«Общественная позиция»
(проект «DAT» №36 (400) от 05 октября 2017 г.
Латын – лаң болмасын!
Латын әліпбиі негізіндегі осы заманға лайықталған жаңа қазақ әліпбиі туралы сөз 1991 жылдан бері айтылып келе жатыр. Біздің топ та (марқұм болған досым, информатика маманы Мұрат Алтай) бұл мәселемен он жылдай айналысып келді. Біз жаңа әліпбидің бірнеше нұсқасын ұсынып, ойымызды «Латын негізіндегі қазақ әліпбиі» деген шағын кітапшада тұжырымдадық (Алматы, 1998, 136 бет). Осы кітапта дербес мемлекет болған түркі тілдерінің дыбыстарын салыстыра талдадық.
Одан бері талай жылдар өтті. Латын әліпбиіне бізден бұрын өтіп кеткен елдер (өзбек, түркімен, әзірбайжан) басқа түркі ағайындарына қараған жоқ, қазақтар да латынды таңдаған екен деп, олар алфавитін енді өзгерте қоймас. Сондықтан қазақтар туысқаншылықты қоя тұрып, алдымен өзінің жағдайын ойлағаны дұрыс.
Бұл арада ескеретін ең бірінші жәйт – біз халықаралық әліпби емес, қазақ әліпбиін жасамақпыз. Латын әліпбиінің 26 таңбасын түгел пайдаланайық, жетпеген кезде апостроф (‘) белгісін қолданайық және 1940 жылға дейін аға буын қолданған кейбір ұтымды жолды пайдаланайық.
Қазақ тілінде 28 дыбыс бар деп жүрміз, олар мыналар: а, ә, б, г, ғ, д, е, ж, з, й, к, қ, л, м, н, ң, о, ө, п, р, с, т, у, ұ, ү, ш, ы, і. Қалған 14-і біздің тілімізге жат дыбыстар. 28-ге 14-і қоссақ, бүгінгі 42 әріп шыға келеді. Біздегі дауысты дыбыстардың саны тоғыз (а, ә, о, ө, ұ, ү, ы, і, е). Латын әліпбиіндегі дауысты дыбыстардың таңбасы алтау ғана (а, е, і, о, u, y). Апостроф (‘) арқылы ә-ні a’ деп, ө-ні o’ деп, ү-ні u’ деп белгілесек, қалғанын а-а, о-о, ұ-u, і-i, e мен э-ні-e, ы-y деп белгілеуге болады.
Ұяң дауыссыздар қазақ тілінде алтау (б, г, ғ, д, ж, з), бұлардың латынша таңбасы: b, g, f, d, x, z болмақ. Бүгінгі әліппеміздегі 7-нші ұяң дыбыс – кириллицаның Вв таңбасы, оны немістердің әдісімен латынның Ww таңбасымен белгілей саламыз. Ғғ дыбысының бүгінгі таңбасы латынның Ff таңбасына өте ұқсас. Басты қатырмай, көз үйреніп қалған осы таңбаны Ғғ етіп алайық (Fasyr – ғасыр, qyzfa – қызға). Талас тудыратын Xx таңбасы, латын әліпбиінің 26 таңбасын түгел пайдалану принципімен келісіп алып, Ж-ны Х-мен таңбалауға болады, Ж болу үшін бір-ақ таяқша жетіспейді, мысалы: Хамbyl – Жамбыл, Жайна – Xaina, ешқандай ерсілігі білінбейді, екеуі де дауыссыз дыбыс.
