«Общественная позиция»
(проект «DAT» №15 (286) от 16 апреля 2015 г.
Бейсенбідегі бетпе-бет
Қазақ сахна өнерінде 35 жылдық тарихы бар «Тамаша» әзіл-сықақ театрында ауыс-түйіс болып, оның құрамы толықтай жаңармақшы екен деген сөз шықты. Осы сөздің анық-қанығын білмекке, осы театрда 22 жыл қызмет еткен, оның соңғы жылдарғы көркемдік жетекшісі болған белгілі әртіс Асылбек Боранбаевты «Бейсенбідегі бетпе-бет» айдарына қонаққа шақырып, көпшіліктің көкейінде жүрген сұрақтардың мән-жайын білген едік.
– Асылбек мырза, сізді бөлек театр ашып, «Тамашаның» жетекшілігінен кетті деген хабар шықты…
– Иә, мұндай хабардың «жаны» бар. Әңгімені әріден бастасам, «Тамашада» 22 жылдай қызмет жасадым: өмірімнің бір бөлшегі осы театрда қалатыны рас. «Тамашаға» алғыстан басқа айтарым жоқ. Әрине, Лұқпан, Құдайберген, Уайс, Тоқсын ағалар сияқты нағыз тарландардың көзін көрген, сахнада солармен бірге жұмыс жасағандардың бірі – менмін. Десек те, жаңа театр ашуға бел буып отырмын. Адам әрқашан ізденісте болуы керек. Оған қоса шәкірт тәрбиелегім келді.Театрдан кеткен жалғыз мен емес, маған дейін де және кейін де кететін әртістер бар… Ал «Тамашадан» менің кетуім бөлектеу әңгіме: мұнда мен сияқты 22 жыл істеген әртіс кемде-кем. Дегенмен, өзімді өсірген театрдан кету маған оңай болған жоқ…
– Дегенмен, «Арқада қыс жақсы болса, арқар ауып несі бар?» дегендей, бөлек театр құрып, оңаша кетуіңіз тектен-текке болмаған шығар?
– Ия, дұрыс айтасыз. «Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарса» демекші, «Тамашаның» иесі мен емес. Бұл театрдың басшысы – марқұм Лұқпан аға Есеновтің қызы Әлия Есенова. Лұқпан аға көзі тірісінде «Тамашаны» қызына аманаттап кеткен болатын. Ал шығармашылығын маған аманаттаған еді. Сол аманатқа адал болуға барынша тырыстым. Аманатты аяқ-асты етпей, күшім мен өрем жеткенше өлтірмеуге күш салдым.
Турасын айтайын: мені «Тамаша» театрынан ешкім шығарған жоқ және бұл бір күнде қабылданған шешім емес. Шыны керек, 4–5 жылдай уақыт ойланып жүріп, өз еркіммен осындай шешімге келдім. «Тамашаның» да маған рахметтен басқа айтары жоқ шығар деп ойлаймын. Сондықтан Әлиямен келісе отырып, «Тамашадан» кететінімді айттым. Мен ешкімді өзіммен бірге ала кеткен жоқпын, әртістерін де тартып алмадым. Ұжыммен ақылдаса отырып, өзімнің кететінімді айттым: «Өз театрымды ашамын, менімен жүретіндерің – жүріңдер, театрда қалатыңдарың – қалыңдар, ертеңгі күні артық әңгіменің, дау-дамайдың қажеті жоқ, асықпаңдар, ойланыңдар», – дедім. Бір ауыздан ұжым мені қолдап: «Сіз қайда барсаңыз, біз – біргеміз», – деді.
