«Общественная позиция»
(проект «DAT» №1 (365) от 12 января 2017 г.
Аграрлық саясаттағы соқырлық
Серікболсын ӘБДІЛДИН
Әйгілі мемлекет және қоғам қайраткері Серікболсын Әбділдиннің былтыр қараша айында жарыққа шыққан «Тұңғыш төраға – Первый председатель» кітабынан үзінділер жариялауды жалғастырамыз.
Қазақстан Республикасының басшысы 20 жылдан астам уақыт өзінің аграрлық саясаттағы «батылдығын», «даналығын», «көрегендігін» жарнамалап келеді. Алайда, өкінішке орай, оның сол саясатынан мемлекетке де, қоғамға да, шаруаларға да келіп-кетіп жатқан пайда жоқ. Мақтанып жүрген «аграрлық реформалары» да күткен нәтижелер бермеді, кейбір жағдайда керісінше, Солтүстік Қазақстан облысындағы астықтан этанол аламыз деп салған өңдеу зауыты сияқты серпінді жобалар қазынаға көптеген миллиардтық зиян әкелуде.
Ондай сәтсіздіктердің себептерін алыстан іздеудің қажеті жоқ, ол себептер – биліктің біліксіздігінен туындап жатыр. Бірінші болып режим совхоздар мен колхоздарды өз қолымен құртып, ауыл шаруашылығында фермерлік саясатты күштеп жүргізді. Содан кейін шаруалардың мойнына қаржы құрығын салды, мәселен, ұлттық валюта енгізілгеннен кейін, бірнеше жыл бойы теңгені қолына ұстап көрмеген шаруалар аз болмады.
Ал президент жомарттық танытып, банктерге аграрлық секторда жұмыс істейтін тауар шығарушыларға 400 доллардан несие бөліңдер деп кеңес бергенде, ауыл шаруашылығы бас көтере алмайтын хәлге жеткен болатын. Сол жылдары ауыл тұрғындары 4 кесек сабын үшін бір қой, ал әйелдердің бір пар етігі үшін бір тай беруге мәжбүр болған. Жарық, отын, көлік және басқа да қызмет түрлері үшін малмен есеп айырысып жүрді. Мұндай бартер шаруаларды тез аздырып-тоздырып жіберді.
Н.Назарбаевтың құрған шағын және орта кәсіпкерсымақтары – аграрлық экономикаға шығыннан басқа ешқандай оң нәтиже де, табыс та әкелген жоқ. Ол өзінің шетелдік көмекшілеріне «мен шаруаларға бостандық бердім, олар енді соның арқасында шағын және орта бизнес негізінде жүздеген мың тауар өндірушілер нарықтық экономика жолына түсті» деп мақтанғанына мен өзім куәмін. Жалдамалы кеңесшілер оны сол үшін қолдап, қолпаштап жүрді, ал Алекс атты кеңесшісі «мұндай батыл қадамға кезінде Де Голь де барған!» деп мақтады.
Мұнайдан түскен долларлар көбейген кезде мемлекет басшысы «Ауыл жылдарын» жариялап, үш жылда ауыл шаруашылығын көтеруге миллиардтаған қаржы бөлді. Алайда талдаушылардың мәліметі бойынша, бұл қаражат нақты тауар өндірушілерге жетпей, орта жолда әртүрлі билік құрылымдарының шотына, ал қомақты бөлігі шенеуніктердің қалтасына түскен.
Қазір одан да «салмақты» – «Агробизнес-2020» деген «кодтық» атауы бар «2013–2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының аграрлық кешенін дамыту бағдарламасы» жоспарланды. Бағдарламаны мұқият оқып шығып, «мұны қалай бағалауға болады?» деп ұзақ ойландым. Ескертпе, ұсыныстар жазайын ба дедім, бірақ билік оны қарай ма, қарамай ма – оның үстіне бұл құжат бекітіліп қойған.
Алайда үнсіз қалуға кәсіби маман ретінде ар-ұятым жібермеді. Соңында ең болмағанда, «Бұл – Қазақстан тарихындағы бірінші аграрлы бағдарлама» деп жүрген режимнің жаршыларына және мемлекет басшысының өзі де: «Маған дейін ештеңе болмады, кассада ақша жоқ болды, бәрін нөлден бастауыма тура келді» дегендей мәлімдемелеріне жауап берейін деп шештім.
