«Общественная позиция»
(проект «DAT» №13 (377) от 06 апреля 2017 г.
DАТ!
Белгілі оппозициялық саясаткер Мұхтар Әбілязов «Фейсбук» желісіндегі парақшасында Қазақстан қоғамын қарсылық митингісіне жұмылдыру мүмкіндіктері жөнінде пост жазған екен (қараңыз):
• «Біздің азаматтардың жаппай жалпыхалықтық митингке шығуына түрткі болу үшін, ұйымдастырушылар қандай әрекеттер жасау керек екенін түсінгім келеді. Наразылық шараларының серкелері болу керек деген пікір-тілектер көп айтылуда. Мысалы, Ресейдің 97 қаласында наразылық шаралары бір мезетте өтті. Бірақ сол қалалардың бәрінде Навальныйдың штабтары болған жоқ.
Қазір белгілі болғандай, Мәскеудегі митингіге шыққан халықтың басым бөлігінің көшбасылары болған жоқ. Белсенділер мен көшбасылар митинг кезінде өздігінен анықталды. 26 наурыздан кейінгі митингілер де өздігінен ұйымдастырылған.
Қазір осындай наразылық шараларын ұйымдастыруға атсалыса алатын белсенділерді іздеудемін. Әрине, ондай шаралардың жұмысы мұқият жасалу керек екенін түсінемін. Наразылық шараларын оңай басып тастамау үшін, оған қатысушылардың саны көп болуы тиіс».
Әлбетте, әлеуметтік-саяси тұрғыда тоқырап қалған қоғамға қозғау салатын мұндай әрекеттер керек-ақ. Қуғындағы саясаткердің мұндай саяси шараға қозғау салған ой-жоралғысын қолдауға әбден тұрарлық. Содан да болар, ширек ғасырдан астам уақыт бір ғана адамның билігінен әбден қалжыраған қазақстандық қоғамды өзгеріске шақырған саясаткердің ой-жоспары «Фейсбук» желісінде қызу талқылану үстінде. Біздің газеттің редакциясы қоғам белсенділерімен жүргізген сауалнама-сұхбаттың тақырыбы да осы: Қазақстанда қарсылық митингісін ұйымдастыру мүмкіндіктері қандай?
Дос КӨШІМ, саясаттанушы:
– Мүмкін. Оны былтырғы жер дауы нақты көрсетті. Келесі жиындар одан да гөрі күшті болатыны да даусыз. Әңгіме сол митингілердің тақырыбында ғана жатыр.
Екінші мәселе – сол митингтердің ұйымдастырылуы немесе стихиялық түрде туындауында деп ойлаймын. Жиындарды халыққа да, билікке де белгілі бір топтар ұйымдастырса (саяси партия немесе қоғамдық қозғалыс, т.т.), саналы түрде өтеді де, ал халықтың ашу-ызасының толқынынан туса, қоғамға да, билікке де қауіпті… Меніңше, билікке осы екеуінің соңғы түрі ұнайтын сияқты – қазір саяси аренада митингтерді сауатты түрде ұйымдастыратын (және қажетті кезінде тоқтата алатын) саяси-қоғамдық топ қалған жоқ…
Ашығын айтсақ, қазақты бір ауыз сөзбен-ақ көшеге шығаруға болады. Ал тоқтату – аса қиын мәселе.
Қарсылық митингілеріне түрткі болатын жағдайлар перманентті түрде тоқтаусыз жүріп жатыр. Оны кейде қолдан да жасауға болады. 60–70-жылдары Кеңес жүйесінде де сан мыңдаған адамдар көшеге шығып, «Тарт қолыңды Вьетнамнан!» немесе «Атом бомбасы жойылсын!», «Америка имперализмі құрысын!» деген сияқты тақырыптарды көтерген. Сол уақыттағы көшеге шыққан адамдар жаңағы ұрандарды шын көңілдерімен айтатын. Қоғамда «қарсылық танытатын мәселелер» ешқашан таусылмайды. Басты мәселе – сол жиындарда көтерілген ұрандардың әр адамның өміріне, болашағына тікелей қатысты екендігіне көздерін жеткізу.
Егер қазіргі жағдайға келсек, бірінші орында «Қазақ мәселесі» (тіл, жер, т.б.) тұр деп ойлаймын. Мүмкін, оған жемқорлықты қосқан дұрыс шығар, себебі бұл да нағыз ұлттық мәселе. Қазақтың рухына, діліне де, дініне де жат қасиет… Бұлардың барлығы билік пен халықтың арасының алшақтап бара жатқанын көрсетеді. Сондықтан болуы керек, «қоғамның қарсылығын оятатын саяси-әлеуметтік тақырыптардың» барлығын дерлік биліктің өзі туындатып отыр. Билік халықпен кеңесуді қойды, өздерінің қызметші екендіктерін (слуга народа) мүлдем ұмытып кетті.