– Дегенмен, соңғы жылдары театрға қатысты сындар көп айтылды ғой…Бір кездері бүкіл ел-жұртты тележәшікке төндірген «Тамашаның» соңғы жылдары тоқырап қалуына не себеп болды деп ойлайсыз? Қалай десек те, бұл театрда 22 жыл ғұмырыңызды сарп еттіңіз: жақсысы мен жаманы көз алдыңызда өтті дегендей…
– Мұндай сындар 15 жылдан бері айтылып келеді. Театрға кім келіп, кім кетпей жатыр?! «Бауыржан-шоудан» бастап, «Терісқақпай», «Күлкі керуені», «Тақия мен мафия» және «Аққу-Гәкку» атты театрдың бәрі – «Тамашадан» шықты. Елде бұл театрларға қатысты аса бір алабөтен сын естілмейді. Неге? Себебі «Тамаша» – солардың бәрінің үлкен мектебі. «Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді» деген – осы. Иә, осы ширек ғасырға жуық уақыт аралығында біраз нәрсені көрдім. Марқұм Құдайберген аға өмірден өткелі, театрдан әртістер бір-бірлеп кетіп, «Тамашаның» мәні қожырай бастады. Сын сол кезден айтыла бастады.
– Қалай десеңіз де, өткен жылдың соңындағы Республика сарайында болған «Тамашаның» қойылымына 300-ден асар-аспас қана көрермен келді деген «суық хабарды» интернеттен оқыған едік… Бұл 35 жылдық тарихы бар театрдың тоқырауын көрсететін жағдай емес пе?
– Соңғы жылдары «Тамашаның» қойылымына келетін жұрттың селдіреп кеткені жасырын емес. Мен біреуді айыптағым келмейді. Бірақ көрермен тарту ісімен айналысатын да, сахнаны безендіретін де – «Тамашаның» басшысы Әлия Есенова. Алайда 35 жылдық тарихы бар театр тоқырады дегенге келісе алмаймын. Иә, театр әртістері құрамында ауыс-түйістер бола береді. Бірақ бұл театр біз кеткеннен кейін де өмір сүре бермек. Жаңа әртістер құрамы, жаңа ұжым келіп жаңашалайтын шығар. Жүрегімнің бір бөлшегі болған театрымды жаманшылыққа қимаймын.
– Ал енді жаңа театрды «Тамаша тарту» деп атаған екенсіз, бұл атаудың түбірі тұрғысында үлкен «Тамаша» тарапынан дау шығып жатыр деген сөз естідік…
– Алғашқыда «Тамаша тарту» деп атағым келген. Бірақ бұл ойымды көпшілік бастапқыда дұрыс түсінбеген сияқты. Менің ойым – «Тамаша тарту» деген атауы «Тамашаның» бір тартуы, баласы деген ниетте атағым келген. Бірақ кейіннен артық сөзден ада болайын деп, жаңа театрдың атауын «ТТТ» деп өзгерттім… «ТТТ» деген не мағына білдіреді деген сұрақтың жауабын құпия қалдыруды жөн санадық. Оның қандай мән-мағына беретінін концертке келетін көрермен біле жатар. Айта кетейін, «Тамаша» туралы бір ауыз сөз айтылмайды. «ТТТ» өзгеше театр болмақ…
– Сонда «ТТТ»-ның басқа әзіл-сықақ театрларынан өзгешелігі бола ма? Біздің елде бір-бірінен аумайтын театрлар қаптап кетті ғой…
– Бүгінгі әзіл-сықақ театрларынды бір-бірінен асып түсетін өзгешелік байқалмайтыны рас. Себебі – олардың барлығы «Тамашадан» таралған, әрі «Тамашаның» қалыбын ұстап келе жатқан театрлар. Тек өзгешелігі бар бір ғана театр – ол «Өнер қырандары».
Сол секілді мен де «Тамашаның» қалыбынан бөлек, өзге театрға ұқсамайтын, өзгеше қалып жасауға тырысып жатырмын. Сол себепті кәсіби режиссерларды шақырдым. Алдағы уақытта қазақстандық әзіл-сықақ театрлары әлемінде көп өзгеріс болып, мазмұнды біртақырыпты спектакль тәрізді қойылуы да мүмкін.
