АРАБ ДӘСТҮРШІЛДІГІ ҚАЗАҚТЫ ҚАЙДА АПАРАДЫ?

 

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №1 (318) от 8 янва­ря 2016 г.

 

Қатер қай­дан демеңіз

 

Қазір­гі күні қазақ халқы­ның дәстүр­лі діні ретін­де «араб дәстүр­шіл­ді­гі» уағы­зда­лып келеді. Әрі бұл жол қазақ халқы­ның дәстүр­лі діни таны­мы­ның негізі ретін­де және бір­ден-бір дұрыс жол ретін­де көр­сетілу­де. Әсіре­се әру­ақ пен әули­е­ге қаты­сты қалып­тасқан «Аллаға серік қосу» мәсе­лесі өзін дін­ге сене­мін, мұсыл­ман­мын дей­тін жастар­дың көп­шілі­гінің сана­сын жау­лап үлгерді.

 

Діни сенім мен таным­дағы бұл өзгерістер­дің бұлай белең алуы қазақ халқы­ның дәстүр­лі діни таны­мы­ның негіз­дерін толы­ғы­мен шай­ып бара­ды. Бұл ертең­гі күні қазақ халқы­ның ислам­дық діни салт-дәстүрінің толы­ғы­мен киелілік сипа­ты­нан ажы­ра­тып, халық сана­сы­нан өшуіне әке­летін қауіп­ті құбы­лы­сқа айна­лып отыр. Егер де бұл бағыт ары қарай жалға­са беретін бол­са, онда қазақ халқы­ның діни таны­мы толы­ғы­мен өзгеріс­ке түсіп, қазақ халқы жаңа діни таны­мға лай­ық жаңа мәде­ни­ет қалып­та­сты­руға мәж­бүр бола­ды. Осы­ған бай­ла­ны­сты қазір­гі біз­де­гі негіз­гі діни бағыт ретін­де қабыл­да­нып оты­рған «араб дәстүр­шіл­ді­гінің» қалып­та­су кезеңі мен себеп­теріне қаты­сты тари­хи деректер­ді алға шыға­ру қажет­тілі­гі туын­дап отыр. Енді­гі кезек­те осы мәсе­лені тереңірек зерт­теп, тарихын жазған түрік ғалым­да­ры­ның пікіріне жол берейік.

 

Ахл ал-Хадис тобы­ның қалыптасуы

Ахл ал-Хадис сүн­нет пен ескі­ден алған әңгі­ме­лер­ді негіз­ге алған, дәстүр­шіл діни түсінік­ті жоға­ры қой­ған топ­тың аты бола­тын. Олар Ислам­ның негізі болып табы­ла­тын Құран мен Пай­ғам­бар сүн­неті және саха­ба­лар мен таби­ин­дар­дың айтқан­да­рын негіз­ге алып, солар­ды ғана ислам­дық таным­ның негізі етті. Бұлар­дың тысын­да қалған жеке көзқа­рас пен ақыл дәлел­дер­ді қол­да­нуға қар­сы бол­ды. Ислам­ның екін­ші ғасы­ры орта­сын­да қалып­тасқан бұл таным жүй­есі Ахл ал-Хадис, Ахл ас-сун­на неме­се асхаб ал-хадис деп аталды.

Хижра­ның II/VIII ғасыр орта­сын­да Ислам дүни­есін­де хари­жи­лер, муржи‘а, ши‘а, қадарийа/муғтазила сияқты көп­те­ген ағым­дар ортаға шықты және олар­дың бір бөлі­гі әлі қалып­та­су үстін­де еді. Бұл ағым­дар­дың шығуы­мен Исла­мға жаңа пікір­лер (бидғат) мен көзқа­рас­тар дүни­е­ге кел­ді. Бұрын пікір­та­ла­стар­да сөз бол­маған тақы­рып­тар күн тәр­тібіне шықты. Бұрын­да­ры тек Кітап пен сүн­нет шең­берін­де қол­да­ны­ла­тын ақыл мен рей (көзқа­рас), қиас енді түр­лі мәсе­ле­лер­ді шешу­де көп қол­да­ны­ла­тын негіз ретін­де қарас­ты­ры­ла бастады.

Ши‘алар има­мат тақы­ры­бын, муржи‘ийлер иман мәсе­лесін, мұғта­зи­ла бес негіз тақы­ры­бын және ақыл­ды, бір­сы­пы­ра жағ­дай­лар­да ақыл­мен табы­лған дәлел­дер­ді жиі-жиі қол­да­на баста­ды. Және бұл мәсе­ле­де айры­қ­ша атап өтілетін мәсе­ле – бұл бағыт­тағы өз пікір­леріне жәр­дем беру ниеті­мен кей­бір маз­хаб өкіл­дері бір­сы­пы­ра хади­сті ойдан шыға­ру әре­кетіне де барды.