Ал Мұхтар Әбілязов көтерген бастаманың жақтаушылары көп бола ма? Жоқ! Біріншіден, Мұхтар Әбілязов та қолындағы байлықты кетпен шауып, мал бағып жинамағаны белгілі… Ол да биліктің ішінен шыққан, сол дастарханда отырып, осы жүйенің қалыптасуына қызмет еткен жандардың бірі. Қазіргі билікке қарсы жандардың барлығы халықтың жағындағы адамдар десек – оңбай қателесеміз.
Оппозиция – қазіргі биліктегі топты ығыстырып, өздері билікке келуді мақсат тұтқан екінші саяси топ. Әрине, халықтың қолдауын алу үшін олар да әділетсіздік туралы, жемқорлық туралы жалынды сөздерді айтады, биліктің кемшілігін көрсетеді, қоғамдық көзқарас тудырады. Бұл олардың саяси жұмыстарының классикалық тәсілдері. Билікке қызмет еткен, кейіннен «демократ», «халықшыл» болып шыға келген адамдарға деген сыни көзқарасымды ешқашан жасырған емеспін, сондықтан өз басым оларға сене қоймаймын. Мен оларды не 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі кезінде, не 90-жылғы Тәуелсіздік үшін күресте қатарымыздан көрген жоқпын. Мұхтар Әбілязов туралы мен білетін бір ғана дерек – қайбір жылдары оның президенттен кешірім сұрап бостандыққа шыққаны. Әлі есімде, сол уақыттағы бір сұхбатымда «Әбілязов пен Жақиянов президенттен кешірім сұрайды, ал Сергей Дуванов (ол да сол уақытта қамауда отырған) ешқашан кешірім сұрамайды» дегенім бар. Сол айтқаным айнымай келді.
Халық өзінің сенетін адамының сөзіне құлақ қояды, соңынан ереді. Ал сенім, оның ішінде саяси өмірдегі сенім сол адамның өмір бойы жасаған жұмысына, ешқашан өзгермеген азаматтық көзқарасына деген баға арқылы қалыптасады. Бұл пікірімді оның саяси бағытына не жеке басына жаулық деп қабылдауға болмайды. Әрине, оның да бастама көтеруге, халықты қарсылық танытуға шақыруға құқығы бар (ол үшін жауап беруге не кешірім сұрауға да дайын болар). Бірақ оның соңынан еретіндер көп болмайды деп ойлаймын.
Сонымен қатар ақшалы адамның «қайықты шайқалту» жұмысын жүргізу мүмкіндігі бар екендігін де жоққа шығаруға болмайды. Қазақстанда билікке не президентке тістерін қайрап жүрген адамдар тобы да жетерлік, оған қомақты қаржы бөлініп, жоспарлы жұмыстар жүргізілсе, «қолдаушылар қатарының» көбеюі әбден мүмкін.
Ал елдегі саяси өзгерістерді митингісіз жасауға бола ма? Соңғы уақытта «митинг» деген сөзге бәріміз тіреліп қалған сияқтымыз. Әрине, қоғамның бүгінгі талап етіп отырған өзгерістерінің митингісіз де жүзеге асуы ғажап емес. Соған қарап, митингінің керегі жоқ деген ой тумайтын шығар деп ойлаймын. Митинг, бейбіт шерулер, пикеттер – Қазақстанның Конституциясында жеке бап болып бекітілген (ол баптың бұзылмауына президент кепілдік болады) адамның еркіндігі мен құқықтары. Бұл – қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік топтардың, саяси ұйымдардың өз пікірін жария түрде көрсетудің заңды жолы. Оған ешкім де тыйым сала алмайды. Бүгінгі Қазақ елі билігінің митингіні тоқтатуға, болдырмауға бағытталған жұмыстары – баланың ойыны сияқты. Мүмкін, бұл – ашынған халық ернеуінен шыққан өзен сияқты тасып, бізді де лақтырып жіберер деген қорқыныш та болар.
…Осыған орай, АҚШ-тың үшінші президенті, «Тәуелсіздік декларациясының» авторы Томас Джефферсонның 1787 жылғы «Лейтенант Шейстің көтерілісіне» берген бағасы менің есіме түседі. Т. Джефферсон У.Смитке жазған хатында: «Халықтың барлығы бірдей жан-жақты ақпарат алуы мүмкін емес. Бұл топтың сенімсіздігі (билікке деген) күннен-күнге күшейе түседі. Егер адамдардың бір бөлігі қоғамда болып жатқан мәселелер жөнінде осындай теріс ақпарат ала отырып, бейжай, тыныштық күйде қалса – қоғамның өлі ұйқыға кеткендігі. Біздің он үш штаттың тәуелсіздік алғанына он бір жыл болды.
Сол уақыттың арасында бір ғана көтеріліс болған екен. Егер оны он үш штатқа бөлсек, әр штатта 150 жылда бір ғана көтеріліс болыпты. Жүз елу жылда бір ғана көтеріліс болған ел бар ма екен? Егер халық мезгіл-мезгіл өздерінің билеушілеріне қарсыласу рухтарының бар екендігін көрсетіп отырмаса, ондай мемлекет өзінің бостандығын сақтап қала алады ма?» деп, билікке қарсы шыққан көтерілісшілерді ақтайды.
