«Общественная позиция»
(проект «DAT» №46 (363) от 15 декабря 2016 г.)
Тәуелсіздік тарланы
Біздің анықтама
Сауық Тәкежанов (18.11.1931–20.08.2003 жж.) – инженер-ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері, техника ғылымдарының кандидаты, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген өнертапқышы, Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген металлургі. 1956 жылы Томск политехникалық институтын, 1980 жылы КСРО Халық шаруашылығын басқару институтын бітірген. 1971–1987 жылдары Қазақ КСР-і Түсті металлургия министрінің орынбасары, Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары, Қазақ КСР-і Жоспарлау комитетінің төрағасы, 1987 жылдың аяғынан «Қазқорғасын» қорғасын-мырыш кәсіпорындары өндірістік бірлестігінің бас директоры болып жемісті қызмет атқарды. 1990 жылдары Жоғарғы Кеңестің экономикалық реформа, бюджет және қаржыландыру мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы, Қазақстан Республикасының халық депутаты болды.
1993–1997 жылдар аралығында «Қазметалл» АҚ-ның өнеркәсіптік-қаржы компаниясының президенті болды. 1991–92 жылдары ұлттық валютаны енгізу мәселесімен айналысқан бастамашыл топты басқарды. Ол ұлттық төл ақша енгізілместен бұрын алтын қорын, жалпы ұлттық валюта қорлары мен басқа да өтімділігі жоғары банк активтерін жасау ісін ретке келтірумен шұғылданды. 108 ғылыми еңбектің, 100-ден астам өнертапқыштық жұмысының және 43 патенттің авторы. КСРО-ның Мемлекеттік сыйлығын алған. Ленин орденімен, 4 рет Еңбек Қызыл Ту орденімен, Қазақстан Республикасының «Құрмет» орденімен марапатталған. Өкінішке қарай, Сауық Тәкежанов өзінің ойларын соңына дейін жеткізе алмады.
Төменде біз Тәуелсіздік датасымен қатар келген Сауық Тәкежановтың 85 жылдығына орай белгілі жазушы Бейбіт Қойшыбаев редакцияға жолдаған көлемді очеркінен үзінді жариялап отырмыз.
Мемлекет мүддесіне елдің негізгі халқының мүддесі тұрғысынан қараудың үлгісін күллі қызметімен Қонаев ақсақал көрсеткен еді. Бірақ ол өзіне тікелей тапсырма беріп, ақыл айтқанынша, Тәкежанов бұған соншалықты назар аудармаған екен: Қазақстан өндіріс орындары ұстап тұрған қалаларды, аймақтарды қызмет бабымен жиі аралай жүріп, ол еш жерде тарихи мәні бар нысандарға бас сұқпаған-тын.
Бірде, жетпісінші жылдардың ортасында, оған Димекең: «Сен Кентауға барып жүрсің, ал соның жанында қасиетті Түркістан тұрғанын білемісің? Ондағы Қожа Ахмет Йассауи мавзолейінің жағдайынан, оған не істеу қажеттігінен хабарың бар ма?» – деп сұрайды. Әрине, білмейтін, әрине, көрмеген, әрине, хабарсыз… Бірақ барды, көрді, оны жөндеу және қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу мақсатында тиісті мекеме көмегімен ғылыми зерттеу жасап, Әзірет Сұлтанның қазақ хандары пантеонына айналған, жер асты және жер үсті құрылыстары мол тұтас бір кешен екеніне көз жеткізді.