«Саяси пиарға» жауап бермес бұрын, алдымен «аграрлық саясаттағы соқырлықты» соңына жеткізіп алайын. Өзін сыйлайтын кез келген мемлекет ауыл шаруашылық мәселесін шешкен кезде аграрлық қарым-қатынасты анықтап алады, ал оның мән-мазмұны келесі басты шарттарға келіп тіреледі:
– жер мәселесі – адам өмірінің басты қайнар көздерінің бірі;
– жерде жұмыс істейтін шаруалардың мәселесі;
– егіншілік мәселесі – жерді өңдеу техникасы мен әдістері;
– әлеуметтік мәселе – қала мен ауылдың, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қарым-қатынасы және ауыл тұрмысы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі ауыл шаруашылығын нарықтық қатынастарға көшірер кезде еліміздің аграрлық проблемаларын дәл осы жиынтықта қарастырған болатын. «Жер туралы» заң қабылданып, осы мәселеге қатысты басқа да жобалар қаралып жатқан еді. Себебі кеңестік қатаң экономикалық жүйені еуропалық иілмелі (гибкий) нарықтық экономикаға көшіру – тек жекешелендірумен шешілмейтіні түсінікті еді.
Өкінішке орай, XII шақырылымдағы Жоғарғы Кеңес авантюралық жолмен тарқатылып, Н.Назарбаев ауылды фермерлікке айналдыру ісін қарқынды жүргізді. Және ол «бәрі осы жолдан өткен, біз де соны істеуіміз керек» деп жар салды. 1994 жылы қаңтар айының басында Ақмолада ауыл шаруашылығы мамандарымен совхоздар мен колхоздарды жою мәселесіне қатысты жиналыс өткізді.
Дихандар мен шаруашылық мекемелерінің басшылары фермерлікке қарсы шығып, оның орнына нарықтық қатынастарға көшудің зияны аз жолдарын ұсынып жатты. Президент сол кезде кәсіпорын басшылары совхоздар мен колхоздарды тез жойса, оларға шаруашылық мүлкінің 20%-ын тегін беру туралы Жарлыққа қол қойды.
Ол аз болғандай, «Реформаларды тереңдету және қоғамдық келісім арқылы жаңарған Қазақстанға» деп аталатын Жолдауында «Қазақстанда ет өндіру шектен тыс артып кетті… мемлекеттің қажеттілігінен артық астық өсіріп жатырмыз» деп, одан әрі қарай «егер біз бірқатар тиімсіз өндірістерді жабатын болсақ, экономика мен халық одан еш ұтылмайды» деді («Казахстанская правда», 9 маусым, 1994 ж.). Шындығында, Қазақстан тарихында «ет пен астықты қайда өткіземіз» деген мәселе ешқашан туындап көрген емес, бүгін де көрші мемлекеттердің нарығы азық-түлік өнімдерінің бұл түрлерін қабылдауға дайын.
Осыдан кейін, өздеріңіз ойлап көріңіздерші, бұл – «соқырлық» емей немене?
Ұмытшақтардың есіне немесе президенттің соңғы реформалары туралы. Қазақстан тарихы аграрлы секторды дамыту саласында көптеген реформаларды, жоспарлар мен бағдарламаларды біледі. Олардың арасында ерекше маңыздылары: XX ғасырдың 50–60-жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру, сондай-ақ 1980–90-жылдардағы «Қазақ ССР-інің Азық-түлік бағдарламасын» қабылдау. Осы жолдардың авторы тың игеруші ретінде жаңа жерлерді игерудің куәгері болды және «Азық-түлік бағдарламасының» жобасын әзірлеу жөніндегі үкіметтік жұмыс комиссиясына жетекшілік етті.
Осы бағдарламаларды және басқа да шараларды жүзеге асырудың нәтижесінде Қазақстан Кеңес Одағының астық қоймасы және ірі мал базасы саналды. Басқа жетістіктер туралы айтпай-ақ қойғанда, республикада өндірілген тауарлы астықпен 100 млн халықты нанмен қамтамасыз етуге және одақтық қорға 360 мың тонна жоғары сапалы ет өткізіп тұруға мүмкіндігі болды. Ауыл шаруашылығы халықты азық-түлікпен қамтамасыз етіп қана қоймай, өндеу өнеркәсібін шикізатпен қамтып тұрды. Сол жылдары тамақ пен жеңіл өнеркәсіптері – тауар айналымының 70–75% беретін және бұл салалар бюджетті құратын негізгі тірек болатын.
Қазақстанның өз-өзіне толық жететін күшті қаржылық базасы бар еді. Тәуелсіздік жарияланар алдында Қазақстаннан басқа республикаларға «баға қайшылығының» есебінен 4,6 млрд сомның немесе сол кездегі бағам бойынша 7,6 млрд доллардың шикізаты кетіп жататын. Біздің касса да ешқашан бос болып көрген жоқ. Егер аяғына дейін әділетті болсақ, мемлекет басшысы жиі айтып жүрген «бос кассасы» Н. Назарбаевтың «Жеке тұлғалар үшін шетелдік валютада анонимді шоттарды енгізу туралы» Жарлығы шыққан 1994 жылдың 1 ақпанынан бастап пайда болған шығар, содан кейін 1995 жылы 21 сәуірде ол оны заң күші бар №2230 Жарлықпен толықтырды.
