр қоғамның өзіне тән тұлғалары болады. Әріге бармай-ақ, еліміз тәуелсіздік туын көтергеннен бергі кезеңдерді алып қарасақ та, осынау қып-қысқа уақыт аралығында есімі ендігі жерде ел есінде мәңгі сақталатын Алтынбек Сәрсенбаев, Заманбек Нұрқаділов, Болатхан Тайжан сияқты ардақты да арыс тұлғаларымыз аз болмапты. Олардың бер жағында қалай опат болғаны әлі де жұмбақ күйінде қалып бара жатқан Батырхан Дәрімбет, Нури Муфтах, Асхат Шәріпжан сияқты қаламын биліктің қара күшіне қарсы жұмсаған қаламгерлер ше? Заман азды ма, әлде әділет, ақиқат деген қасиетті ұғымдар бүгінде билік басында «бақытқа балқып» жүргендердің қолжаулығына айналды ма – қайдам, әйтеуір қазір жасы жетпістің желкесіне мініп, сексеннің сеңгіріне шыққан ақсақалдарымыздың да аузынан аталы сөздің орнына дәм-тұзы жоқ су татыған атала сөз еститін болдық.
Жақында «Қазақ әдебиеті» газетінен жасы 80-ге таяп қалған Ғазизбек Тәшімбаев деген ағамыздың «Есенғали елемеген екі тұлға» деген мақаласын оқып, шынында да, бүгінгі Қазақстанда нағыз тұлға деп жоғарыда аты аталған, шын асыл ардақтыларымызды емес, әркім өзі қалағанын тұлға жасап алатын заман орнады ма деп қалдық. Әйтпесе Ақордада іс жүргізуші екен деп, Махмұт Қасымбековты және ана заманда – кеңестің, мына заманда – биліктің қайқы қара қылышындай қызметінен бір таймаған газетті басқарып, бұдан қаншама ғасыр бұрын өмір сүрген Қазыбек бек Тауасарұлын супермендей суреттеген екен деп, Балғабек Қыдырбекұлын ұлт тұлғасы деу кімнің ойына келе қояр еді?!
Айтпақшы, осы бабамыз «Түп-тұқияннан өзіме шейін» деген кітапта бірде сонау Ватиканнан бір-ақ шығады. Ватиканда ықылым заманнан бері әр құжаттан бастап, осында дүниеге келген әр сәбидің туған күні мен кәріліктен қайтыс болған күніне шейін тіркеулі тұрады. Бірақ солардың бірде-бірінде, не Рим папаларының естелігінде «бізге шапырашты Қазыбек бек Тауасарұлы келіп қонақ болды» демек түгілі, «нан ауыз тиіп кетті» деген сынар ауыз сөз жоқ. Бұл кітап хақында кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы ғылыми шешім шығарған. Академиктер, нақты айтсақ, тарихшылар мен әдебиетшілер өз пікірлерін білдірді: менің есімде қалғаны – марқұм Рахманқұл Бердібаев пен Манаш Қозыбаевтың және көрнекті жазушы Қабдеш Жұмаділовтың пікірлері.
Бірақ сөз өтпейтін, ұялмайтын, қызармайтын, тіпті ар-ұят, иман-сауап атаулыны жинап қойып, тақымына басып жүретін бір топтар болады. Оларға не айтсаң да, «жоқ, бәрібір менікі дұрыс» дейді. Содан жазушылар қауымы «ақырғы сөзді елбасымыз айтсын!» деген де емеурін білдірді. Енді, міне, осы «Түп-тұқиянның…» кесірінен ел арасы әлі күнге дауға, алауыздыққа толы. Бәлкім, жәй халықтың бір-бірімен осылай ұдайы шекеқызба болып жатуы жоғарыдағы біреулерге тиімді де шығар. Тоқ етерін айтсақ, бұл «шығарма» қазақ әдебиеті тарихындағы адам қолы жасаған ұят істердің ең сұмпайы үлгісі болды. Оны тарихи еңбек ретінде қарастыруға мүлде келмейді. Әдеби шығарма ретінде де тіпті сын көтермейтін бірдеңе. Өз басым Балғабек Қыдырбекұлының жазушылығын қабылдай алмаймын десем – кінәлі емеспін. Журналист еді дейді. Білмеймін!