Сол шақта мавзолейді жаңғыртып, түзегендері – бертінде сонау көне астананы толығымен ретке келтіру жұмыстарының бастамасы болды. Сауық Темірбайұлының жеке өз басына Димекеңнің бұл тапсырмасының тигізген әсері ерен еді: кешенді бірге аралаған қасындағы бір серігі сондағы кітапханадан парсы тілінен тәржімаланған кітап мұқабасындағы аудармашының аты-жөніне назарын аударды. Жүрегі тулап қоя берді, өйткені аудармашының аты-жөні Құсайын Тәкежанов еді. Құсайын – Сауықтың әкесінің ағасы. Ол жасауылдардың қырағы күзетіне қарамай, өзін, бес жасар сәбиді, АЛЖИР-ге айдалған анасының қолынан алып қала алған, сөйтіп өз ошағында тәрбиелеп өсірген, жетімдік көрсетпеген, іс жүзіндегі әкесі еді. (Ақын Құсайын Тәкежановтың «Таңдамалы шығармалары» Сауық қайтыс болғаннан кейін жарық көрді. Кітапқа берген алғысөзінде ақынның келіні Клара апай: «…жолдасым Сауық Тәкежановты жастайынан асырап, өз ортасынан кем қалдырмай оқытып-тоқытып, кәмелетке жеткізген әкесі Құсайын Тәкежанов. Сонау зұлмат заманда Сауықтың туған әкесі Темірбай Тәкежанов итжеккенге айдалып кеткенде, қараусыз қалған оны бауырына басып, әкесін жоқтатпай өсірген немере ағасы – осы Құсайын ақсақал болатын», – деп көрсеткен). Осы жәйт Сауықты шығыс даналықтарымен жақынырақ танысуға жетелеп қана қоймай, оның отаншыл азамат ретіндегі ұстанымының мазмұнын тереңдетіп, ұлттық тамырмен жалғасқан, шын мәніндегі ұлттық-мемлекеттік мүддені көздейтін көзқарасын байыта түсті деп батыл айтуға болады.
Өзінің ғұмырын арнаған кәсібі болашақтың экономикасымен қалай үндесе алатынын Сауық Темірбайұлы алғаш рет Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында ұққан еді. Өткен ғасырдың 60-жылдарында КСРО үкіметінің басшысы Косыгин ұсынған, жоспарлау мен экономикалық ынталандырудың жаңа жүйесіне Кеңес Одағы бойынша 43 кәсіпорын көшірілгенде, солардың қатарына Қазақстаннан жалғыз ӨҚМК енгізілген болатын.
Жаңа жүйеде ең алдымен әр жұмыс орнының ақшаға шаққандағы тиімділігі есептелді. Сол есеп-қисап барысында Тәкежанов металлургиялық шикізатты кешенді түрде пайдаланудың қандай тиімділік әкелуі ықтимал екенін мүлдем айқын түсінді. Сапалық көрсеткіштер өнім көлемінен гөрі таза табысқа жақсы қызмет етеді, – ол өзіне осындай жаңалық ашты. Сол кезде комбинаттың таза кірісіндегі сапалық көрсеткіштер мен шикізатқа кеткен шығынды үнемдеу есебінен алынған таза пайда үлесі ҚМК-ның барлық таза пайдасының жартысынан асатын.
Кәсіпорынды әуелі Кеңес Одағы көрмесіне, одан халықаралық көрмелер мен әлемдегі көптеген елдердің өнеркәсіп жәрмеңкелеріне шығаруды мүмкін еткен – жаңа технологиялар екеніне ешкім күмәнданбайтын. Комбинат шығарған мырыш, қорғасын, кадмий Лондондағы металдар биржасында «тазалық эталоны» ретінде мойындалды. Экспорттық мүмкіндіктер ұлғайды. Комбинатта кентастан Менделеевтің периодтық жүйесіндегі елу элементті алу игерілді. Ал ӨҚМК-ның технологиялық жасалымдарын қолдана отырып, республика тау-кен кәсіпорындарындағы тауарлық өнім 74 элементке жеткізілген болатын. СОКП Орталық Комитетінің арнайы шешімімен ӨҚМК тәжірибесі күллі одақтағы сала кәсіпорындарына қолданыла бастады. Осының бәрі оны инженердің еңбегіне экономикалық тиімділік тұрғысынан ой жүгіртуге итермелейтін.
Республика түсті металлургиясының ірі де танымал басшысы 1974 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесі Төрағасының орынбасары – Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы лауазымына бекітілді. Жаңа жұмысқа кіріскенінде Тәкежановтың не нәрсеге аң-таң қалғаны жайында айтқандары былай баяндалады:
«Республикада «ұлттық табыс», «ішкі жалпы өнім» деген терминдердің болмағаны мен үшін күтпеген жаңалық еді, – деп еске алды академик. – Дәлірек айтқанда, бұл терминдердің бізге арналғаны бар болатын, бірақ оларды біз үшін тек Мәскеу толықтыратын. «Бізге мұны тек қана Мәскеу береді», – мен онда іс-қағаздарды қабылдаған кезімде осындайды естідім. Сонда мен, өз-өзінен түсінікті, бірден «төменнен» есеп-қисап жасадым да, өздеріміздің ұлттық табысымыз жайындағы жолды өзімнің бірінші есебіме салып, өзім қол қойдым.