Томас Джефферсон бұл жерде өздерінің биліктен айырылып қалуларынан гөрі, Америка халқының қарсыласу рухынан айырылып қалуынан көбірек қорқады. Меніңше, митингтерден қорқу – халықтың қарсыласу рухынан қорқу. Ал қарсыласу психологиясынан айрылған халық – өлген халық. Ертең ол кез келген басқыншының аяғының астында жатады.
Елде өзгерістер жасаудың жолы біреу-ақ, ол – демократияның институттарын жасақтау («әділетті сайлау», «көппартиялық жүйе», «жергілікті өзін-өзі басқару», «тәуелсіз баспасөз», т.т.) Тағы бір ескерту – демократиялық құрылымдар тек қана еркін азаматтар өмір сүретін қоғамда ғана жұмыс істеп, өзінің нәтижесін береді. Ал өзінің ана тілін тірілте алмай отырған, отаршылдық кезеңде жоғалып кеткен ұлттық құндылықтарын қайта жаңғырта алмаған қоғамда тыныштық та орнамайды, адамдарында еркіндік те болмайды.
Нағашыбай ЕСМЫРЗА, қоғам белсендісі:
– Митинг өткізуге мүлде қарсымын. Билік мәселесі митингпен шешілмейді. Билікті халықтың көп дауысын жинау арқылы әділ өткен сайлауда ғана ала аласың. Ал ондай сайлау «NN» бақилық болған кезде ғана өтетініне кепілдік бере аламын. Сондықтан да, Мұхтар інім, ақылыңды босқа шашпай, сайлауда қалай көп дауыс жинауға болады деген мәселемен айналыс.
Бұрыннан бері айтып жүрмін, тағы да қайталап айтайын, келесі билік тек қана ҰЛТШЫЛДАРДЫҢ қолында болады. Сондықтан да қазақшаңды дұрыстап, қазақтың осындай қасіретке ұшырап қалғанының басты себептерін зерттеп, қазақтың жүрегінен орын алатын сөздерді жалынды түрде айтуға дағдылана бер.
Ал жақсы, күшті бір митинг өткізерсің. Корольге шах қоярсың… Бірақ «шах»-тың «мат» емес екенін менен жақсы білесің ғой.
Жасарал ҚУАНЫШАЛИН, қоғам қайраткері:
– Қазіргі қазақстандық режим жағдайында қоғамды қарсылық митингісіне топтастыру мүмкін бе?
Бұл сұрақтың жауабы айқын – әбден мүмкін! Мұны былтыр сәуір айында Атырау қаласында басталып, кейін бірнеше қалада (Ақтөбе, Орал, Семей, Алматы, Қызылорда, Ақтау, Қарағанды және т.б.) жалғасқан биліктің жерді аукцион арқылы сату және шетелге ұзақ мерзімге жалға беру саясатына қарсы митингілер айқын дәлелдеп берді. Олай болады деп күтпеген және өйтіп дүр ете қалған халықтың қаһарынан зәресі ұшып, шошып кеткен Назарбаевтың Жер кодексіне енгізілген әлгіндей баптарға дереу бес жылдық мораторий жариялап, биліктің алдамшы жер комиссиясын құрып, оған бірнеше «халық өкілін» кіргізіп, өзінің ол жоспарынан уақытша болса да бас тартуға мәжбүр болғаны белгілі.
Рас, содан кейін сәл есін жиған елбасы ашса – алақанында, жұмса – жұдырығында тұрған «құқық қорғау органдарына», ал шын мәнінде – репрессиялық күштерге митингіні ұйымдастырушыларға қарсы жазалау науқанын бастауға «батасын» бергені, оның ақыры халқымыздың қос батыры – Макс Боқаев пен Талғат Аянды қуыршақ соттың нақақ үкімімен еш кінәсіз бес жылға бас бостандығынан айыруымен аяқталғаны және белгілі. Сөйтіп, Назарбаев режимі өзінің байырғы әдетімен: «Екіншілей билікке қарсы бас көтергендердің көретіні осы болады!» – деп, халыққа сес көрсетті.
Алайда көпшілік санасына үрей-қорқыныш ұялатуға арналған оның бұл әрекеті, керісінше, бұқараның ашу-ызасын бұрынғыдан бетер күшейтіп жібергеніне қазір еш күмән жоқ. Яғни, бұл жағдай көпшіліктің наразылық митингілеріне шығу құлшынысын тек арттыра түсті деуге толық негіз бар.
