«Общественная позиция»
(проект «DAT» №07 (278) от 19 февраля 2015 г.
(Соңы. Басы газеттің өткен санында)
АҚШ-тың шетелдегі әскери әрекеттерге қатысуында ерекше орын алатын жағдай – Парсы шығанағындағы соғыс, Иракқа қарсы ұйымдастырылған «Шөлдегі дауыл» әскери операциясы. Оның мәнін түсіну үшін, алғышарттарын білуіміз қажет.
Иран-ирак соғысы кезінде Саддам Хусейн Сауд Аравиясы мен Кувейтке шаш етектен қарызға батады. Көршілес жатқан Кувейттің өзіне Ирактың қарызы 17 млрд. АҚШ долларына жеткен. Қарызын қайтсе де қайтармауды көздеген Саддам Хусейн Кувейтке Ирак мұнайын ұрлаушы, келісім-шартты бұзушы сияқты негізсіз жала жауып, қарызды қысқарту туралы талап қояды. Онымен қоймай, С.Хусейн Кувейтке қарасты аймақтағы стратегиялық маңызы бар Варба және Бубиян аралдарын тартып алғысы келді. Өзінің егемендігін қорғамақшы болған Кувейтке Ирак соғыс ашып, басып алды. Парсы шығанағында туындаған халықаралық шиеленісті реттеуге БҰҰ-ның арнайы мандаты арқылы АҚШ-қа әскери операция жүргізуге рұқсат берілді. 1990 жылы 29 қарашада БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі қарар қабылдап, Иракқа қарсы ықпал етудің барлық мүмкін шараларын Жарғыға сәйкес қолдануды мақұлдады. АҚШ бастаған көпұлтты НАТО әскері «Шөлдегі дауыл» операциясын сәтті жүргізді, нәтижесінде Кувейттің тәуелсіздігі қалпына келді, Ирак БҰҰ талаптарын мойындауға мәжбүр болды.
Кувейтке шабуыл жасамас бұрын, соғысқұмар С.Хусейн Иранмен ұзақ жыл соғысты. Көрші елдермен соғысып қана қоймай, қанқұйлы билеуші Ирактың ішіндегі өзге ұлттарға қатысты геноцид жасап, әскери қылмыскер атанды. Ол 1983 жылы жаз айларында күрдтердің Барзан тайпасының 15 жасқа толған еркек кіндіктілеріне қарсы геноцид жасады. 1987–1989 жылдары Солтүстік Иракты мекендейтін күрдтерді қырып-жою мақсатында Анфаль (арабша – «олжа») атты жасырын бағдарлама жүргізіп, оған С.Хусейннің туысы Али Хасан әл-Мәжид (лақап аты «Химиялық Али») басшылық етті. Ол Балисан, Карадаг, Яхсомер, Халабдж атты күрдтердің елді мекендерін аса улы иприт, зарин, табун, «VX» газдарын қолдану арқылы бомбылатып, оларды жаппай қырды. Мұндай бассыздыққа бүкіл әлем наразылығын білдіріп жатқанда, КСРО ғана үндемей, қалыс қалды.
Human Rights Watch және Халықаралық амнистия ұйымдарының есебі бойынша, қанішерлік әрекеттен 182 мың күрд өлген, 5 мың күрд ауылы жермен жексен етіліп жойылған, 4700 күрд концлагерьлерге тоғытылған, 1 млн. астам күрд босқынға айналған. Жоғарыда аталған қылмыстардың бәріне қатысты БҰҰ арнайы қарар қабылдап, АҚШ пен НАТО әскеріне «Шөлдегі дауыл» операциясын жүргізуге рұқсат беруіне ықпал етті.