О, соның артынша не басталды десейші! Мені «идеолог» – Орталық Комитет хатшысы шақырады. Сөйтіп тура табалдырықтан бас салады: «Сауық Темірбайұлы, сен, немене, – шынымен де ұлтшылмысың? Егер біздің бәрімізде бары – бір ғана Ленин партиясы болса, біздің республикамызда қандай ұлттық табыс болуы мүмкін?».
Сонда мен «идеологты» осындай «ұлттық табыс» деген ұғымды қабыл алмайынша, нағыз экономиканың болмайтынына, әрі оның біздің біртұтас партиялылығымызға титімдей де кедергі келтірмейтініне соншалықты қиындықпен иландыра алдым-ау әйтеуір! Сол кезден бастап ұлттық табыс госпландық есептердегі өте маңызды көрсеткішке айналды. Ал бұл оқиға Мәскеуге де жетіпті: мені Байбаков өзіне КСРО Жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары болып ауысып келуге шақырғанда, осы жәйтті жымия отырып еске алды…» (О. Квятковский. «Тәкежанов», Алматы, 2004 ж., 142–143-бб.).
Тоғыз жыл түсті металлургияны, алты жыл Госпланды (Мемлекеттік жоспарлау комитетін) басқару кезіндегі ұтымды еңбек тәжірибелері әкелген беделіне тәнті халық депутаттары 1990 жылы оны бірауыздан Жоғарғы Кеңестің Экономикалық реформа, қаржы-қаражат және бюджет мәселелері жөніндегі комитетінің төрағасы етіп сайлады. Қайта құру жылдары мемлекет дербестігін әзірлеген және тәуелсіздікті жария еткен осы парламент қабырғасында еңбек еткенінде, ол шын мәніндегі ірі мемлекетшіл қайраткер дәрежесіне көтерілді.
Оған мына жәйт баяғыдан айқын-ды – Кеңес Одағының экономикасы тек орталықты жағдайластырып, байыту үшін құрылған болатын. Шикізаттың, ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасы әдейілеп арзан деңгейде сақтатылатын. Мақсат – ақырғы өнімді өндіретін жерде тиімді кіріс болуын қамтамасыз ету еді. Мәселен, титан өндіруді одақта үш алып комбинат –Өскеменде (Қазақстан), Запорожьеде (Украина) және Березникиде (Ресейдің Пермь облысында) жүзеге асырды. Өскемен мен Запорожье кентасты байыту, яғни бос тасты кенді құрамнан ажырату бағытындағы тек алғашқы өңдеуден ғана өткен дүмбілез шикізат – жартылай фабрикат шығаратын. Ал соның негізінде шығарылатын нақты материал – титан прокаты тек Березники комбинатында жасалатын. Біздің түсті металдар түгелге жуық шикізат күйінде тасып әкетілетін. Қазақстан империяның шикізаттық қосымшасы ғана еді. Қаржының бәрі одақтық бюджетте шоғырландырылатын да, елімізге дотация содан берілетін.
Осындай көзқарастың салдарынан Қазақстан негізінен шикізат базасы ретінде ғана дамытылған да, Тәуелсіздік алған кезде ол күнделікті тұрмысқа қажетті заттарды өзінде шығармайтын, ең арғысы шегенің өзін сырттан әкелетін жағдайда еді. Сондықтан да Тәкежанов басқарған комитет барлық басты проблемалардың қайнаған ортасында тұрды, жоспарлы шаруашылық қожыраған елімізде базарлық экономиканы қалыптастырудың заңдық негізін қалаумен шұғылданды. Комитетте меншік, жекешелендіру, валюталық реттеу, шетелдік инвестиция, еркін экономикалық аймақ, акционерлік қоғамдар, биржалар мен бағалы қағаздар, банктер, бюджет жүйесі, төл ақша жасау мен оны айналымға енгізу секілді толып жатқан аса қажет мәселелерді шешуге бағытталған алғашқы заңдар жасалып, парламенттің қарауына ұсынылды.