Бұл актілер бойынша жеке тұлғалар банктерде аты-жөндерін атамай-ақ және қандай да бір құжаттар көрсетпей, анонимді шоттар (резиденттер және резидент еместер) ашу құқына ие болды. Бұл аз болғандай, И. Тасмағамбетов премьер-министр болып тұрғанда парламентте менің сауалым бойынша сөз сөйлеп: «Қазақстан 1996 жылы шетелде құпия валюталық шот ашып, онда 1 млрд доллар жатқанын» хабарлады. Сондай-ақ ол: «Мемлекет басшысы құпия қор құруға қатысты бар жауапкершілікті өзіне алудан басқа амалы қалмады» дегенді қосты.
Егер ақшаның бәрін шетелге тығып жатса, Қазақстанның кассасы қалай бос болмасын?! Мемлекет қазынасын бос қылу – соны айтқан адамның қолымен істелгені оқырмандар үшін түсінікті болса керек…
Республика президентінің аграрлық реформаларының зардаптары төменде беріліп отырған кестеден анық көрінеді.
Қазақстанда 1992 жылдың 1 қаңтарында 2523 совхоз бен колхоздар бар еді, ал 2012 жылдың 1 қаңтарына олардың орнына 214 008 ауыл шаруашылық құрылымдары жұмыс істеді. Белсенді жұмыс істеп тұрған 188 616 ауыл шаруашылық құрылымдарының ішіндегі 185 241 фермерлік және дихандық шаруашылыққа жатады.
Бұл кестеден: тәуелсіздік қарсаңында жұмыс істеп тұрған 2,5 мың шаруашылық екі есеге жуық жерді артық өңдегені және қазіргі 200 мың фермерлерге қарағанда екі еседен астам мал ұстағаны анық көрініп тұр. Бұған сыни көзбен қарап баға беру керек. Және ол президенттің аграрлық секторындағы саясаты зардапты екенін растап тұрған жоқ па? («х»-пен белгіленген жер – статистикалық дерек жоқ дегенді білдіреді).
Ауыл шаруашылық өндірісінде ең төменгі құлдырау – 1999 жылға келді. Осы жылы ауыл шаруашылық өнімдерінің нақты көрсеткіштері – 1990 жылмен салыстырмалы бағада есептегенде, 42,3%-ға төмендеп кеткені тіркелді (Статистикалық жылдық жинақ. 2003 ж. 278-бет).
Азық-түліктің маңызды түрлерін тұтынуды адам басына шаққанда шығатын көрсеткіштерімен танысқанда, оқырман мына жайға назар аударуы керек: 1990 жылы тұтынуды республика өз өндірісінің есебінен жүзеге асырды, ал 2000 және 2011 жылдары, ресми органдардың мәліметтері бойынша, азық-түлік тауарының жартысына жуығы сырттан әкелінген. Алайда статистика импорт көлемін адам басына шағып көрсетпейді. Осыған қатысты қызық деректер «Агробизнес-2020» бағдарламасының өзінде бар.
«Ауыл шаруашылық өнімдерін өңдеу проблемаларына талдау» деп аталатын бөлімшеде мынандай жолдар жазылған: «Маңызды деген өңдеу өнімдерінің экспорттық-импорттық балансы Қазақстанның бірқатар өнімдері бойынша импортқа тәуелді екенін көрсетеді. Ел ішінде тұтынатын негізгі азық-түлік тауарларында импорттың үлесі: сүт пен қоюланған қаймақ бойынша 74,2%, жеміс-көкөніс консервілері – 70,5%, кондитер өнімдері – 67,4%, ірімшік пен сүзбе – 58,3%, печенье – 48,7%, шұжық өнімдері – 44,8%, ақ қант – 40,2%, шоколад – 34,2%, сары май – 32,8%» («Агробизнес-2020», 19-бет).
Кеңестік Қазақстан сырт жақтан қанттың бір бөлігі мен какао-бобыларды ғана сатып алатын, қалған азық-түліктің бәрін республиканың өз тамақ өнеркәсібі сауда жүйесіне жеткізіп тұратын. Өкінішке орай, совхоздар мен колхоздарды құртқаннан кейін, 1994–1996 жылдары тамақ және жеңіл өнеркәсіп те бар қуатынан айырылды. Бүгінде тәуелсіз Қазақстан азық-түліктің орасан зор бөлігін басқа мемлекеттердің экономикасына миллиардтаған доллар құйып, сатып әкеліп жатыр…
(Жалғасы бар)
• Редакциядан: Серікболсын аға Әбділдиннің «Тұңғыш төраға – Первый председатель» кітабын газет редакциясынан сатып алуға болады. Редакцияның мекен-жайы: Алматы қаласы, Сейфуллин даңғылы, 288-үй. 3-қабат. 307-бөлме. Тел. 382-72-30.