Бұл қиасқа қаты­сты пікір қай­шы­лы­ғы нәти­же­сін­де ислам қоға­мы ішін­де таным негіз­дері әртүр­лі топ­тар­ды ортаға шығарды.

Оның үстіне мұсыл­ман­дар­дың шет­жер­лік мәде­ни­ет­пен жақын­да­суы басқа діни және фило­со­фи­я­лық бағыт­тар ара­сын­дағы пікір­та­ла­стың шығып, қою­ла­нуы, Абба­си биле­ушілерінің ши‘а, муржи‘а мен зей­дийа ағым­да­ры­мен жақын­да­суы бұл шең­бер тысын­да қалған­дар­дың тара­пы­нан қат­ты қар­сы­лы­ққа ұшы­ра­ды. Бұл Ислам дүни­есін­де­гі пікір қай­шы­лы­ғы­ның шығуы­мен қатар, хади­сті жақта­у­шы­лар­дың қар­сы­лы­ғын тудыр­ды және осы қар­сы­лы­қтың нәти­же­сін­де олар­дың бел­гілі топқа бірі­гуіне ықпал етті. Бұл жағ­дай­лар ахл‑и сүн­нет жақ­та­ста­ры­ның жеке бағыт ретін­де қалып­та­суы­на әкел­ді. Шын­ды­ғын­да, бұл бағыт ахл‑и хадис тара­пы­нан құрыл­ды және олар бар­лық бағыт­тарға қар­сы күре­сте ахл‑и сүн­нет­тің ту ұста­у­шы­лы­ғын қол­да­ры­на алды.

Хари­жи­лік, мур­жийа, шийа, мута­зи­ла сияқты руха­ни ұста­ным­да­ры­ның бір­лі­гі негізін­де ұйым­дасқан топ­тар мен сая­си мүд­де тұрғы­сы­нан топ­тасқан топ­тарға қар­сы соққы беретін ұйым­дасқан күш ретін­де ортаға шыққан Ахл‑и хадис өкіл­дері мұсыл­ман­дар­ды бөл­шек­те­уден сақтау үшін, қоғам­дық өмір­дің иде­а­лы ретін­де Пай­ғам­бар зама­нын алды және қоғам­ды соған ұқсас фор­ма­да бір­лік пен тұта­стық негізін­де қалып­та­сты­ру­ды мақ­сат етті. Бұл себеп­тен олар­да Кіта­пқа сай, шеші­мін Пай­ғам­бар хади­стері мен саха­ба­лар мен таби­ин­дер­дің сөз­дерін бір жер­ге жинап, тақы­рып­тарға қарай топ­та­сты­рып, негіз­гі көзқа­рас­ты хади­стер­ге негіз­деп, сол руха­ни негіз­ге ұла­сты­ру мақ­са­ты бол­ды. Кітап пен хадис­ке негіз­дел­ме­ген көзқа­рас­ты (қиа­сты) қабыл етпе­ген және ондай көзқа­рас­ты қол­дай­тын­дар­ды сынай­тын топ ортаға шықты.

Жал­пы Ислам дереккөз­дерін­де ахл-хадис, асхаб ал-асар, сахиб ас-сун­на өкіл­деріне, олар­дың көзқа­рас­та­ры­на көп орын бөлін­ген. Бұл тұлға­лар­дың өмірін зерт­те­ген­де, бұл бағыт өкіл­дерінің II ғасыр басы­нан III ғасыр басы­на дей­ін­гі ара­лы­қта өмір сүр­генін көру­ге болады.

Бағ­дат­тағы муғта­зи­ла өкіл­дері мен ахл‑и хадис өкіл­дері ара­сын­дағы болған пікір­та­ла­стар тар­ты­сын­да бұл бағыт­тың күшті бір фор­ма­да болға­нын және олар­дың өздерінің соңы­нан ерген­дер­мен тең дәре­же­де болған­ды­ғын көре­міз. Сол кезең­де Бағ­дат­тағы ахл‑и хадис ғұла­ма­ла­ры­нан Абу Убейд Қасым бин Селим, Абу Ибра­хим Халид және Ахмед бин Хан­бал бар еді.

Кей­бір деректер муғта­зий­ла, хари­жи мур­жийа, сабейа, шииа топ­та­рын­да бол­маған­дар­дың негіз­гі ұйы­сты­ру­шы күші сахиб ас-сун­на болған­ды­ғы оларға ахл ас-сун­на және сахиб ас-сун­на уа жамаға аты беріл­ген­ді­гі, олар­дың ішін­де­гі аз ғана бөлі­гінің ахл ал-хадис өкіл­дері болған­ды­ғы жазылған.