Оның есесіне Ұзақ Бағаев, Сапар Байжанов, Кәкімжан Қазыбаев, Сейдахмет Бердіқұлов, Сарбас Ақтаев, Нұрмахан Оразбеков, Ақселеу Сейдімбеков, Қойшығара Салғарин, т.б. журналистерді өте жақсы білемін, бірақ Қыдырбекұлының журналистік кереметі дегенді естіген емеспін. Иман саламаты болсын, Б. Қыдырбекұлында ешкімнің алты аласы, бес бересі жоқ. Бірақ тарихи шындық, әсіресе отаршылдықтың табаны астында мың өліп, мың тірілген қазақ ұлтының басынан кешкен көп зобалының бірі 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі (ол әлдебіреулер айтып жүргендей уақиға емес – көтеріліс) кезінде Б. Қыдырбекұлы «аға газет» – «Социалистік Қазақстанның» бас редакторы-тұғын. Яғни, сол тұста қазақтың қызғалдақтай құлпырған қыздары мен сәмбіталдай сақылдап тұрған жас жігіттерін итке талатып, бірін зорлап, екіншісін қорлап, ұзақ жылдарға түрмеге айдап, ату жазасына кесіп жатқанда, Б. Қыдырбекұлы басқарып тұрған осы «аға газет» бұл дұрыс емес деп бір ауыз сөз айтты ма?
Айтпақ түгілі, әлгі айдауға, атуға кесілгендердің аты-жөнін тізіп, оны «Әділ сот» деген айдармен газет бетінде беріп отырғанын көзіміз көрді. Сол кезде әлдебір сайқал саясаткерлер мен көбікауыз журналистер осы газетке «қос тілің – қос қанатың» деген жарымес мақал таратып, қазақ тілін орысшаның аударма тіліне айналдырып, қазақ мектептері жаппай жабылып жатқанда да, Бәкең марқұм Орталық Комитеттің мүшесі, газеттің бас редакторы ретінде бір ауыз пікір айтты ма?
Жазушылығын қойшы, Б.Қыдырбекұлының ғазиз басты Ғазекең айтқан «тұлғалығы» да, журналистігінің шыққан шыңы да сондай-ақ еді ғой! Есенғали оның бәрін білмейді емес – біледі. Тек о дүниелік боп кеткен фақырды ғайбаттағысы келмеді. Ендеше Ғ. Тәшімбаев неге «шыбық-шилан» болып, шыр-пыры шығады?! «Ақсақалға жарасады ақ сөйлеу» дегенде де, осыны айтпақ болдық.
Амал не, кейбір ақсақалдарымыз кейде қолдан тұлға жасамақ болып отырып, жалпы қазақтың емес, өз руынан, не өз тайпасы мен жүзінен тұлға жасағысы келіп отырғанын басқалар байқамайды деп ойлайды. Бұл жерде Абай бейбақтың «Біріңді қазақ – біріңді дос, көрмесең, істің бәрі бос» дегені Есенғали Раушановқа емес, Ғ. Тәшімбаевқа қарсы айтуға келіңкірейтін сияқты… Өйткені ғұлама Абайдың екі сөзінің бірі өтірікке, бос мақтау мен мақтаншақтыққа, жоқтан бар жасауға қарсы айтылып еді ғой біздің білуімізше. Жеке басына тиіскім жоқ. Жақында Шешенстанның халық батыры, қазақ ақыны Рафаэь Ниязбеков «Бұрынғы басшылардың бірі туралы роман жазды» деген хабарды естіп, бұл Ж.Тәшенов, Ж.Шаяхметов, С.Мұқашев, С.Құбашев немесе Е.Әуелбеков, Х.Шаяхметов, М.Ықсанов туралы шығарма ма екен деп қызықтық. Жоқ, ол әдеттегідей Асанбай Асқаров туралы дүние болып шықты. Рафаэль мұның алдында Д.Қонаев туралы толып болып жатқан өлең де жазғанын білетін едік. Обалына не керек, «Түп-тұқияннан өзіме шейіннен» гөрі, Рафаэльдің Асанбай Асқаров туралысы әлдеқайда шыншылдау көрінді.
Ал Мырзатай Жолдасбеков, Қуаныш Сұлтанов, Нұрлан Оразалин, Сауытбек Әбдірахмановтар ешқашан биліктен қол созым алыстаған емес. Ақордаға ең жақын жүретіндер де солар. «Түп-тұқиян…» туралы айтуға келгенде, неге осы аталған ақсақал-қарасақалдардың бет моншағы үзіле қалады? Алаш жұртының қабырғасын қайыстырып, Заманбек Нұрқаділов, Алтынбек Сәрсенбаевтар ажал құшқан сәттерде де, осы Ғазизбек ағалар үнсіз қалды.