Мұндай митингілік шараға түрткі болатын саяси-әлеуметтік жағдай пісіп-жетілді ме? Әлбетте. Және де ондай жағдайлар тек қазір ғана емес, Назарбаев билігінің барлық кезеңінде орын алған болатын. Диктаторлық режим ұзақ уақыт үстемдік құрған елде басқаша болуы мүмкін де емес, әрине. Бірақ «Қараорда» ондай жағдайлар ушығып кетпеуі үшін мәселені ел мүддесіне сәйкес шешудің орнына, үнемі тек халық толқуларына жол бермеу мақсатындағы қорқытып-үркіту, қудалап-қуғындау амалдарын пайдаланды. Ал бұқара ырыққа көнбей кеткен кездерде (Бақай-Шаңырақ ойраны, Жаңаөзен-Шетпе қанды қырғыны) тіпті қару қолданудан да тайынбады және өзінің ондай қылмыстарын әлдебір «бұзақылардың» қылмыстары ретінде жариялап, халыққа қарсы пайдаланды. Бұл жағдай әсіресе Жаңаөзен-Шетпе қасіретінен кейін айқын көрініс тапты: имансыз режим бұл «бүлік» үшін бар «кінәні» сирек кездесетін арсыздықпен өз құрбандары – мұнайшылар мен оппозиция өкілдерінің мойнына артып, еліміздің демократиялық кеңістігін қолбала тергеушілер, прокурорлар, соттар күшімен жаппай «тазарту» науқанына кірісті де, өкінішке орай, ол мақсатына жетті.
Міне, «Қараорданың» осындай диктаторлық қуғын-сүргін саясатының нәтижесінде, бейнелей айтқанда, «бассыз қалған» жұртшылық ұйымдасқан түрде наразылық акцияларына шығу мүмкіндігінен айырылып, елімізде биліктің халыққа қарсы іс-әрекеттері молая түскеніне қарамастан, бірнеше жыл бойы «тыныштық» орнады. Оны, жоғарыда айтқанымыздай, тек 2016 жылғы жер митингілері бұзды…
Мұхтар Әбілязов айтып отырған Ресейдегі наразылық акцияларының бір мәселесі – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ұраны аясында өткенін, ал мұның бір күнде жүзге жуық қаланы қамтуға мүмкіндік бергенін, өзіміздегі бірыңғай жер проблемасына арналған митингілердің де көптеген адамның басын қосқанын ескерсек, меніңше, біздің алдағы уақытта сол тактиканы қолданғанымыз, яғни өз митингілерімізге негізгі бір, асып кетсе – екі талаппен шыққанымыз дұрыс болар еді.
Ал елбасылық Қазақстан жағдайында ол қандай тақырып болуы мүкін? Өз басым ондай тақырып ретінде Назарбаевтың жерді жеке меншік, сауда-саттық объектісіне айналдыру саясатына байланысты ХХ ғасырдың 90-жылдарынан басталып, күні бүгінге дейін қазақ қоғамын дүркін-дүркін толқытып келе жатқан ЖЕР МӘСЕЛЕСІН атар едім.
Егер біз адамзат тарихындағы соғыстардың басым көпшілігі жер үшін болғанын, бүкіл қазақ тарихында жер дауының №1-ші дау болғанын, жерінен айырылған халық пен мемлекет бәрінен айырылатынын ескерсек, бұл түсінікті де.
Ал елбасының әу бастан қазақ жерін өзінің отбасына, ірі шенеуніктер, олигархтар мен латифундистерге, ал қазір шетелдік компаниялар мен қалталыларға үлестіру, бір сөзбен айтқанда – талан-тараж ету саясатының уақыт өткен сайын үдей түсуіне орай бұл мәселенің Қазақстанның аумақтық тұтастығына, мемлекеттік қауіпсіздігі мен тәуелсіздігіне, жалпы алғанда – қазақ мемлекеттілігіне тікелей қатерлі қауіп төндіріп тұрғаны қазір ешқандай құпия емес.
Бұл қауіптерден арылу үшін не істеу керек? Менің бұған дейін де үнемі айтып келе жатқан, қазір де қайталап айтар принципті пікірім – ол үшін сол қауіптерді туындатқан қылмысты Жер кодексінің күшін жойып, жерге жеке меншік институтынан құтылу керек те, «Жер, оның қойнауы, су, сондай-ақ өсімдіктер, жануарлар әлемі және басқа да табиғи байлықтар тек қана мемлекет меншігі болып табылады» дейтін 1993 жылғы Конституцияның 46-бабын қалпына келтіру қажет. Міне, осы талап, меніңше, келешек митингілердің басты талабы болуға және ол митингілер бір күнде бүкіл Қазақстан бойынша өтуге тиіс.
Ал «дәл қазір бұдан басқа тағы қандай «күйіп тұрған», кейінге қалдыруға келмейтін мәселе бар?» деген сұрақ туып жатса, оның жауабы – Назарбаевтың Қазақстанға Қытайдың экологиялық тұрғыда зиянды, экономикалық тұрғыда тиімсіз, яғни Пекиннің өзіне қажет емес 51 КӘСІПОРЫНДЫ олардың, сарапшылардың айтуынша, 250 мың адам персоналымен, отбасы мүшелерін есептесе – 1 миллион ханзумен қоса көшіріп әкелу жоспары екендігі күмән тудырмаса керек.
Өйткені мұндай жоспардың Қазақстанды жаппай отарлап, қытайландыру жоспарының құрамды бөлігі болып табылатыны өзінен-өзі түсінікті деп ойлаймын. Демек, митингіде «Қараорданың» ондай сатқындық саясаттан бас тартуын міндетті түрде және үзілді-кесілді талап ету керек.