Бұл аталған топ­тар­да сүн­нет сөзі «бидғатқа» қар­сы деген мағы­на­да қол­да­ныл­ды. Мұн­дай атпен негіз­гі құры­лым ішін­де «сахиб ас-сун­на және жамаға» және басқа аттар­мен таны­лған кей­бір топ­тар болған­ды­ғы айты­ла­ды. Ал ахл‑и хадис олар­дың ішін­де ерекше топ болған­ды­ғы атап көрсетіледі.

Ахл‑и хадис тек хади­стер­ді жина­у­шы және аңы­здар­ды көшіру­ші­мен ғана айна­лы­сқан кәсі­би топ емес еді. Бұл топ өздерінің көзқа­ра­сын қорғай жүріп, сол жол­дағы пікір­та­ла­стар мен тар­ты­стар­да өсіп, жетіл­ді. Мақа­лат пен түр­лі аңы­здар­да ахл‑и хади­сті муғта­зи­ла, мур­жийа, хари­жи­лер, шииа сияқты Ислам­ның сенім жүй­есін­де­гі ортаға шыққан тәу­ел­сіз бір сенім­дік маз­хаб ретін­де мур­жи­а­ның неме­се ахл ас-сун­нат­тың бір төмен­гі тобы ретін­де еске алынады.

Сун­на­ны жақта­у­шы­лар­дан шыққан Аша­ри (324÷935) мұсыл­ман­дар­ды он топқа бөледі және олар­ды хари­жи­лер, мур­жийа, шийа және муғта­зи­ла деп атап көр­сетіп, олар­дың қата­ры­на асхаб ал-хади­сті де қоса­ды. Соны­мен қоса Асхаб ал-хадис пен ахл‑и сүн­нет­тің сенім­дік көзқа­рас­та­ры­на арнайы орын бөледі.

Халиф Мамун кезеңін­де­гі Құран­ның жара­ты­лған­ды­ғы тура­лы пікір­та­ла­стар және осы­ған бай­ла­ны­сты жасалған қысым мен зұлым­дық, сун­ни топ­тар іші­нен ақыл­ды пай­да­ла­ну­ды терісте­ген, тек мәтін­ді негіз­ге ала­тын көзқа­рас­ты ұстанған топ­ты алға шығарды.

Ахл‑и хади­стің жұл­ды­зы Мута­у­ак­кил кезеңі­нен бастап жарқы­рай баста­ды. Осы кезең­де Ахмад ибн Хан­бал «(241÷855) және Абд ал-Азиз ал-Мак­ки (239÷854) ахл‑и хадис өкіл­дерінің мута­зи­лаға қар­сы топ­тың басын­да болды.

Ахл-хадис Ислам­ның иман, ғиба­дат, ахлақ және басқа ғиба­дат­тар­ды бір-бірі­нен айы­ру­дың мүм­кін еме­сті­гін қолға алу үстін­де бол­ды. Сол себеп­тен олар­дың жазған «Китаб ал-асар» атты еңбек­терін­де иман, ақи­да, ахлақ, ғиба­дат сияқты құл­шы­лық түр­лері бір-бірі­нен ажы­ра­мас, бүтін ретін­де қарас­ты­рыл­ды. Ахл‑и хади­стің көзқа­рас­та­ры таухид, иман мен үлкен күнә, адам­ның әре­кеті мен тағ­дыр, има­мат пен сая­сат, бидғат және басқа тақы­рып­тар­да топ­та­сты­рыл­ды. Олар­дың көзқа­рас­та­рын­ша, Алла бір және одан басқа Тәңір жоқ. Әзіреті Мұхам­мед Оның Елшісі, нәбиі әрі құлы. Алла­ның бұдан басқа да есім­дері бар. Иман ниет және амал­дан тұра­ды. Тағы бір негіз­гі аны­қта­ма­да иман – тіл­мен айтып, мой­ы­нұ­сы­ну, жүрек­пен бекіту, дене мүше­лері­мен амал ету. Иман Ислам­нан басқа нәр­се. Амал­дар иман­ның бөлі­гі. Бұлар­дың жиын­ты­ғы 70 бөлік­тен (қал­дық) аса­ды. Иман артар және азай­ар. Иман­ды «Алла қала­са, мен мүмин­мын және үміт етер­мін. Мен мүми­мін» деген фор­ма­да ере­же бой­ын­ша айтуы керек. Жер жүзін­де жасалған жақ­сы­лық пен зұлым­ды­қтың бар­лы­ғы Алла­дан. Әрбір нәр­се Оның қала­у­ы­мен болар. Әр жара­ты­лған­ның бір ажа­лы бар. Пай­ғам­бар серік­терінің ең абзал­да­ры кезе­гі­мен Әзіреті Абу Бәкір, Әзіреті Омар, Әзіреті Оспан, Әзіреті Али бола­тын. Әзіреті Пай­ғам­бар­дан соңғы адам­дар­дың ішін­де­гі ең жоға­ры­ла­ры да осы төр­те­уі бола­тын. Кітап пен сүн­не­те не әмір етіл­се, соған мой­ы­нұ­сы­нып, неге тый­ым сал­са, олар­дан қаша­тын. Дін бас­шы­ла­ры болған салаф­тарға мой­ы­нұ­сы­на­тын еді.