С. Хусейн жаппай қырып- жоюшы атом қаруын иеленуге бірнеше рет талпыныс жасады. Ирактың Франциядан сатып алған атом реакторларын АҚШ Орталық барлау басқармасы мен Израильдің «Моссад» барлаушылары бірігіп жүргізген «Опера», «Вавилон» операциялары арқылы жойған. 1981 жылы 7 шілде күні «Осирак» атом реакторы бомбаланып, жойылды. «Шөлдегі дауылдан» кейін тәубесіне келген С. Хусейн айтқанға көніп, БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің қарарына сәйкес, жаппай қырып-жоятын қаруды қадағалау талаптарын орындайтынын мәлімдеді. БҰҰ Арнайы комиссиясы Иракқа келіп, химиялық, ядролық, бактериологиялық қаруларды, алыс қашықтыққа ұшатын зымырандарды әзірлеуді доғару мен жою бағытында жұмыс жүргізді. Дегенмен, Ирак билігі 1998 жылы БҰҰ-мен ынтымақтасудан бас тартты. С.Хусейннің бұл әрекеті әлемдік қауымдастық тарапынан күдік пен қауіпті күшейтті.
2011 жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ-та орын алған терактілер сериясынан кейін, Иракқа қатысты күдік одан сайын күшейе түсті. Бұған қоса, С.Хусейн «Аль-Кайда» террористік ұйымымен байланысы бар деген қауесет те тарап кетті. Одан кейінгі хал-ахуалдың қалай өрбігені баршамызға белгілі: АҚШ және оның одақтастары 2003 жылы 20 наурызда «Ирак бостандығы» атты әскери операцияға кірісті. Бұл операция партизандық соғыс, терактілер жасау сияқты қиындықтарға тірелді. Соған қарамастан, С.Хусейннің әскери-саяси режимі талқандалды, 2003 жылы 13 желтоқсанда Тикрит қаласынан 15 шақырым жердегі Ад-даур елді мекенінде 2 метр тереңдіктегі бункерге тығылған С.Хусейн жаныдағы екі серігімен бірге қолға түсті. 2005 жылғы 19 қазанда С.Хусейн 14 түрлі айыптаумен әскери қылмыстарға, геноцид пен репрессияға қатысты болғандықтан, сот оны дарға асу арқылы өлім жазасын кесті. Үкім 2006 жылы 30 желтоқсанда орындалды. 2011 жылғы 15 желтоқсаннан бастап, АҚШ 9 жылға созылған ирактық компанияны аяқтады.
АҚШ-тың Ирак соғысына қатысуы, С. Хусейнді жасаған қылмыстары үшін сот арқылы жазалауына қатысты пікір де кереғар. Біреулер АҚШ-ты жақтаса, енді біреулері айыптайды. Бірақ Америкаға жағымсыз көзқарастағылар мына бір ақиқат жағдайды көпе-көрнеу ескергілері келмейді: егер де С. Хусейн демократияны қолдап, заңды сақтап, геноцид пен репрессия жасамай, гуманды да бейбіт саясат жүргізген болса, АҚШ-тың да, НАТО-ның да, БҰҰ-ның да Иракта шаруасы болмайтын еді.
Тағы да АҚШ-ты айыптаушылардың жақсы көретін тақырыптарының бірі – Ауғанстан. «Халықаралық терроризммен күрес, «аль-Кайда» мен Усама бен Ладенді жою сияқты желеумен американдықтар ауған еліне басқыншылық жасады» дейтін пікірлерді жиі естіп жатамыз. Алайда «демократиялық ауған халқына көмек», «интернационалдық борышты өтеу» деген ұрандармен кезінде КСРО да Ауғанстанға әскер ендіріп, оның аяғы онжылдық соғысқа (1979-1989) ұласқанын антиамерикандықтар естерінен шығарған сыңайлы.
Соғыстан көз ашпаған, кедейліктен сіңірі шығып, білім мен мәдениеттен мақұрым қалған Ауғанстанға шетелдіктер неге әскер кіргізуге құмар? Кейбіреулер Ауғанстан маңызды геосаяси аймақ, Қытай, Үндістан, Пакистан, Ресей сияқты ядролық клубқа мүше, әлеуеті де зор елдердің қолтығына кіріп кетіп, кеңірдекке қанжар тіреуге қолайлы дейді.
Алайда АҚШ-тың Ауғанстанға әскер енгізуінің алғышарттарын талдасақ, геосаяси фактордан гөрі, әлемді алаңдататын, ғаламдық қауіпсіздікке қатер төндірерлік дәрежеге дейін шиеленіскен ішкі проблемалар шешуші рөл ойнағанын байқау қиын емес. КСРО 1989 жылы әскерін шығарып әкеткен соң, Ауғанстандағы «демократиялық» биліктің дәурені бес-алты жыл ғана болды. Өмірден де, саясаттан да жақсылық көрмеген халық тек дінге үміт артатын деңгейге жетеді. Ауған халқы арасында «Талибан» исламдық қозғалысының тез арада бедел мен билікке ие болуына осындай рухани-саяси дағдарыс қосымша әсер етті.