– Сықақшы-жазушылар айтады: «Біздің жазғанымызды театрландыратын режиссерлар жоқ» деп. Ал сықақшы-әртістер айтады: «Сахнаға лайық сатира жазатын авторлар жоқ» деп. Осы екі пікірдің дұрыс ортасы қайсы деп білесіз?
– Екі пікірмен де келісуге болады. Шынында, біздің театрларда арнайы мамандырылған режиссерлар жоқ. Оны мойындауымыз керек. Әртістер қауымы өзіміз дайындалып, сахнаға өз білгенімізбен шыға саламыз. Негізі, шетелдерді қарап отырсақ, олардың өз режиссерлары бар. Әртістермен ақылдаса отырып, жұмыс жасайды. Ал біздің елде мұндай кәсіби режиссерлар жоқ.
Екінші мәселеге келер болсақ, сахнаға лайықтап жазатын авторлар жоқтың қасы екені тағы рас. Олар айтады: «Сен осы дүниені сахнаға шығар», – деп. Сол сахналайтын дүниені алып оқысаң, оның драматургиялық құрылымы сахналауға келмейді. Өзгертейік десең, авторлар сол қалпыңда қалғаның қалайды, сосын бас тартасын. Қазір сахнаға лайықтап жазып жүрген Мұхтар аға Шерім, кезінде өз миссиясын орындаған Толымбек пен Көпен ағаларымыз бар.
– Сіз айтып отырған белгілі сатирик-жазушы Мұхтар Шерім біздің газетке берген сұхбатында: «Әзіл-сықақ театрларының саяси сатираға тістері батпайды…», – деген еді. Ал сықақшы-әртістердің айтуына қарағанда, олардың өткір дүниелерін теледидардағылар «кесіп тастайды» екен.Кімнің сөзіне сенеміз?
– Иә, сахналанған қойылым теледидарда «кесіліп» қалатынын мойындауымыз керек. Талай шығармаларымыздың кесілген жерлері, өткізбеген тұстары да болды. Сатираның міндеті – ашып айту емес, астарлып айту. Театр – ашып айтатын саяси мінбер де емес. Ашып айтатын саясаткерлер бар. Сонымен бірге «сатира» деген жанр – ыржалықтап күле беру емес, айтатын астарлы ойы бар, қоғамда болып жатқан мәселелерді тұспалдап, әдемі қалжыңмен жеткізу. Сатирада бастан-аяқ күліп отыру мүмкін емес: режиссерлар ондай мақсатты алға қоймайды. Ең бастысы – әдемі әзілді әдеби, мәдени тілмен сахнаға жеткізу.
– Дегенмен, әзіл-сықақ театрының мамандары саяси сатираны тек билікті сынау деп түсініп, бұл тақырыптан ат-тондарын ала қашады. Бұдан өзге де сахналайтын сатиралық тақырыптар көп қой: жемқорлық, парақорлық, бюрократтық, оралман ағайындар зары, әкімдердің әпербақан әңгіртаяғы… Бұл тақырыптарға тыйым салынбаған болар?
– Қай мемлекетте болмасын, қоғамда болып жатқан небір түйткіл мәселелер жеткілікті. Осындай өзекті мәселелерді айту – міндетіміз. Мұндай тақырыптарға тыйым салып жатқан ешкім жоқ. Бәрі өлшеммен болғаны дұрыс.
– Сонымен «ТТТ»- ның алғашқы қойылымын қашан тамашалайтын боламыз? Ел-жұртты жаңаша күлдіру үшін не дайындап жатырсыздар?
– Алла бұйыртса, «ТТТ»- ның алғашқы шымылдығы 2 мамырда «Студенттер сарайында» ашылады. Басталуы сағат кешкі 6‑да. Жаңаша театрдың жаңаша тартуын есігімізді ашқан көрермен көре жатар деп ойлаймын…
– Ендеше, іске сәт, жаңа театрыңыздың бағы жансын!
Сұхбаттасқан –
Жансая ЕРТАЙ,
«D»