Ахл‑и хадис көзқа­рас­та­рын Ахмет Хан­бал­дың шәкірт­тері Сирия, Араб түбе­гі, Хорас­ан, Мау­а­ран­на­хр өлке­леріне, Имам Малик­тің шәкірт­тері арқы­лы Анда­лу­си­яға, Имам Шафи жақ­та­ста­ры­ның Мысыр мен Сол­түстік Афри­ка, тағы басқа Ислам өлке­леріне тарат­ты. Шафий­лік, белі­гілі бір өлке­де Мали­ки­лік, бел­гілі бір уақыт­тан соң­ра ахл‑и сүн­нетің калам­дық бағы­ты болған Аша­ри­лік­ті қабыл­да­ды және тарих­та оны­мен бір­ге бол­ды. Сенім­дік және калам­дық жүй­е­мен бір­лік­те өкіл болған хан­ба­ли­лік ахл‑и хади­стің ең негіз­гі шек­тен шыққан тобы болып қалды.

 

Ахл‑и сүн­нет­тің пікір шең­бері (діни-таным­дық көзқа­ра­сы­ның қалыптасуы)

Ахл‑и сүн­нет­тің сая­си, калам­дық, фило­со­фи­я­лық, мета­фи­зи­ка­лық, сопы­лық, фихқтық көзқа­рас­та­ры уақыт өте қалып­та­сып, орны­қты. Ахл‑и сүн­нет­тің тари­хи қалып­та­суын­да тари­хи-сая­си тәжіри­бе мен бил­ле­ушілер маңы­зды роль атқар­ды. Ахл‑и сүн­нет­тің сая­си шең­берін аны­қтаған екі маңы­зды пікір бар еді: бірін­шісі – Әзіреті Пай­ғам­бар­дан кей­ін алға­шқы заң­ды хали­фа­ның Әзіреті Абу Бәкір, одан кей­ін Әзіреті Омар, Әзіреті Оспан, Әзіреті Алидің кезе­гі­мен болуы бұлар­дың тари­хи дәуірінің ізгілік кезеңі болған­ды­ғы тура­лы пікір еді. Екін­шісі – Жамал және Сиф­фин соғы­сын­да өлген­дер­ден Алла­ның ақы­рет­те есебін ала­ды деген үкім мен саха­ба­лар­дың мұсыл­ман­дар­мен соғы­сып, өлтір­гені үшін кәпір­ге шыға­рыл­мауы және олар тура­лы жаман сөз айтуға бол­май­ды деген пікір­дің қалып­та­суы еді. Мұның арты­нан кей­бір ерекшелік­тері бол­са да, негізі­нен имам мен хали­фа­ларға мүмин де бол­са, пасық та бол­са да мой­ын­сы­ну керекті­гі тура­лы пікір­дің қалып­та­суы, қоғам­ның тұрақты­лы­ғын сақтау тұрғы­сы­нан ақи­да кітап­та­рын­да маңы­зды орын алды.

Имамат/ хали­фат тура­лы ең күшті пікір­та­ла­стар мен қақты­ғы­стар негізін­де орта­лық діни топ пен ший­а­лар, кей­де хари­жи­лер ара­сын­да бол­ды. Ахл‑и сүн­нет­тің сая­си көзқа­рас­та­ры хари­жи­лік пен ший­а­ларға қар­сы, солар­дың билік­ке тала­сы­на тосқа­уыл қоя­тын­дай мақ­сат­та қалып­та­сты­рыл­ды және көбіне олар күн­делік­ті сая­си тар­ты­сты сөз етпей, оның орны­на тарих­тағы тари­хи оқиға­лар­ды айтқан­ды дұрыс көр­ді. Халиф шын­дық иесі бола­тын адам­дар­дың бей­ат пен сай­ла­уда іс басы­на келуі­мен қорғал­са да, «Имам­дар­дың Құрайш тай­па­сы­нан болуы» аңы­зы негіз ретін­де қабыл етіп, хали­фа­лар­дың құрай­ыш тай­па­сы­нан болу шар­ты бекітілді.

