«Общественная позиция»
(проект «DAT» №20 (291) от 21 мая 2015 г.
Салыстырмалы сарап
Кез келген саяхатшы немесе іссапардағы қарапайым адам бірінші кезекте жаңа қалалар мен өз қаласының арасындағы бағаларды салыстырады және өмір сүру құны туралы қорытынды шығарады. Ол салыстырулар әр кез субъективті және ол әдетте бағалары өте жоғары әуежайлар мен вокзалдардан басталады, оның үстіне уақыт алшақтығы да әсер етеді.
Мысалы, мен алғаш рет Мәскеуге барғанымда, ондағы бағалардың сандық жағынан Алматыдан айырмашылығын байқағанмын, ал ол дегеніңіз – Мәскеуде тауарлар бес еседей қымбат деген сөз. Кейін байқағанымдай, бәрі де онша қорқынышты емес екен, дегенмен баға айтарлықтай қымбаттығына мен де үйрендім. Еуропада да бағалар қалалар мен өңірлер арасында ерекшеленеді. Егер, мысалға, ГФР-ды алсақ, ірі қалалардағы өмір сүру бағасы шағын қалалардағыдан едәуір қымбат. Оның қисыны да бар, тауарларға сұраныс болған сайын, оның бағасы да жоғары болады.
Қазақстанда маған екі қалада ғана тұрудың реті келді: саналы өмірімнің барлығын Алматыда өткізсем, бір ай Өскеменде тұрдым. Бірақ ол кезде ол қалалардағы кіріс айырмашылығына қарамай, азық-түлік бағаларында айтарлықтай айырмашылықты байқамаппын. Дегенмен, мені әр кез өңірлер арасындағы өмір сүру құнының айырмашылықтары қызықтыратын.
Өкінішке қарай, бағаларды қарапайым салыстыру ешқандай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді: оның себебі де бар, бір тауар бір жерде бір бағамен, ал басқа жерде басқаша бағамен сатыла береді. Оған қоса, бағалар кездейсоқ таратылуы да мүмкін. Сөйтіп, «мәліметтер келбетін» іздеу үшін және сан жағынан талдама жүргізу үшін арнайы әдіс қолдану керек болады.
Осындай әдістердің бірі – факторлық талдама. Қарапайым түрде айтсақ, бұл техника өзара үйлесімділігі жоғары айналымдар кеңістігіндегі баға тербелістеріне талдама жасап, және оларды өзара үйлеспеген индекстердің жаңа кеңістігіне тасымалдайды. Ол салыстырмалы түрде оңай түсіндіруге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, математикалық тілмен айтқанда, 17-өлшемді баға кеңістігінен оңай манипуляциялар жолымен 2 өлшемді кеңістікке келеміз. Ал оны қалауыңыз болса, графикалық түрде көрсетуге болады.
Бұл техника стандартталынған бағалардың өзгерісін зерттейді. Факторлық талдама бастапқы мәліметтердің айтарлықтай санын қамтитын индексті анықтауға мүмкіндік береді. Құрылымына байланысты, біздің жағдайда әр жылы, негізгі индекстер ақпараттың әртүрлі ауқымын қамтиды. Оның тығыздығы әр кестенің сәйкес тармағында көрсетілген. Ол көрсеткіш былай түсіндіріледі: мысалы, 2014 жылы тұтыну себетіндегі барлық тауарлардың 46%-ын жалғыз ғана индекспен түсіндіруге болады. Қосымша компоненттер өңірлер арасындағы баға айырмашылығының құрылымы мен себептерін түсіндіре түседі.
Сондықтан оларды айқын түсіндіруге болатын жерлерде бағалардың құбылысын тереңдете көрсету үшін, мен факторлық талдаманың екінші компонентін қолданамын. Өзінің қарапайымдылығына қарамай, талдама мүлтіксіз емес және барлық қол жетімді тауарлардың бағаларын қадағалауға мүмкіндік бермейді, себебі Республикалық статистика комитеті Қазақстанның 18 қаласына қатысты ғана мәліметтерді жариялап отыр. Сол себептен бірден 17 тауарлық топтан аспайтыны ғана зерттеле алады. Аталған рэнкинг төрт бөлімнен тұрады: 1) субъективті маңызды деген 17 тауардың ең маңызды санаттары бойынша жалпы бағалық рэнкинг; 2) құрамында көміртектері мен жасұнықтары бар энергетикалық өнімдер бойынша рэнкинг; 3) ет-сүт өнімдері бойынша рэнкинг; 4) көкөніс пен жемістер бойынша рэнкинг.
Сондай-ақ рэнкингке қатысушылардың жылдар бойынша динамикасын қарап шығу үшін, мен 2012–2014 жылдарғы мәліметтерді салыстыруды қамтамасыз етемін. Оң бағалар орташа бағадан асқанын көрсетеді, терістері төменірек бағаларды. Барлық бағалар тиісті жылдағы желтоқсанның аяғындағы жағдай бойынша алынды.
Жалпы бағалық рейтингі
Бағалардың динамикасын жалпы түсіну үшін, мен келесідей азық-түліктердің түрдерін алдым: бидай наны, кеспе, күріш, майлылығы 2,5% сүт, қаймақ майы, сиыр еті, тауық еті, шұжық, салқындатылған балық, жұмыртқа, қант, шәй, су, картоп, пияз, алма мен лимон. Сөйтіп, біз елдің 18 өңіріне бөлінген 17 тауарлық топты қарастырамыз.