Бүгінгі Ии таңбасы қазаққа мүлде керек емес, қазақта Йй таңбасы ғана бар, от тек 9 дауыстыдан кейін ғана (…ай, …әй, …ой, …өй, …ұй, …үй, …ый, …ій) қолданылады, ең жиі қолданылатыны: ый мен ій. Бүгін ине деп жазып ійне деп оқып жүрміз, енді латын әрпімен ijne болғаны жақсы. Сыйырды академик Н. Т. Сауранбаевтың 1954 жылы шыққан сөздігімен таза қазақша жоғарыдағыдай жазып жүріп, жорғамыздан жаңылып, бүгінгі орысшыл академиктеріміздің Русско-казахский словар бойынша (Алматы, «Дайк-пресс», 2005) корова – сиыр деп жазатын болдық. Мәңгі өзгертуге болмайтын үндестік заңын үндемей жүріп өрескел бұздық. Себебі таза қазақ сөздерінде не тек жуан дауысты дыбыс, не жіңішке дауысты дыбыс тұру керек. Кирилл әліппесіндегі Ии – жіңішке дыбыс, оның жуан Ыы дыбысының қасында тұруға қақысы жоқ. Енді оны латынша syjyr деп жазатын шығармыз.
Үнді (сонор) дауыссыздар қазақ тілінде 7-еу (й, л, м, н, ң, р, у). Л, М, Н, Р төртеуінің таңбасы дайын тұр, олар: L, M, N, R. Талас туғызатын дыбыстар: й, ң, у. У дыбысы тек дауысты дыбыстардан кейін таза у болып айтылады, ең жиі кездесетін дыбыс тіркестері: ау мен еу, қалғандары сиректеу. Басқа кезде У дыбысы сөздің басында да, соңында да біресе жуан ұу, біресе жіңішке үу болып естіледі. Сөздің басқы буынында кездессе, жуан айтылады (бу, ду, жу, зу, йу, қу, лу, му, ну, пу, ру, су, ту, шу), тек жіңішке к мен г-ден кейін келетін буында жіңішке айтылады: ку, гу (айтылғанда: күу, гүу болады: куә деп жазып, күуә деп айтамыз, гуіл деп жазып, гүуүл деп айтамыз). Мысалы, бу сөзін бұу деп айтамыз, келу десек, келүу деп айтамыз, бұл жерде ешқандай талас болмау керек.
Қарапайым халыққа бәрі бірдей болуы мүмкін, ал біз маман ретінде айтып отырмыз. У таңбасы сөздің соңғы буынында тұрса, сол сөзде қандай дауысты дыбыстың тұрғанына қарай не жуан, не жіңішке айтылады. Мысалы, бару десек, осы сөзде жуан а дауысты дыбысы тұрғандықтан, сөздің соңындағы у таңбасы ұу болып, жуан айтылады: барұу. Ал жүру десек, осы сөзде жіңішке айтылатын ү дыбысы тұрғандықтан, у табасы үу болып, жіңішке айтылады. Қортындылап айтсақ, сонда у таңбасы дауысты дыбыстардан кейін таза у болып айтылады. Басқы буындарда негізінен жуан ұу дыбысын берсе, сөздің соңында не жуан ұу, не жіңішке үу болып айтылады.
Ал енді осы Уу таңбасын латынның 26 таңбасын түгел пайдалану принципі бойынша Vv-мен таңбалауға болады, 1940 жылға дейін аға буын Уу-ды осылай берген, мысалы: қаулы – qavly деп жазылған, тек ы-ның орнына ол кезде жіңішкелік белгісі (мягкий знак) қолданылған. Уу қазақта көбірек қолданылады, мысалы, етістіктер – қимылдың атауы тек у-ға аяқталады: бару, келу, кету және т. б. Латыншаласақ, barv, kelv, ketv болады. Енді Йй дыбысын латынның Jj белгісімен таңбалаймыз, мысалы: baj, kedej, saraj, aj және т. б.