Ахл‑и сүн­нет­тің құры­лым­дық жүй­есін қалып­та­сты­рған калам ғылы­мы­ның негіз­гі шар­тта­ры қалып­тасқан­ша, ахл‑и сүн­нет тара­пы­нан имам­ның бекітілуі мен еркі­мен іске асы­ры­луы, күпір мен има­ны­ның бір-біріне қар­сы болуы, үлкен күн­нә­ның күпір­ге шыға­рыл­май­ты­ны, үлкен күні істе­ген жан­ның дін­нен шыға­рыл­мауы, жақ­сы­лық пен зұлым­ды­қтың Алла­дан болуы сияқты көзқа­рас­тар қабыл­дан­ды. Ерте кез­ден бастап бұған берік бол­ма­са да, «ахл‑и қыб­ла кәпі­ге шыға­рыл­май­ды» деген тұжы­рым қабыл­да­нып, бекітіл­ді. Адам бала­сы­ның шексіз еркін­ді­гі тура­лы бір­ша­ма пікір, негіз ретін­де тері­стел­ді. Бұл ұста­ным­дар негізі­нен хари­жи­лер­дің күпір­ге шыға­ру және муғта­зи­ла­ның «үлкен күнә істе­ген не кәпір, не мұсыл­ман емес» деген тұжы­рым негізіне қар­сы жасалған еді және ол ахл‑и сүн­нет­тің айыр­мас бөл­ше­гі ретін­де қабыл­дан­ды. Хижра­ның екін­ші және үшін­ші ғасыр­ла­рын­да Алла­ның сипатта­ры­ның және оның заты­ның бір­дей неме­се олай еме­сті­гі тура­лы және Құран­ның қол­дан жазыл­маған­ды­ғы тура­лы негіз­дер ахл‑и сүн­нет­тің ажы­ра­мас бөл­ше­гіне айналды.

Жал­пы, Ахл‑и сүн­нет құра­мы­на кіретін Рей жақ­та­ста­ры мен ахл ал-хадис тара­пы­нан жазы­лған алға­шқы дереккөз­дерін­де­гі ақи­да негіз­дері жаз­ба­ла­рын­да бап­тар топ­та­сты­ры­лып, былай­ша тізіл­генін көру­ге болады:

1. Иман Алла­ның бар­лы­ғы мен бір­лі­гіне, Пай­ғам­бар­ла­ры­ның Алла­ның тара­пы­нан жіберіл­ген­ді­гін толы­ғы­мен қабыл ету.
2. Иман негіз­дері Аллаға, пері­ш­те­леріне, кітап­та­ры­на, елшілеріне, өлген­нен кей­ін қай­та тіріліп, жау­ап беру­ге, жақ­сы­лық пен жаман­дық, ащы­лық пен тәт­тілік тағ­ды­рға сену­мен қалыптасар.
3. Алла біреу, одан басқа құдай жоқ, ол еш нәр­се­ге мұх­таж емес, …
4. Алла­ның есім­дері бар, бірақ олар Алла­ның басқа нәр­се екен­ді­гін біл­дір­мей­ді. Ол біледі, есі­те­ді, көреді, құдірет иесі. Алла­ның бұл сипатта­ры жаратқан құл­да­ры­ның сипатта­ры­на ұқсамайды.
5. Әзіреті Мұхам­мет Оның Елшісі, Пай­ғам­ба­ры және құлы.
6. Құран Алла­ның сөзі және қол­дан жара­ты­лған емес.
7. Жер жүзін­де­гі бар­лық жақ­сы­лық пен жаман­дық Алла­дан және әрбір нәр­се оның қала­у­ы­мен болар.
8. Алла­дан басқа Жара­ту­шы жоқ. Құл­да­ры­ның жақ­сы және жаман әре­кет­терінің бар­лы­ғын жаратқан бір Алла. Құл­дар еш нәр­сені жара­туға қабілет­ті емес.
9. Мүмин­дер­ді мой­ы­нұ­сын­ды­рып, бақы­тқа бөле­ген, кәпір­лер­дің аяқта­рын жаңы­лыс басты­рған бір Алла.
10. Мүмин­дер көз­дері­мен айды көр­ген­дей, ақы­рет күні Алла­ны көреді. Кәпір­лер бол­са көрмейді.
11. Құбы­лаға мой­ы­нұ­сы­нған ешбір адам зина, ұрлық және басқа жаман істер­ді істе­ген күна­ла­ры үшін дін­нен шыға­рыл­май­ды. Олар біле тұрып, үлкен күнә істей­тін бол­са да, бірақ олар­дың иман­да­ры мүмин болып қала­ды. Таухид пен ықы­ласпен өлген бол­са, Алла оны қала­са – кешірер, қала­са – күнә­сы­на лай­ық аза­бын берер. Алай­да, оны мәң­гілік­ке тоза­ғын­да қалдырмас.
12. Үлкен күнә иесінің тоза­қтық бола­тын­ды­ғы­на, Таухид­ке мой­ы­нұ­сы­нған­дар­дың пей­і­штік бола­тын­ды­ғы­на үкім етіл­мес. Бұлар­дың жағ­дайы Алла­ның еркінде.
13. Алла­ның Елшісінің шапаға­ты мен қабір аза­бы рас. Шапағат үлкен күнә істе­ген­дер үшін жасалады.
14. Хауыз, кәу­сар, қыл көпір Алла­ның құл­да­ры­нан есеп алуы шын.
15. Алла­ның Пай­ғам­ба­ры­на серік болған алға­шқы мұсыл­ман­дарға құр­мет көр­сетіліп, олар­дың үлкен, кіші күнәла­ры сынал­май­ды және балағат­та­уға болмайды.
16. Асха­б­тың ең жоғарғы­ла­ры тізі­міне Әзіреті Абу Бәкір, Әзіреті Омар, Әзіреті Оспан және Әзіреті Али кіреді. Әзіреті Пай­ғам­бар­дың соңғы адам­дар­дың ішін­де­гі адам­гер­шілі­гі мол, ізгілері осы төрт хали­фа­лар еді.
17. Айт намаз­да­ры, жұма намаз­да­ры және жамағат намаз­да­ры әдеп­ті неме­се әдеп­сіз имам­ның арты­нан оқы­ла береді.
18. Мәсінің үстіне мәсіх тар­ту сүн­нет және сапар­да, тұрған жерін­де қол­да­нуы­на болады.
19. Мұсыл­ман бас­шы­ла­ры­ның табысты, бай болуы үшін дұға етіледі.
20. Пай­ғам­бар­дың миғраж сапа­ры шын.
21. Мүн­кір Нән­кір шын.
22. Ахл‑и қыбла­ның әдеп­ті және әдеп­сіз адам­да­ры­на жана­за нама­зы оқылады.
23. Пей­іш пен тозақ шын. Еке­уі де жара­ты­лған. Қиа­мет күні шүбәсіз болады.
24. Өлген де, өлтір­ген де ажа­лы­мен өледі. Әрбір жара­ты­лған­ның ажа­лы бар.
25. Құл­дар­дың иелік еткен ризы­ғы­ның бар­лы­ғы, арам бол­сын, адал бол­сын, Алладан.
26. Жамағат­тан айрыл­мау және бір­лік пен ынты­мақты бұзуға болмайды.