Әрине, қазақтың бүгінгі таңда қордаланып, әбден пісуі жеткен маңызды ұлттық проблемалары аталған екі мәселемен әсте шектелмейді. Бұл қатарға әлдеқашан пісуі жетсе де, тіпті тәуелсіздіктің 25 жылдығы қарсаңында «Орысшаға қазақша жауап бергендерді дереу қызметтен қуу» жөнінде үзілді-кесілді бұйрық берген Назарбаевтың қазаққа қарсы идеологиясының кесірінен аш ішектей созылып, шешілмей келе жатқан өзекті мәселелердің бірі – тіл мәселесін ретке келтіру, саяси тұтқындарды (Арон Атабек, Құрманғазы Өтегенов, Ерғанат Тараншиев, Рүстем Тұяқов, Мұхтар Жәкішев, Саят Ыбыраев, Вадим Курамшин, Макс Боқаев, Талғат Аян, Жанболат Мамай…) бостандыққа шығару, күн өткен сайын шарықтап, халықты қайыршылық тұңғиығына батырған үстіне батырып жатқан қымбатшылықты тоқтату, «елдің өмірлік маңызы бар мүдделеріне ауыр зардап келтіру»-міс деген желеумен биліктің «лаңкестерді», ал шын мәнінде, әрине, оппозиция өкілдерін ауыр жазаларға тарту және азаматтықтан айыру жөніндегі жабайы заң нормаларына жол бермеу және басқа талаптарды қосуға болар еді. Алайда, менің пікірімше, митингіде қойылатын талаптар неғұрлым көп болса, олардың соғұрлым бірін-бірі әлсіретіп, тұтасынан алғанда митингінің де күш-қуатын төмендетіп жіберу қаупі арта түседі. Сондықтан барынша пәрменді митингі өткізу үшін, жоғарыдағы екі талап жеткілікті деп есептеймін.
Бұл жерде айтпай кетуге болмайтын бір мәселе – елбасының жеке билік режимі тарих аренасынан кетпейінше, қазақ халқының жоғарыда тілге тиек болған және одан да басқа толып жатқан ұлттық проблемаларының ешқайсысы оңынан шешілмейтіндігі – аксиома, яғни дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат.
Бірақ дәл қазір «Назарбаев, кет!» талабын №1-ші талап етіп, билік жүйесін бірден және тұтас өзгертуге қол жеткізетіндей уақыт, менің пікірімше және өкінішке орай, әлі келе қойған жоқ. Сондықтан келешек митингілерді әлгіндей талаптармен сәтті өткізу мәселесіне мен өз басым басты мақсат – «Назарбаевсыз Қазақстанға» жетудің алғы шарты, амал-тәсілі ретінде қараймын.
Ал Мұхтар көтерген бастаманың жақтастары көп бола ма деген сұраққа кесімді жауап беру қиын, дегенмен, егер Мұхтардың бастамасын жер-жерде (облыстарда, қалаларда, аудандарда, ауылдарда) азаматтар іліп әкетіп, ұйымдасқан түрде жұмыс істесе, қолдаушыларды көптеп тартуға әбден болатындығына сенемін. Біздегідей әбден асқынып кеткен диктатура жағдайында ешқандай оң өзгерістерге митингісіз қол жеткізу мүмкін емес.
Марат УАТҚАН, қоғам белсендісі:
– Қарсылық митингісін ұйымдастыру мүмкін бе? Әбден мүмкін. Әуелі саяси жағдайдың әбден пісіп-жетілгені өткен жылғы жер сату мен шетелдіктерге ұзақ жылға жалға беру мәселесі көтерілген кезде айқын көрінді. Халықтың жер мәселесіне келгенде биліктің жер сату саясатына наразылығы қатты күшейіп кетті. Билік алдымен жылдың соңына шейін, одан кейін бес жылға мораторий жариялауға мәжбүр болғаны – айқын дәлел.
Одан кейінгі «үш тілділік» пен білім беру жүйесіндегі биліктің реформасы да отқа май құйғандай қатты әсер етуде. Осындай екі үлкен саяси тақырыпта халықтың наразылық көңіл-күйі ушығып тұрған кезде Конституцияға енгізілетін өзгерістер одан бетер теріс ықпал етіп отыр. Билік тармақтарын бөлшектеу арқылы парламенттік басқару жүйесіне ауысу идеясы нақты қандай форматта жүзеге асатыны белгісіз күйде қалды. Кезекті бір алдарқата тұрудың амалы сияқты. Экономикамыздың тоқыраудан айығатын түрі байқалмайды. Күннен-күнге қымбатшылық қысып барады. Қиын-қыстау кезде қажетімізге жаратамыз деген Ұлттық қордағы қаражат президенттің отбасы мүшелерінің жеке банкін сауықтыруға жұмсалғаны ешқандай сын көтермейді. Билік өкілеттігін асыра пайдалануымен жаңа тарихымызға тағы бір қара дақ қалдырып отыр.