Талибан – (пушту тілінде «медреседе тәлім алушылар, тәлімгер» деген мағына береді) ауғандық пуштундардың арасында 1994 жылы туындаған исламистік қозғалыс. Талибандар 1996–2001 жылдары «Ауған ислам әмірлігін құрып», Ауғанстанды билеп-төстеген саяси күшке айналды. «Талибан» өзінің бақылауындағы аймақтарда діни тоталитаризм орнатып, қоғам өміріне шариғат нормаларын енгізді. Шариғат заңдарының сақталуы талибтер тарапынан қатаң бақылауға алынып, теледидар көруге, музыка тыңдауға, музыкалық аспаптарда ойнауға, сурет салуға, компьютер мен интернетті пайдалануға, шахмат ойнауға тыйым салынды. Сондай-ақ, талибтердің туы ақ болғандықтан, ақ түсті аяқ киім кигендер жазаға ұшырады. Ер адамдар белгілі бір ұзындықта сақал қоюға міндетті болды. Ал, әйелдер қоғамдық орындарда бетін жауып жүруі тиіс және жалғыз емес, туыс ер азаматқа еріп жүруі керек. Әйел затына жұмыс істеуге тыйым салынды, қыз-келіншектер тек қана әйел дәрігерге қаралуы қажет. Нәзік жандылардың білім алуына да шектеу қойылды.
2001 жылы 26 ақпанда молда Мохаммед Омар Ауғанстандағы барлық ислами емес ескерткіштерді қирату туралы жарлық берді. Сол жылы 2 наурыздан бастап, Бамиан алқабындағы ЮНЕСКО қорғауындағы әлемдік мәдени мұра саналатын тарихи ескерткіштер – тауға қашалған Буддаға арналған екі алып ескерткіш талқандала бастады. Бұл айуандық әрекет әлем назарын аудартып, барша адамзаттың наразылығын туғызды.
Талибтер зайырлы білім беретін мектептердің барлығын жауып тастауға тырысты. Олар өздерінің саясатын қаржы-қаражатпен қамтамасыз ету үшін, наркотик өндірісіне кең жол ашты. Өйткені ондаған жылдық соғыстардан Ауғанстан экономикасы да, халқы да әбден титықтап қалжыраған еді. Ислам мен шариғатты бетперде етіп жамылған талиб өкіметі харам әрекеттерге дейін барды: опиумды мак өсіріп, героин өндіруден басқа ауғандықтардың қолынан келер кәсіп түрі жоқ екенін сезіп, адамзатқа ажал себуші наркобизнесті өздерінің бақылауына алды.
Осылайша талибандар Ауғанстанды героин өндіруші әлемдік лидерге айналдырды. Шетелдік сарапшылар Ауғанстан 1999 жылы әлемдегі барлық героиннің 79% өндіргенін, опиумды мак егетін егістік көлемі 57 мың гектардан 91,5 мың гектарға артқанын көрсетеді. Тіптен шаруаларға бидай егуге тыйым салынса, апиын магын егушілер керісінше, ақшалай сыйақы алатын болған. Талибтер мак егу мен сатуға 10%, опиум өндіру мен сатуға 20% ресми салық ендірген. Осындай бассыздықтан Орталық Азия, Ресей, Шығыс Еуропа елдерін басып өтетін наркотрафиктер күшейіп кетті. Наркобизнес дамып, әлемдегі наркомандардың саны күрт өсті. Айналып келгенде, мұның барлығы наркоқылмыстардың артуына, ғаламдық тұрақтылық пен қауіпсіздікке қатер төндіре бастады.