Біз Ахл ас-сун­на уа‑л жамаға­ның екі бағы­ты Абу Хани­фа негізін салған Хана­фи маз­ха­бы мен Ахл‑и сун­на топ­та­ры­ның қалып­та­су тарихы­на арналған қысқа­ша тал­да­уға тоқтал­дық. Осы тал­да­удың өзін­де екі бағыт ара­сын­да өте үлкен айыр­ма­шы­лы­қтар бар екен­ді­гіне көз жет­кіздік. Абу Хани­фа бастаған Ахл ар-Рай тобы­ның Құран мен Сүн­нет­ке ғана сүй­ен­бей, бұл екі қай­нар­да шеші­мі табыл­маған мәсе­ле­лер­ді шешу­де ақыл­ды да пай­да­лан­ды. Және ақыл­мен табы­лған шешім­дер­ді еркін қол­да­на­тын еді. Соны­мен қатар Абу Хани­фа бастаған топ иман-сенім мәсе­ле­лерін негіз­де­уде ақыл­ды қол­да­ну арқы­лы калам ғылы­мын да дамыт­ты. Хиджа­з­дағы ахл‑и сүн­нет өкіл­дері Абу Хани­фа мен оның серік­терін Құран мен хадис шең­бері­нен шығып, күр­делі мәсе­ле­лер­ді шешу­де ақыл­ды қол­данға­ны «бидғат» (жаңа­лық қосу) және адасқан­ды­ғы үшін айып­тай­тын. Мыса­лы, Мали­ки маз­ха­бы­ның негізін салған Имам Малик: «Кім дін­ді калам жолы­мен үйре­нетін бол­са, ойы­на кел­генін айтар», – деген пікір­де бол­ды. Ал шафий маз­ха­бы­ның негізін салушы Имам Шафи бол­са, «Ислам діні тура­лы калам кітап­та­ры­нан пай­да­ла­нуға бол­май­ды. Себебі калам ілім ретін­де қабыл­данған емес» деген пікір­де бол­ды. Хан­ба­ли маз­ха­бы­ның негізін қалаған Ахмет Хан­бал бол­са, «Калам­мен шұғыл­данған­дар­дың жүрек пен сана­ла­ры­ның азғын­даған­ды­ғы назар аудар­та­ды, – деді.[1] Олар қалай­да Ислам­дағы араб халқы­ның руха­ни-мәде­ни ықпа­лын сақтап қалғы­сы кел­ді. Алай­да олар­дың бұл әре­кеті ислам дінінің ішкі қуа­тын шек­тей­тін­дерін ойла­ма­ды. Олар ойлау, ойла­ну исла­мға кері ықпа­лын тигі­зеді деген түсінік­те бол­ды. Ал ислам дінін қабыл­даған араб емес халы­қтарға Ислам мен Құран­ның ішкі маз­мұ­нын білу қажет­ті­гі бар­лы­ғын, сол арқы­лы Ислам­ның ұлы­лы­ғы­на бас иерін түсін­беді. Жал­пы, ахл ар-Рай тобы­ның бағы­тын хала­фийа деп ата­ды. Бұл басқа­ша айтқан­да, «Исла­мға соңы­нан кір­ген­дер» жолы деген­ді біл­діретін еді.