Осы айтылғандардың негізінде саяси-әлеуметтік жағдайдың пісіп-жетілгені туралы емес, мемлекет оның салдарының қасіретке апармауының жолдарын қарастыру мәселесі туралы қоғаммен шынайы түрде, толық көлемде мәмілеге келгені жөн деп ойлаймын. «Мемлекеттік биліктің бастауы – халық» екені Конституцияда айқын жазулы тұрса да, биліктің өзі оған көңіл аудармайтыны өкінішті. «Халық қаһарланса, хан тағынан құлайды» деген мәтелдің терең мәнін бүгін түсінбесе – ертең санын соғып қалуы әбден мүмкін.
Қазақстандық оппозиция тарихында Әкежан Қажыгелдин құрған, халық арасында «РНПК» аталып кеткен партия мемлекетті «Парламенттік республикаға» өзгерту туралы жобасын сол кездегі парламентке ұсынғанын білесіздер. Билік бұл жобаны талқылауға қабылдаудың орнына жобаны апарған азаматтарды қуғындап, артынша Ә.Қажыгелдиннің өзіне қылмыстық іс қозғап, сырттай он жылға соттап жіберді. Бұл саяси жүйені өзгертуге деген ең алғашқы реформалық талпыныс болды.
Одан кейін «жас түріктер» аталған Ғалымжан Жақиянов пен Мұхтар Әбілязов негізін қалаған «ДВК» қозғалысы да «Президенттік-парламенттік республика» идеясын көтерді. Осы айтылғандарға қарап, біздің жаңа тарихымызды Президенттік басқару жүйесінен (авторитарлық) Парламенттік басқару жүйесіне (халықтық) ауысу үдерісі кезеңінің тарихы деп қарауға болады. М.Әбілязов жақында «Фейсбук» әлеуметтік желісінде Парламенттік республика құруға қатысты ойларын қалай жүзеге асыру керектігінің жолдары туралы жазды. Мұхтар жүз мыңдаған адамның жалпы республикалық наразылық шеруін ұйымдастыру арқылы нәтижеге қол жеткізуге болады деген ойда екені байқалады.
Үлкен саясаттағы ірі өзгерістерге әуелі биліктің өзі дайын емес екенін соңғы бірер жылдан бергі наразылық шерулерді күшпен аяусыз жаныштап тастайтындығынан көріп жүрміз. Бұндай жағдайда наразылық шеруін ұйымдастырудың өзі былай тұрсын, сол шеруге азаматтардың қатыса қоюының өзі екіталай күйде қалып отыр. Бұл – өте қауіпті жағдай! Өйткені халықтың наразылығы – биліктің күнделікті солақай саясаты мен жерді сатқысы келетін ниетінен қайтпай отырғаны, халықтың әлеуметтік әл-ауқатының күннен-күнге құлдырап бара жатқанының барлығы – жан баласы ойламаған жерден толқуларға ұласып кетуі әбден ықтимал.
Сондықтан халықты саяси тұрғыдан топтастырудың ең тиімді жолы – билік нақты оппозициялық күштер мен қоғамның белсенді азаматтарын дөңгелек үстел басына шақырып, ашық түрде келіссөздер жүргізу арқылы ортақ мәмілеге келгендері дұрыс. Ол үшін алдымен иммиграциядағы саясаткерлер мен қамауда отырған саяси белсенді азаматтарды түрмеден босатып, амнистия жариялауы – ең басты шарт. Бұл шарт орындалмайынша, оппозициялық күштер мен халық келіссөздің шынайы болатынына сенім білдіре алмайды. Біздің халық ешқандай төңкерісті қаламайды. Сондықтан қазіргі саяси-экономикалық тоқыраудан шығатын жалғыз жол – билік пен оппозиция арасындағы дөңгелек үстел басында келіссөз жүргізу – тұтас қоғамды топтастырудың ең ұтымды жолы деп білемін.
Ескерте кетейін, Мұхтардың бастамасын қолдаушылардың қатары қазірдің өзінде өте көп. Бұған себеп, біріншіден, Франция өкіметінің Жоғарғы кеңесі оны Ресейге экстрадициялаудан бас тартып, түрмеден босатып жібергенімен байланысты болса, екіншіден, Мұхтар бостандыққа шыға салысымен, өз отанының жарқын болашағы үшін саяси күреске бел шешіп, кірісіп кетті. «Парламенттік республика» құрудың озық үлгісін ұсынғанымен танысқан қалың көпшілік қолдау көрсетіп отырғанын аңғармау мүмкін емес.
Жоғарыда айтқанымдай, қоғам мен билік дөңгелек үстел басында ортақ мәмілеге келуге келіспесе, мемлекеттік билікті жаппай шеру арқылы өзгерткеннен басқа амал қалмайды. Бұл жағдай күн өткен сайын Мұхтарды қолдаушылардың қатарын толықтыра беретін болады. Қазірдің өзінде қоғам алдағы болатын өзгерістерге дайындық жұмыстарын бастап кетті. Жер-жерде әр қандай топтар құрылып, өзара пікір алмасып, іс бірлігін жасауға ашық түрде әрекет етіп жатыр.