Ресей 1993 жылғы 26 шілдеде өз ішінде жаңа ақша кіргізіп, біздің елді ескі қағаз ақша топан судай басып кеткен. Инфляция күн санап өсіп жатқан, білетіндер оны гиперинфляция деп атайтын. Міне, сол шақта, Ресей екі жарым ай бойы өзінің жаңа ақшасымен дербес экономикалық саясатын жүргізіп жатқан кезде – 1993 жылғы 12 қазандағы парламент мәжілісі Қазақстанның ақша жүйесін Ресей Федерациясының ақша жүйесімен біріктіру жөніндегі келісімді ратификациялау туралы мәселе қарады. Келісімнің мән-жайын үкімет басшыларының бірі баяндайды. Парламентшілер қойған сұрақтарына жауап алғаннан соң, құжатты бекітпек болады. Сол кезде Тәкежанов табанды түрде өзіне сөз беруді сұрайды. Сондағы сөзінің мына қысқа үзінділеріне көз жүгіртелік: «…Қол қойылған келісімді ратификацияласақ болды, төлемдердің барлық сауалдары жеңіл және жақсы шешіле кететіндей ұғым бар біздің бәрімізде. Мен сіздерге өзімнің жеке пікірімді айтуға тиіспін. Төлем мәселесін Ресейдің Орталық банкі жалпы жасанды түрде дабырайтып алға тартып отыр. …Келісім дегеніміз – екі тараптың міндеттемелері болуы керек. …Принципті түрде мәлімдеймін: мұнда тек қана бір тараптың – Қазақстанның ғана міндеттемелері бар!».
Одан әрі: «Біз экономикалық одақты қолдаймыз. Бірақ әңгіме ақша жүйелерін біріктіру жөнінде болып тұрғанда, біз Ресей Орталық банкінің ойын ережесін мойындауға келісетінімізді ескеруіміз керек. Мұнда ешқандай да ойын болмауға тиіс! Мен сіздерге көбірек айтпайын. Біз КСРО Мемлекеттік банкі жүйесінде тұрмыс кешіп көрдік, ол әлі жадымызда. Міне, енді тыңдаңыздар, мұнда ешқандай да жаңа рубль жүйесі жоқ, бұл – бұрынғы КСРО Мемлекеттік банкі жүйесінің дәл өзі. Тек енді КСРО Мемлекеттік банкінің рөлінде Ресей Орталық банкі сөйлейді».
Тағы да: «Мен қазір ашық айтып тұрмын: Ресейдің Орталық банкі, үкіметі Қазақстанды рубль аймағынан итеріп шығарып жіберуге бейіл. Бұл менің бекем иланымым».
Рас, өз ақшамызды толық әзірлеп үлгерген жоқпыз, шынында, оны сүйемелдеп нығайтуға – валюталық қор, алтын қоры, өтімді материалдар, т.с.с. едәуір мәселе шешімін табуы тиіс деп мойындай келе: «Бірақ неге біз өз кеденімізді тым болмаса өз ақшамызды қосарлана қатар енгізу жолымен қорғай алмаймыз? – дейді. – Біз бұл жайында күллі Комитетіміз боп баяғыдан айтып келеміз. Бостан-босқа уақыт өткіздік! Маған, бәлкім, осы істер үшін таяқ та тиер, бірақ біз екі жыл бұрын өз ұлттық валютамызды қатар енгізуді ұсынған болатынбыз. Тауарлық рынокты қорғаудың бұдан басқа әдісін мен білмеймін, себебі 11 034 шақырымға созылған шекараны біз ешқашан күзетіп қорғай алмаймыз, бұл бос әңгіме. Бірақ өз тауарлық базарымызды қорғаудың басқа әдістері бар. Бүгін осы 1962–1992 жылдарғы ақшамен біздің республикада бәрі тып-типыл босап қалғанын біз білеміз. Қайран қалам, көптеген депутаттар бұл іске қалайша сондайлық беймарал қарауда…».