Ал Ңң-ды N’n’ символдар тіркесімен таңбалауды ұсынамыз. Осы дыбысты таңбалау үшін ағылшын мен немістердегі Ng, ng тіркесін алғаннан гөрі N’n’ әлдеқайда тиімді, себебі: (қазақтың: ңг, нғ, нг, нғ, нге, ңға тіркесімен келетін) теңге, кейінгі, күнгей, Жексенге деген сөздерді латын әрпімен tenge, kejingi, ku’ngej, Xeksenge деп жазсақ, оларды теңе, кейіңі, күңей, Жексеңе деп оқимыз ба, әлде теңге, кейіңгі, күнгей, Жексеңге деп оқимыз ба? Себебі ng дыбыстар тіркесі шетел тілдерінде ң дыбысын береді, сондықтан ң дыбысын N’n’ символдарымен берген дұрыс. Бұл жерде апостроф өзі бөлек таңба ретінде жазылып тұр. Мысалы, жоғарыда келтірілген сөздер біздің жобамыз бойынша латынша ten’ge, kejingi, ku’n’gej, Xeksenge деп жазылады, айтылғанда: теңге, кейіңгі, күңгей, Жексеңге деп айтылады. Жазылғанда қазіргі кезде теңге, кейінгі, күнгей, Жексенге деп жазылып, оқылғанда: теңге, кейіңгі, күңгөй, Жексеңге деп оқылады. Тоқ етерін айтқанда, латынның ng деп жазылатын тіркесі ң деп оқылмай, нг деп жазылып, ңг деп оқылуы керек, себебі бүгінде біз ңг, нг, нге тіркестерін ңг, ңге, жуан болса, ңғ, ңға (Айдынға-Айдыңға) деп оқып жүрміз. Тілешов мырзаның жобасы бойынша tengge деп жазбақпыз, біздің жобамыз бойынша ten’ge деп жазамыз. Ал енді «Долларды теңгеге айырбастаймыз» деген сөйлем жазсақ, Тілешовше tengge енді tenggege болып, жыбырлаған g таңбасы пайда болады. Осы бізге керек пе?
Қазақ тілін әлі үйренбеген, үйренгісі келмей жүрген, үйренгісі келсе де, басқаларды айтпағанда, бүгінгі кирилше әріппен ежелеп те оқи алмай жүрген бауырларымыз қайтеді?! Нағыз сорлайтын солар ғой. Олардың жағдайын кім ойлап жатыр? Әлде өзіңе де сол керек деп табалаймыз ба? Адам бір нәрсені үйренгенде, әсіресе басқа тілде сөйлеуді үйренгенде, күрескен сайын бір ғана қиындықпен күресу керек. Оны жеңіп болып, екіншісіне көшу керек. Жалғыз жүріп, екі қиындықпен күресе алмайсыз. Біз сол бауырларымызды ойлап, қолдан келсе, аз да болса, жеңілдету жағын қарастыруымыз керек.
Латынның Hh таңбасымен бүгінгі х мен һ екеуін таңбалауға болады, мысалы: Habar, Xanar, Gauhar, Qaharman. Гауһар дегенде бүгінгі қазақтар Гаухар деп жүр, сондықтан бір таңбамен екі дыбысты беруге болады, оқушылар диктант жазғанда да, оңай болады, айтылуын әркім әрқалай айта береді. Қ дыбысына Qq лайық болып тұр. Гг латынша Gg болмақ, сонда басынан бастасақ, алдымен кирилше, содан кейін латынша беріп көрсетсек, былай болады: Аа- Aa, Әә-A’a’, Бб-Bb, Вв-Ww, Гг-Gg, Ғғ-Ff , Дд-Dd, Ее-Ee,Ёё-Jo, Жж-Xx, Зз-Zz, Йй-Jj, Кк-Kk, Ққ-Qq, Лл-Ll, Мм-Mm, Нн-Nn, Ңң-N’n’, Оо-Oo, Өө-O’o’, Пп-Pp, Рр-Rr, Сс-Ss, Тт-Tt, Уу- Vv, Фф-Ph ph, Хх және һ – Hh, Цц-Ts, Чч- C’c’, Шш-Cc, Щщ-CC cc, Ыы-Yy, Іі-Ii, Ээ-Ее, Юю-Juju, Яя-Jaja. Айтпақшы, Шш таңбасын да ағаларымыз латынның Cc таңбасымен берген. Біз де солай еттік.