Бұл бүгінгі қазақ қоғамының азаматтық қоғамға өзгергенін білдіретін болса керек. Азаматтық қоғам бұған дейінгідей биліктің оспадар мінезі мен сыбайласқан жемқорлық жүйесіне бейжай қарап отыра алмайды. Күн өткен сайын өз дауысын естіртіп, мінезін көрсете береді. Бұндай жаңалық қазіргі билікке жақпаса да, санасуға мәжбүр етеді.
Ал митингісіз өзгерістер жасаудың өркениетті жалғыз жолы – жоғарыда айтқанымдай, жалпы ұлттық ортақ мәмілеге келу ғана болмақ.
Геройхан ҚЫСТАУБАЕВ,қоғам белсендісі:
– Қоғамды қарсылық митингісіне топтастыру мүмкін бе? Әрине, мүмкін! Бірақ қазірше саяси емес, тек әлеуметтік тақырыппен ғана! Бұл халықтан қорқып отырған билікке де, биліктің қудалауын көріп жүрген халыққа да түрпідей тимейтін жол. Мұндай бейбіт митингті ұйымдастыруға қоғамда бүгін мүмкіндік бар. Жолдарын да табуға болады.
Дегенмен, әуелі халықтың басын біріктіруді ойлау керек. Мәселен, 2016 жылдың 21 мамырдағы митингтің жүзеге аспай қалған себебі – осы, бас бірікпегеннің салдары еді.
Математикада кез келген есепті шешу үшін, оның қажетті және жеткілікті шарттары толық болуы тиіс. Мысалы, мектепті енді ғана бітірген жас жігіт, атыраулық Ақылбек Көпжасаров 200 жыл бойы шешілмеген есепті шешті! Әлем ғалымдары екі ғасыр бойы шеше алмай, тіпті шешімі жоқ деп «дәлелдеп» қойған есепті қарапайым қазақтың баласы шешіп отыр! Қалай? Шешуге жетпей жүрген қажетті тетікті (шартты) тапты!
Міне, тап осы сияқты халықты біріктіру тетігін таба білу керек. Мұндай тетік бар да! Ол – қазақтың басын біріктіру мәселесіне тек қана қазақы тектілік тұрғыдан келу! Сонда қазақ лезде бірігеді. Өйткені қазір халықтың көзі ашық, көкірегі ояу, дайын тұр. Мен осы ойымды он жылдан бері айтып та, жазып та келемін. Бірақ мұны түбіне дейін түсінген адам әлі болмады!
Бұл не сонда? Бұл Ақылбектің тапқан шартындай, ұлт проблемасын шешіп тастауға жеткілікті тетік! Міне, осы тетікке ие бола алған адам ғана – қазақты соңынан ерте алатын тұлға. Бұл ұлт проблемасын шешудің қажетті және жеткілікті шарты болып табылады. Бұл «есеп» басқаша жағдайда шешілмейді. Осыны ұмытпау керек. Менде мұның толық концепциясы да бар. Ары қарай да айта беруге болар еді. Бірақ ұлттың жаулары мұны пайдаланып кетуі ықтимал.
Иә. Мұндай митингілік шараға түрткі болатын саяси да, әлеуметтік те жағдайлар баяғыда пісіп жетілген. Әсіресе жер мәселесі – бейбіт митинг түгілі, төңкеріске де жеткілікті себеп болып табылады.
Сосын қытай экспансиясы, Ата заңға енгізілмек болған өзгерістер (26-бап), Қылмыстық кодекстегі 174, 184-баптар, қымбатшылық, елдегі жемқорлық, т.т. толып жатыр. Бұл жиынтық емес, тіпті осылардың біреуі ғана қоғамның пәрменді қарсылығына арқау бола алады! Мәселе проблеманың аз, яки көптігінде емес, халыққа ұғынықты етіп жеткізе білуде! Мысалы, жай ғана жемқорлыққа қарсы митингке шақырсаң, ел тырп етпейді. Ал осы жемқорлықтың түбі неге алып баратынын нақты көрсете алсаң, халық дүр етері сөзсіз. Халық өзіне түсінікті дүниені ғана қолдайды.
Әрине, митингіні қолдаушылар саны күннен-күнге өсіп келеді. Өсе де береді. Бұған басты себеп – халықтың Әбілязовке сенім артқанынан бұрын, ұры биліктен әбден ығыры шыққандығы! Халық қазір қатты қиналып отыр. Бұл тығырықтан шығудың жолы – үлкен өзгеріс екенін ел біледі. Ал Әбілязов болса, іздегенге – табылған, сол өзгерісті жасаймын деп жариялап жатыр. Әбілязов – уақыттың өзі тудырған тұлғасы! Мұны аз уақыттан соң бәріміз де түсінеміз. Бір ғана баса айтатын нәрсе: Әбілязов мұндай қоғамдық «есепті» шешу барысында қажетті және жеткілікті шарттарды түгендеп, қолданатын амалдарының стратегиялық түпкі мәніне аса жоғары көңіл бөлуі тиіс! Стратегияның дұрыстығы, яғни ұзақты көре білу – мақсатқа жетудің маңызды құралы.