Осылайша, талибандар әлемдік қауымдастықтың ортақ жауына айналды, оларды орнына қоятын жалғыз ғана күш – АҚШ бастаған НАТО екені белгілі бола бастады. 2011 жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ-та орын алған терактілер сериясы шыдамның шегіне жеткен қайғылы жағдайға айналды. АҚШ көп ұзамай халықаралық терроризммен күресуге бағытталған «Бұзылмайтын бостандық» атты кешенді әскери операцияны бастады. АҚШ-тың бастамасын әлем қолдады. БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесі қарар қабылдап, АҚШ бастаған Ауғанстандағы қауіпсіздікке жәрдемдесуші халықаралық күштердің әскери операциясына рұқсат берді. Яғни, Ауғанстандағы талибтердің режимін әскери күшпен жоюды, оның орнына демократиялық басқару жүзеге асатын, заң мен құқыққа негізделген бейбіт қоғам құруды жалғыз АҚШ емес, бүкіл әлем қалап отыр.
Сондай-ақ АҚШ-ты басқыншы деп санаушылар «Түрлі-түсті төңкерістер» мен «Араб көктемін» американдықтар ұйымдастырды дейді. Әдетте кінә тағушылар мәселенің байыбына бармай, байбалам салуда. Шынына келсек, «Түрлі-түсті төңкерістердің» де, «Араб көктемінің» де түпкі мәні – биліктің халық сенімінен айырылып, өзінің легитимділігін жоғалтуы. Мұны саяси тілде «делегитимдену» деп атайды.
Билік легитимділігінің дағдарысына алып келетін себептер сан-алуан, бірақ, олардың барлығына халықтың билікке қатысты наразылық (протестік) көңіл-күйі тән. Мысалы, сайлаудың, референдум мен плебисциттің әділ өтпеуі, инфляция мен девальвацияның әсерінен болатын қымбатшылықтан тұрмыс тауқыметінің қиындауы, жұмыссыздық пен қылмыстың өршуі, өмір сапасының төмендеуі, т.б. саяси, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы түрлі себептер халықтың наразылығын тудырады. Билік легитимділігінің ресурстары сарқылған сайын, халық наразылығы өсуімен қатар, оппозициялық күштердің қоғамдық қолдауға ие болып, тез күшеюіне ықпал етеді. Бұған соңғы жылдары әлемнің түрлі елдерінде орын алған Қырғызстан мен Грузиядағы түрлі-түсті төңкерістер, «Араб көктемі», украиналық майдан мен «гибридті соғыс», Еуроодақ елдеріндегі кәсіподақтардың ұйымдастыруымен өтетін жұмысшылардың жаппай ереуілге шығуы жатады.
Түрлі-түсті төңкерістер – билікті күш қолданбай құлатудың технологиясы саналады. «Түрлі-түсті» аталу себебі – әр елдегі билікке қарсы шығушылар белгілі бір ашық түсті (сары, қызғылт, ал қызыл, көгілдір, ақ, ашық жасыл) бостандық үшін күрестің символы етіп таңдауы. Осындай төңкерістердің нәтижесінде постсоциалистік лагерь елдерінің көбісінде (КСРО, Шығыс Еуропа, араб әлемі) саяси режимдер ауысты. Олардың хроникасын ретімен айтсақ, мынадай: 1989 жыл – Чехословакиядағы барқыт революция; 2000 жыл – Югославиядағы бульдозерлік революция; 2003 жыл – Грузияда «раушан төңкерісі» – «вардебис революция»; 2004 жыл – Украинадағы қызғылт революция; 2005 жыл – Қырғызстандағы мақпал революция; 2005 жыл – Өзбекстанда түрлі-түсті төңкеріс жасауға талпыныс жасалды; 2005 жыл – Ливандағы кедр революциясы; 2006 жыл – Белоруссияда василек (көктікен гүл – егін арасында өсетін ашық көк гүлді арамшөптердің бір түрі) революциясын жасауға талпыныс жасалды; 2008 жыл – Арменияда түрлі-түсті төңкеріс жасауға талпыныс жасалды; 2009 жыл – Молдавияда түрлі-түсті төңкеріс; 2010 жыл – Қырғызстанда екінші төңкеріс – Қауын революциясы – (Халық төңкерісі).