Абу Хани­фа бол­са, қоғам ішін­де туын­дағын мәсе­ле­лер­ді ушы­қтыр­май шешу мақ­са­тын­да ондай шара­ларға бар­ды. Алай­да оның бағы­тын Хиджа­з­дағы Ахл-хадис, ахл‑и сүн­нет өкіл­дері қабыл­даған жоқ. Олар барын­ша Абу Хани­фа жолын айып­та­у­мен кетті.

Ал ахл‑и хадис бол­са, Әзіреті Пай­ғам­бар­дың бір хадисін­де­гі «Ең қай­ыр­лы, жақ­сы нәсіл бола­тын­дар мұсыл­ман­дар ішін­де­гі «алға­шқы салих нәсіл­дерім» деген бола­тын. Олар осы­ны негіз­ге ала оты­рып, саха­ба­лар мен табийн­дер кезін­де­гі Ислам қоға­мын қалып­та­сты­ру­ды мақ­сат етті және ол жол­ды «сала­фийа» жолы деп ата­ды. Ол халаф­тар­дың жолын Құран мен сүн­нет­тен алы­ста­та­тын жол деп түсін­ді. Олар соны­мен қатар сопы­лық, тақу­а­лық жол­дар­ды да бидғат және ада­су­шы­лық ретін­де баға­ла­ды. (Ахл‑и хадис тобы­на шафийа, мали­кийа, хан­ба­лийа маз­ха­б­та­ры кіретін еді).

Бұл екі бағыт ара­сын­дағы қай­шы­лық хижра­ның төр­тін­ші ғасы­ры­ның соңы­на дей­ін жалға­сты. Бұл екі бағыт­ты алғаш бірік­тір­мек болған Имам Мату­ри­ди мен Имам Аша­ри бол­ды. Одан кей­ін маз­ха­б­тар тарихы­ның бел­гілі тұлға­ла­ры Абд ал-Қадыр Бағ­да­ди мен Шахри­ста­ни бол­ды. Алай­да бұл екі бағыт ара­сын­дағы айыр­ма­ша­лық оны­мен жой­ы­лып кет­кен жоқ. Керісін­ше, мез­гіл-мез­гіл шығып, қақты­ғы­сқа түсіп отыр­ды. Алға­шқы көрініс беруі ахл‑и хадис өкіл­дерінің бел алып, жал­пы Ислам әле­міне ықпа­лын жүр­гіз­ген кезеңі V/X‑VII/XIII ғғ. ара­сы бол­ды. Бұл кезең­де бүкіл Ислам әле­мі тоқы­ра­уға түсіп, іштей қырқыс дәуірін басы­нан кешір­ді. Бұл кезең­де сопы­лық тариқат­тар­дың Ислам­ның негізі-Иман­ды қай­та қал­пы­на кел­тіруі ғана ислам дінінің қай­та­дан руха­ни күш­ке айна­луы­на мүм­кін­дік бер­ді. Бұл хана­фи маз­ха­бы шең­берін­де, Абу Хани­фа­ның дін мен шариғат­ты бөліп қарас­ты­руы­ның арқа­сын­да мүм­кін бол­ды. Бұл кезең­де сопы­лық тариқат­тар­дың шығуы­мен Ислам­ды қабыл­даған халы­қтар өздерінің дәстүр­лі мәде­ни­ет­терін қай­та­дан қал­пы­на кел­тір­ген бола­тын. Міне, түрік ғалым­да­ры «араб дәстүр­шіл­ді­гінің» қалып­та­суын осы­лай­ша баян­дай­ды. Енді­гі кезек­те осы «араб дәстүр­шіл­ді­гі» біз­ге қалай кел­ді деген сұраққа қысқа­ша жау­ап беріп көрелік.