Нағыз мемлекетшіл тұлғаның жанайқайы. Оны парламент төрағасы ұғып, келісімнің қол қойғанға дейін төралқада талқыланғанын еске салды, сол кезде «ең басты оппонент Сауық Темірбайұлы болған еді, ол қазір де өз ойын айтты. Оның ұсыныстарында ақиқат мол», – деді ол. Жағдай жарты айдан кейін, 28 қазанда парламентте тағы қаралды. Тәкежанов: «Тағы да қайталаймын: біз ратификациялаған құжат бір жақты болатын, – деді. – …Бізде рынокты ойрандау жүріп жатыр. …Біз ескі үлгідегі құнсыз рубль топаны елімізді басып тұрғанда, аса жақын уақытта-ақ мүлдем тауар ресурстарынсыз бос қаламыз». Нақты ұсыныс жасады: «Президенттің қолында біздің келісімімізбен іске қоса алатын нұсқа болуға тиіс». Қабылданды. Ақыры, 1993 жылғы 15 қарашада төл ақша айналымға енгізілді. Осы күнді Тәкежанов «Экономикалық тәуелсіздік күні» деп атады.
Егемен елдің алғашқы парламенті таратылғаннан соң, ол Халықаралық инженерлік академияның және Қазақстан Республикасы Инженерлік академиясының академигі – шикізатты кешенді түрде пайдалану жөнінде «Қазақстан алтыны», «Конверсия алтыны» секілді бірқатар байыпты бағдарламалар жасап, олардың орындалуына басшылық жасады. «Қазметалл» компаниясы мен «Қазалмазалтын» консорциумының негізін қалап, президенті болды.
Ол артына елеулі жазба мұра қалдырды. Көп жылғы пайымдаулар негізінде жазылған «Қазақстанның түсті металлургиясы. Тарих фрагменттері, нәтижелер мен тенденциялар» деген кітабында еліміздің түсті металлургиясының даму кезеңдеріне тоқталып, оның базар экономикасы кезіндегі өркендеу ерекшеліктерін талдады. Ал «Кешенді шикізатқа – жаңа технологиялар» атты кітабында түсті және қара металдар өндіру технологиясын қайта жарақтандыру болашағы жайлы әңгімелейді. Автор ойының өзегі – «Металды тек сыртқа шығарып сату үшін өндіруде – болашақ жоқ».
Осы орайда атап айту ләзім, Сауық Темірбайұлы минералдық шикізатты кешенді түрде өңдеу жайында ұсынған концепция, шынтуайтқа келгенде, ғалымдар мен мамандарды, сондай-ақ билік тұтқасын ұстағандарды алда тұрған маңызды да күрделі мәселелерді шешудің нақты әдістемесімен жарақтандыратын философия, әріптестері мен шәкірттерінің бағасы бойынша – техникалық философия болып табылады. Одан автордың инженерлік қана емес, реформаторлық, мемлекетшілдік көзқарастарының жиынтығын айқын көресіз. Өкінішке қарай, аз ғана таралыммен автордың өз қаражатына шығарылған іргелі еңбектері әлі күнге дейін ғылыми-зерттеу орталықтарына, өндіріс және оқу орындарына жете қойған жоқ.
Ол мемлекеттік қызметтен кеткенмен, жаңа экономиканы жаңаша басқару туралы, минерал-шикізат ресурстарын пайдалану мәселесі жөнінде, кәсіпорынды жекешелендірудің ерекшеліктері жайында, басқа да көптеген өзекті проблемалар хақында үкімет пен парламент басшыларына нақты ұсыныстар айтылған хаттар мен түсіндірме-жазбаларды 90-жылдардың ортасынан бастап үздіксіз жолдап отырды. Бөтен менеджмент пен сыртқы несиеге бағдар ұстаған басшылыққа оның ұсыныстары ұнай қоймаса керек, әйтсе де академик мемлекетшіл көзқарасынан еш айныған жоқ.
Қазақстанның өз потенциалына – жан-жақты білімі бар кадрларына, өндірістік, ғылыми және рухани күштеріне сену және арқа сүйеу ғана халық мүддесіне қызмет ететін ашық, бәсекеге қабілетті, еркін экономика құруға мүмкіндік береді – Тәкежанов өмірінің соңына дейін (ол 2003 жылғы 20 тамызда, экономикалық дербестік пен тәуелсіздік мәселесінің қатаң кеңестік жоспарлау дәуірінде қалай сананы жаулай бастағаны туралы мақаласын айтып, жазғызып тұрғанында, жұмыс үстінде үзілді) осы ойда болды…
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,
тарих ғылымдарының кандидаты, жазушы