Бұл аталған елдердің барлығындағы халық наразылығының себептері – биліктің әділетсіздігі мен жауапсыздығы, біліксіздігі мен ашкөз жемқорлығы. Яғни, негізінен ішкі саяси себептер шешуші рөл ойнады. Егер билік әділетті, ұлтжанды, патриотты болып, ел-жұртын ойласа, халық та ондай билікті құрметтейді. Халық билікке разы болса, АҚШ тұрмақ, сайтан келіп азғырса да, ешқандай төңкеріс жасамайды.
2014 жылы «Евромайдан» деп аталған, Украинада туындаған жаңа төңкеріс Еуроодақ пен Кеден одағының қайсысына қосыламыз деген саяси даудан туындады. Оның аяғы Ресейдің ықпалымен Украинаның «Батыс» және «Шығыс» болып бөлінуіне, Қырымды Ресейдің аннексиялап, өзіне қосып алуына ұласты. Ресей өзінің басқыншылығын ешқашан мойындаған емес, мойындамайды да. Халықаралық құқық нормаларын аяққа таптаған бұл әділетсіздік әлемдік қауымдастықтың наразылығын туғызып отыр. Тағы да сол – күшті ел әлсізіне әлімжеттілік жасай бастаса, оған АҚШ бастаған Батыс елдері қарсы тұруда.
Ал «Араб көктемі» болса, араб әлемінде 2010 жылдың аяғында бастау алған демонстрациялар мен бүліктердің (бір топ адамның мемлекеттік төңкеріс жасау мақсатымен еткен әрекеті) толқыны. 2010 жылы 18 желтоқсанда Тунисте Мохаммед Буазизи елдегі коррупция мен алым-салықтардың ауырлығына наразылық ретінде өзін-өзі өртеп жіберді. Оның жанқиярлық әрекеті тунистік халықтың жаппай бас көтеруіне ықпал етіп, аяғы төңкеріске ұласты. Қысқа мерзім ішінде халық наразылықтары көрші араб елдеріне жайылып, 2011 жылы көктемде Алжир, Иордания, Египет, Йемен елдерінде төңкеріс болды.
«Араб көктемінің» кең етек жаюына әсер еткен факторлар: араб елдерінің көбісінде елді билеушілер 30–40 жыл бойы ауыспай ұзағынан отыруы, сыбайлас жемқорлықтан мемлекеттік аппараттың іріп-шіруі, экономиканың құлдырауы, халықтың әлеуметтік хал-ахуалының төмендеп кетуі.
«Араб көктемінің» нәтижесінде халық толқуынан төрт елдің билігі құлады: Тунис президенті Зин әл-Абидин Бен Али бас сауғалап, Сауд Аравиясына қашты. Египетте 2011 жылғы қаңтардың ортасынан бастап, 18 күнге созылған халықтың қарсылық акцияларынан соң, ел президенті болған Хосни Мубарак отставкаға кетті. Ливияны 40 жылдан астам билеген харизмалы лидер Муаммар Каддафи билігінен айырылып, өзі дүниеге келген Сирт қаласында Ұлттық өтпелі кеңестің сарбаздары қолынан қаза тапты. Йемен президенті Али Абдалла Салех билігінен айырылды. Сонымен қатар Оман, Марокко, Иордания, Судан, Мавритания, Джибути, Ливан, Батыс Сахара, Кувейт, Сауд Аравиясында билікке қатты қарсылық көрсеткен халық толқулары болды. «Араб көктемінің» зардаптары әлі күнге дейін жойылған жоқ, араб елдері дағдарыс пен азамат соғысы жағдайын бастан өткеруде.
Қорытып айтар болсақ, бүгінгі таңдағы әлемдік саясатта АҚШ-тың арашашы ел ретіндегі гегемондығы анық байқалады. Әлемдік саясаттағы Американың араласқан дау-жанжалдары көбінесе халықаралық қауымдастықтың мақұлдауымен, өткір қажеттіліктен туындап отырады. Сол сияқты «бұзық» мемлекеттерді де қадағалап, бассыздықтарын тежеп отыратын бір күш қажет. Сондықтан, «әлемдік жандарм» рөлін көбінесе АҚШ пен НАТО елдері атқаруға мәжбүр. Бұл – бұлтартпас факт.
Сейілбек МҰСАТАЕВ,
әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық
университетінің профессоры,
саясат ғылымдарының докторы
Abai.kz