«Араб дәстүр­шіл­ді­гінің» қазақ дала­сы­на келуі Ресей импе­ри­я­сы­ның қазақ дала­сын діни-идео­ло­ги­я­лық тұрғы­дан иге­ру үшін қол­данған сая­са­ты­мен бай­ла­ны­сты бола­тын. Қазақ халқы өзінің дәстүр­лі діни таны­мы аясын­да қала­тын бол­са, оңай­лы­қ­пен мой­ы­нұ­сы­на қой­май­ты­нын сезін­ген отар­шыл­дар қаза­қтың діни сенім негіз­дері мен діни таны­мын өзгер­ту керекті­гін түсін­ді. Ол үшін 1756 жыл­дан бастап діни басқар­ма ашып, арнайы қазақ дала­сы үшін Уфа қала­сын­да мед­ре­се­де мол­да­лар дай­ын­да­та бастаған. Керек десе, ол кез­де әлі Қазақ ханды­ғы ыды­ра­маған кезі бола­тын. Ресей отар­шыл­да­ры өздеріне мой­ы­нұ­сы­нған жер­лер­ге осы мол­да­лар­ды жібе­ре оты­рып, қазақ халқы­ның дәстүр­лі діни таны­мын өзгер­ту­ге күш сал­ды. Ол мол­да­лар қазақ ара­сын­да «заказ­ной мол­да­лар» деп атал­ды. Олар­дың әре­кет­тері­мен қазақ зия­лы­ла­ры жүз елу жыл­дай күре­сті. Кеңес өкі­меті орнаған соң ате­и­стік кезең кел­гені бел­гілі. 1943 жылы Ста­лин­нің шеші­мен мешіт­тер қай­та ашы­лған­да, бұл жүйе қай­та жалға­сын тапты.

Сол кез­де­гі Орта Азия халы­қта­ры үшін Таш­кент­те ашы­лған Діни басқар­ма бас­шы­лы­ғы­на кел­ген Баба­хан қары қан­дай бағыт­та болға­нын біл­мей­мін. Ол кісі қай­тыс болған соң, оның орны­на оты­рған оның ұлы Зиа­уд­дин Баба­ха­нов Орта Ази­яға алғаш Кеңес өкі­метінің көме­гі­мен уах­ха­би­лік­ті әкел­ген Шами дамул­ла­ның шәкір­ті бола­тын. Бұл кісі Кеңес өкі­метіне де, уах­ха­би­лер­ге де адал қыз­мет еткен сияқты. Ол ұзақ жыл­дар бойы Кеңес өкі­меті мен Сауд Ара­би­я­сы ара­сын­дағы жалға­сты­ру­шы жалғыз көпір бол­ды. Кеңес өкі­метінің кезін­де уах­ха­би­лік әде­би­ет­тің Орта Ази­яға ден­деп енуіне сол кісінің үлесі болған­ды­ғы­на дау жоқ. Және Кеңес өкі­меті уах­ха­би­лік идео­ло­ги­я­ның мұсыл­ман­дар ара­сы­на кеңі­нен тара­луы­на мүд­делі болған­ды­ғын, сол арқы­лы мұсыл­ман халы­қта­рын дәстүлі мәде­ни­еті­нен ажы­ра­ту мақ­са­тын­да болған­ды­ғын да айтуы­мыз керек. Кеңес өкі­меті ыды­раған соң, Өзбек­стан жерін­де уах­ха­би­лік­тің бір­ден белең алып кетуі осын­дай фак­тор­лар­мен тіке­лей бай­ла­ны­сты. Қазір­гі елі­міз­де­гі мешіт­тер сол пат­ша­лы Ресей­ден бастау алып, Кеңес өкі­меті кезін­де уах­ха­би­лік таным негіз­дері­мен суа­ры­лған орта­лы­қтар болатын.

Кеңес өкі­меті кезеңін­де діни сау­а­ты бар кісілер­дің көп­шілі­гі сол мешіт­тер­ге бар­май­тын. «Неге бар­май­сыз?» – деп сұра­саң, «Е, балам, біздің жол бөлек­теу» – деп күліп қоя сала­тын. Қазір сол бағыт­та­ры­нан мешіт­тер әлі ажы­рай қой­ған жоқ. Оның үстіне қан­ша­ма жасты біз шетел­дер­ге жіберіп, оқы­тып әкел­дік. Мұның бәрі қаза­қтың дәстүр­лі діни таны­мын түсін­бей­тін, түсіне алмай­тын имам­дар қата­рын көбей­тіп отыр. Ал ондай бағыт­та дай­ын­далған имам­дар­дың қазақ халқы­ның дәстүр­лі діни таны­мы­нан хаба­ры бол­мауы заң­ды құбы­лыс. Сон­ды­қтан қазір­гі мешіт­тер­де­гі діни уағы­здың қазақ халқы­ның діни таны­мы­м­ен сай кел­ме­уі заң­ды­лық екен­ді­гін түсі­нуі­міз керек. Олар түсін­бей­ді екен деп, имам­дар­ды бұлай еркіне жібе­ре беретін бол­сақ, онда ертең қазақ халқын тарих­тан кетіретіні­міз анық. Сон­да не істе­мек керек?

Зікірия ЖАНДАРБЕК,

Abai.kz