Ғ.Тәжібаев айтқандай, Ақорда протоколшысы М.Қасымбеков тарих ғылымының докторы және партия қызметінде жақсы еңбек еткен-ақ дейікші. Бірақ ол азамат тарих ғылымына қандай еңбек сіңіріп, қандай жаңалық ашты? Ау, тарихқа соншама жанашыр журналист болса, Ғазизбек көкем тұлға деп Ақорданың хатшысы емес, сонау Е. Бекмахановты былай қойғанда, бүгінгі Б. Көмековты, М. Қойгелдіні, Т. Омарбекті, Б. Кәрібаевты, С. Өтениязовты тұлғалар деуге тиіс еді ғой.
Айтпақшы, бұл кісі өзін жазушы деп атайды екен. Мүмкін, бүгінгі Жазушылар одағы жазушы деген атақты 800-дің о жақ-бұ жағындағы адамға бір күнде «Алаш» сыйлығын 42 адамға «оптом» үлестіргендердің бірі болса, өзі білер, бірақ қазақ, орыс және өзге де шетел әдебиетінен азды-көпті хабарым бар өз басым Ғазизбек Тәшімбаев деген жазушының бірде-бір көркем дүниесін оқымақ түгілі, көрген емеспін.
«Қазақ әдебиеті» газетіне шыққан «Есенғали елемеген екі тұлға» атты мақалада негізгі қозғағаны екі мәселе екен. Біріншісі, Ақорда аппараты протоколының басшысы М. Қасымбековты мақтап жазылған мақалаға орай Есенғали Раушанов осыдан төрт-бес жыл бұрын газетте пікір білдіріп еді, олар сонша дәріптейтін тұлғалар ма дегенге саятын сұрақ қойылады.
Ал аталмыш мақала авторы Ғазизбек Тәшімбаев айтады: Есенғали неге бұлай сұрақ қояды, ол деген елімізді – ел, жерімізді – жер қылып отырған санаулы арыстардың бірі емес пе? – дейді. Ашу-ызаға толы мақала.
Екінші сауал атышулы «Түп-тұқияннан өзіме шейін» атты кітаптың осыдан жиырма шақты жыл бұрын басталып, қазақ интеллигенциясын екіге бөліп тастаған ескі дау. Ескі дауды бастап беріп кеткен марқұм Балғабек Қыдырбекұлына қатысты сөздер.
Айтпақшы, «Түп-тұқияннан өзіме шейін» туралы не айтылмады, баспасөзде не жазылмады дейсіз?! Тіпті авторы бұдан пәленбай ғасыр бұрын өмір сүрген Қазыбек бек Тауасарұлы деп, ХХ ғасыр журналистикасының тілімен жазылған бұл кітаптың атын атасаң-ақ, біраз адамның «Е-е, әлгі өтірік кітап па?» дегенін талай естідік.
Айтпақшы, мұның алдында Панзабек деген кісі осы мағыналас мақала жазды, «Бұл қай Панзабек екен?» деп іздеп жүріп, жасы сексенге кеп қалған Көпбосынов деген ақынды тауып алдым. Өте дұрыс деген шешімге келдім, себебі анадай «таланты» бар автордан тек осындай ғана мақала күтуге болар еді. Сөзім дәлелді болу үшін, ол кісінің «шығармашылығына» кейін бір айналып соғамын.
Әзіргі әңгіме Ғазизбек ағайымыздың ғазиз жанын жаралаған Есенғалидың мақаласы туралы. Күлбілтелемей, ашығын айтсақ, Жазушылар одағының ендігі жаңа басшылығына лайық деп бағаланатындардың тізімінде Есенғали Раушановтың аты жиі атала бастады. «Сонда қалай, бәріміз төрт көзіміз түгел отырып, билікті Есенғалиға қолдан береміз бе, жоқ, жолдастар, оны осы жолы ретін келтіріп, аяқтан бір шалып жіберелік, арғы жағын көре жатармыз» деген бақай есептің бірі деп қойдық бұл мақалада. Одақ басшылары алда-жалда «біздің ойымыз ол емес еді» десе – дей жатар, бірақ бұл біздің ойымыз ғана.
Бір нәрсені ашып айтайын: мен Есенғалиды мақтағалы да, ақтағалы да отырғам жоқ, қажет деп тапса, өзі ақталсын. Оны аз десеңіз, тағы қосып айтайын, егер Есенғали Раушанов Жазушылар одағы басшылығына таласса, өз басым оған дауыс бермеймін. Қарсы боламын.