Ал Щщ деген таңба қазақта жоқ, бірақ біздің Құдайдан қорықпайтын академиктер оны да орысшалап горький – ащщы (181-бет), тұщы – пресный, несоленый (851-бет, Қазақша-орысша сөздік, Алматы, «Дайк-пресс», 2001) деп беріп жіберген. Құдай қаласа, олар да, орыстанып кеткен басқа сөздер де енді қазақы шапанын киіп, біздің жоба бойынша accy, tuccy болатын шығар деп үміттенеміз.
Тоқ етерін айтқанда, бізде латынның 26 символы мен апостроф (‘) белгісі ғана бар, бар болғаны 27-ақ таңба. Және төл дыбыстардың бәрі негізінен бір-ақ таңбамен беріледі, біздің жобада төрт жерде ғана апостроф ‘ қолданылады. Ал шеттен енген дыбыстардан біз бәрібір бас тарта алмаймыз, себебі басқа алдыңғы қатарлы елдермен тығыз араласып кеттік. Орыс тілінде бар дыбыстар оларда да бар, сондықтан ф, ц, ч, щ, ё, ю, я (8) дыбыстары қос таңбамен берілген. Бар нәрседен, білетін нәрсемізден айырылып қалмайық.
Айтпақшы, орыс тілі мен басқа да еуропа тілдерінде қосарланып келетін кс деген таңба бар. Қазақ тілінде к мен с таңбаларының қосарланып келуі мүлде кездеспейді. Жалпы бізде дауыссыз дыбыстардың қатар келуі өте сирек, кездессе де, тек сөздің соңында қант, жент, мүлт, сүрт, түрт, құрт деген секілді басқа да сөздерде бар. Экспо, Ксения, Маркс деген сияқты сөздерді біз құдайдың құтты күні жазып жүрген жоқпыз. Сондықтан кс-ты таңбалау үшін латынның Xx таңбасын қалдырудың керегі жоқ. Бұл тіркесті де латынның Ks-ks деген қос белгісімен бере аламыз: Ekspo, Marks, Ksenja десек, тақиямызға тар келе ме?!. Ал Xx таңбасын біз өз қажетімізге жаратып, Жж дыбысын осы таңбамен бердік.
Президент Н. Назарбаевтың өзі де 1991–1996 жылдары бұл мәселе көтерілгенде, біздің таңбамызда түріктердегідей құжынаған қосымша құйрық-жалдар болмаса екен деген тілегін білдірген. Біздің нұсқамыз осы талапқа әбден сай, қарапайым. Ә-ні, Ө-ні, Ү-ні таңбалау үшін, немістердің умляутын қолдануға болмайды, себебі олар сыртқа шыққанда, амал жоқ ае, ое, ue деген қосарланған символдарды пайдаланады, өйткені латын әліпбиінде немістердегідей а умляут, о умляут, u умляут жоқ. Біздің қазақтар шетелдерге барғанда немістер сияқты ә-ні ae деп, ө-ні oe деп, ү-ні ue деп белгілемесін деген оймен апостроф арқылы беріп отырмыз: a’, o’, u’. Немістер сияқты берсек, адамдар бірін-бірі түсінбей қалады, әсіресе мектептегі оқушылар қатты шатасады. Әліппенің қарапайым болғаны жақсы.
Біз әліппені компьютерге лайықтап жасадық, апостроф белгісі клавиатурада Ээ әрпінің қасында тұр. Клавиатурада жоқ таңбаны алуға болмайды, алсақ, ақсаңдаған адамға ұқсап қаламыз.
Әлмағамбет ТӨРЕХАНОВ,
қазақ және шет тілдерінің маманы