Биліктің бар мақсаты – митингті, әсіресе рұқсат етілмеген митингті қалайда болдыртпау. Осы мақсатта билік өзінің көптеген агенттерін дайындап, оларды жарнамалап, елге «ұлтшыл» етіп көрсетіп, халық пен өздерінің арасына «көпір» жасап алды. Бұл «көпірлердің» ісі, түптеп келгенде – қайнауы жетіп, жарылу температурасына таяп қалған халық талабын министрлермен жеке кездесу, әңгімелесу барысында «шешіп», елді езіп отырған адамдардың өзіне сол елді қайтадан жалындырып, тәуелді етіп қойды. Ұлттың рухын сындырды. Бұлар өздері біліп, не шынымен білмей, Ермұрат Бапи айтқандай, «министрмен мәміле жасауды қазақ қозғалысының басты бағытына айналдырғысы келеді», яғни халықтың құлдық күйде қала беруін ұзартып жүргендер.
Осындай жағдай қалыптасқан бүгінгі қоғамда митинг жасауға ұмтылғаннан гөрі, «митинг жасаймыз!» десе, қоғам құлақ түретін айбынды саяси қозғалыс құрған абзал. Елдің түкпір-түкпіріндегі ауыл халқының өзі бұған дайын отыр. Яғни, басқаша айтқанда, мұндай қадамды қоғамның өзі қазір «сұрап» тұр. Бұл істің түбі – сол митингтің өзі! Осы дайын тұрған мүмкіндікті пайдаланбай, аттап өтіп, бірден жалпыұлттық митинг жасауға талпыну – бұрыс қадам. Күткен нәтиже бермейтін қадам. Жалпыұлттық митинг жасауға қарағанда, жалпыұлттық пәрменді саяси қозғалыс құру әлдеқайда, көп кедергісіз жүзеге асатын, қазіргі қоғамдық санамен үндесіп тұрған амал.
Міне, елдегі кез келген өзгерісті митингісіз-ақ жасаудың жолы. Билік айтқаныңа көнбей ме: жалпыұлттық қозғалысты жалпыұлттық митингіге айналдыра саласың. Ал бұл – Майдан!
Қуат КҮНБОЛАТОВ, ЖСДП саяси кеңесінің мүшесі:
– Қазіргі интернет дамыған заманда халықты митингіге топтастыру мәселесі шамамен жеңілдеген. Оған мысал ретінде жақында бүкіл Ресейді дүрліктірген коррупцияға қарсы митингілерді келтіруге болады, өйткені олар тек әлеуметтік желілерді қолдану арқылы жасалынған болатын. Сонымен бірге бізде де, Ресейде де билік кез келген бейбіт митингіні өзіне қауіп ретінде қабылдайтын заманға тірелдік, сондықтан бас көтерген азаматтарды жазалайтыны сөзсіз.
Сонымен бірге Ресейде митингілерге мораторий жариялау туралы ойлар туындап жатыр. Біз солардан көргенді жасауға үйреніп қалғандықтан, бізге де бұл «жаңартудың» келу ықтималдығы бар деп есептеймін.
Дегенмен, митингіні болдыру не болдырмау – биліктің өз қолында. Яғни, егер халықтың тұрмыс жағдайы бұдан да нашар хәлге жетсе, сонымен бірге бас көтерген азаматтарды жаншып қана мәселені тығындап отырса, немесе мемлекеттік қызығушылықтар шетелдіктерге тапсырылса, онда митингілердің шығуына еш күмәнім жоқ.
Жалпы, елде қарсылық митингісіне саяси-әлеуметтік жағдай жетілді деп, еш эксперт айта алмайды деп білемін. Бұндай жорамал беру дүние жүзінің еш бір жерінде жоқ. Демек, қайнау шегінің қандай екенін ешкім айтпайды.
Қазақстанның басым көпшілігі қазақ ұлтының өкілдері болғандықтан, осы ұлттың ар-намысына тиетін мәселелер негізінде топтастыруға болады деп ойлаймын. Әбілязовті қолдаушылар салыстырмалы түрде аз емес болуы керек, көбінесе ол либералды құндылықтарды ұстанатын адамдар. Яғни, оқыған, қалада туып өскен, интернетті жақсы меңгерген азаматтар болуы керек, менің ойымша, шамамен халықтың 5%.
Басқа халық қолдауы да мүмкін, бірақ көпшілік әлі әлеуметтік желілерді толық меңгермеген, сондықтан көп ақпаратты әлі де фильтрден өткізілгеннен кейін теледидардан алады.
Бейбіт түрде өзгерістер жасау – әрине, мүмкін. Ол үшін өте әділетті сайлау өткізілуі қажет. Содан соң біртіндеп өзгерістер де өздігінен келеді.
Сауалнаманы дайындаған –
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»