Оны өзіне де айтқам. Міне, газет арқылы да айтып отырмын. Бұл Есенғали Раушановты жек көргеннен емес, керісінше, сыйлағандықтан. Шын ақынға төрағалықтың түкке қажеті жоқ. Маған төраға Есенғали емес, ақын Есенғали керек. Төрағаның түбі не болатынын көріп отырмыз ғой. Ал Есенғалиды қазіргі жастар іздеп жүріп оқиды, бұл аз бақыт па? Сондықтан Одақ басшылығына Есенғали таласып жүр деп, қасірет шегудің қажеті жоқ.
Жә, мақала туралы пікірімізге тағы бір оралайық. Әуелі мақаладағы кеңсе протоколшысы туралы айтар болсақ, ешқандай елде, ешқандай мемлекетте кеңсе протоколының бастығы мемлекет қайраткері болып есептелмейді. Аузымен құс тістесе де. Билік иерархиясы бойынша, ол аталмыш құрылымдағы он… пәленбайыншы адам. Яғни, қызметші. Негізгі ісі хатшылық. Құжат тіркеу. Жүрді-бардыны, шықты-кірдіні бақылау. Келді-кеттіні қадағалау. Қысқасы – қағаз ісі. Тарихта әртүрлі жағдай кездесуі мүмкін.
Десек те, өз басым әзірге ешқандай елде біздің мемлекеттік хатшыға ұқсап, кеңсе протоколшысы хақында мадақ жазғанын ешқандай тарихтан оқыған емеспін. Сондықтан Ғазизбек ағам қанша жерден шыр-пыр болса да, Есенғали ақынның мұндай іске таңғалуы ғажап емес. Отанымызда протоколшының, Ғазекең айтқандай, тұлға болғаннан гөрі, көбірек еңбек сіңірген қарапайым еңбек адамдары, шопандар мен мұнайшылар, шахтерлар мен ардақты аналар, көрнекті қаламгерлер мен өнер қайраткерлері туралы жазылған қандай мадаққа да халық таң қалмайды.
Сіз, құрметті оқырман, көзіңізге елестете аласыз ба, АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы болған Мадлен Олбрайт ханымның аппарат протоколшысы туралы елдің ең үлкен газетіне арнайы мақала жазылғанын. Мен елестете алмаймын. Немесе бүгінгі мемлекеттік хатшы Джонн Керри мырза Ақ үй протоколшысы туралы тамсанып, таңғалып кітап жазар ма еді?! Меніңше, жоқ. Тіпті мұндай ой оның қиялына да келмеуі мүмкін. Әрине, ол оның протоколшыны кем санағандығынан емес, мемлекеттік хатшының протоколшы туралы мақала жазудан гөрі, маңыздырақ істері бар болғандықтан.
Ғазизбек Тәшімбаев ағам бұдан былай үшбу салада мақала жазатын болса, мемлекеттік құрылым жүйесі туралы өте қарапайым қағидатты һәм көркем әдебиеттегі талант тектоникасы заңдылықтарын игере алмаса да, бір-екі кітапты оқып, біліп барып жазғанын қалар едік.
Жоғарыда айтқан «Қазақ әдебиеті» газетін Одақ басшылығы тура жеке меншігіндей көріп, өз «шедеврларын» көлдей-көлдей қылып, жыл сайын бірнеше рет жариялайды. Ал Есенғали жырлары аталмыш газетте неге соңғы жиырма жылда бір рет басылмайды? Н. Оразалин жолдас білуге тиіс: онымен Раушановтың ортайып қалмайтынын. Жастар Есенғалиды өз Лидері, оны айтасыз, Ұстазы санайды. Қатарлары мен ағалары көзі тірі классик деп талай мақала да жазды. «Қазақ әдебиеті» газеті Жазушылар одағының органы болғандықтан, оны білуге тиіс.
Сынау – кінәлау емес. Біреудің сыртынан бірдеңелерді ұйымдастыру да емес. Құдай тағала талантты біреуге артық, біреуге кем береді. Бірақ бұл үшін араздасудың не керегі бар? Қалай болғанда да, Ақорданың ішінде жүр екен деп, протоколшыны, әлгіндей «аға газетті» басқарған адамды Тұлға деу – ақсақалдық емес.
Мырзан КЕНЖЕБАЙ,
ақын,
ҚР мәдениет қайраткері