Біздің бірінші индикатор бойынша, 2014 жылы ұпай саны жағынан көш бастағандар Ақтау, Астана, Алматы мен Атырау. Ол дегеніңіз – осы қалалар Статистика комитетінің мәліметтерінше өмір сүру үшін ең қымбат қалалар дегенді білдіреді. Ақтау даусыз көш бастаса, қымбатшылығы жағынан 2-және 3-орын үшін Астана мен Алматы таласады. Бұл жерде соңғысы көбінесе үшінші орында болады. Бірақ бұл нәтижелер соншама ерекше емес. Ақтау мен Атырау – мұнайшылардың қаласы, ал Астана мен Алматы – Қазақстанның екі астанасы. Экономика ғылымының заңдары бойынша, осы қалаларда өмір сүру қымбатшылығы – табиғи құбылыс. Таң қаларлығы кейін басталады.
Мүмкін болмаса да, қымбатшылық жағынан бесінші орында Жезқазған тұр. Бұл қала түрлі-түсті металлургияның орталығы болғанымен, тым болмаса облыс орталығы да емес. Ал түрлі-түсті металлургия мұнай сияқты онша пайда әкелетін сала да емес. Бұл қаладағы баға жыл сайын қымбаттауда. Алдыңғылармен салыстырғанда, бұл қаладағы өмір қымбатшылығы екі позицияға өсті. Шығыс Қазақстан қалалары зерттелген аралықта бағалары орташа мәннен жоғары топтар қатарына жатады.
Тағы бір қызық өңір – Көкшетау. 2012 жылы бұл қала елдегі өмір сүруге ең арзан қала болатын, ал одан кейін көш басына қарай жылжи берді. Оның жалғыз себебін осы қаланың жанындағы Бурабай шипажайының пайда болуымен ғана түсіндіруге болады десек те, оның Көкшетаудағы баға деңгейіне ықпалы – теориялық тұрғыдан ең төмен болуы керек еді.
Қарағанды мен Петропавлда өмір сүру бағасы жыл сайын арзандап келеді. Біздің рейтингте өмір сүруге ең арзан қалалар – Тараз, Павлодар мен Орал. Ондағы салыстырмалы бағалар зерттеліп отырған кезеңде басқа өңірлерге қарағанда елеулі түрде арзан.
Нан қаншадан
сатылады?
Энергетикалық азық-түлік бағаларын зерттеу үшін мен келесідей тауарлар санатын таңдап алдым: нанның үш түрін, бидай ұнының екі түрін, ақмыр жартылай дайындалған өнімдерінің үш түрін, печеньенің екі түрін, бұршақ, күріш пен жармалар: бидай ұнтағы, бидай, қарақұмық, сұлы пен арпа.
Энергетикалық азық-түлік кескінінде 2014 жылы республикадағы ең қымбат қала Астана болды. Алдыңғы жылдары бірінші орында Ақтау болатын. Бірақ олардың арасындағы айырмашылық онша көп те емес еді және ол мөлшер кез келген уақытта қысқара алатын. Енді 3–4-орындарда – Атырау мен Алматы. Баға қымбатшылығы жағынан орташа бағадан жоғары қалалар рейтингінде Өскемен мен Семей келеді, одан соң – Жезқазған.
Ең арзан энергетикалық азық-түлік өңірлер топтары аздап өзгерді. Енді Тараздың орнын Ақтөбе алса, Орал мен Павлодар бөлке нан мен жарма өнімдері ең арзан қалалар болып отыр. Бағалар жыл сайын арзандап келе жатқан қалалар: Тараз, Қарағанды, Орал мен Ақтөбе. Аталған тауарлар тобында Көкшетаудағы бағалар жыл сайын көтеріліп келеді.
Бұл жерде қосымша индекске назар аударған пайдалы. Ол аталған топтағы бағалардың өзгерістерін тереңірек құрылымдауға көмектеседі. Ал оны тек жеке дара түрлерге бөлшектеу арқылы ғана түсіндіруге болады.
3-кестеден көрініп тұрғандай, тауарлар топтамасы қымбат қалаларды атап шығуға болады – Ақтау мен Астана. Олардың кестедегі орны уақыт өте онша өзгермей тұр. Десек те, осындай айырмашылыққа қарамай, индекс өңірлер арасындағы бағалар айырмашылығының құрылымын тереңірек көруге мүмкіндік береді.
Көшпендіге арналған ет
Ет-сүт өнімдері – әр адам үшін маңызды тауарлар тобы, себебі адам өмірі үшін маңызды деген амин қышқылы мен жоғары тиімді майлардың қайнар көзі – тап осылар. Бұл топта мен мыналардың бағаларын қарастырдым: 2,5% майлылығы бар сүт пен айран, қаймақ, сары май мен мәйекті ірімшік, шұжықтың екі түрі, тоңмай, тауық жұмыртқалары, сиыр еті, қой еті, жылқы еті, шошқа еті, тауық еті, сиыр бауыры, жаңа ғана мұздатылған балық пен майшабақ.
Ет және сүт тауарлар категориясы бойынша, бағалар индексінің тығыздығы жылма-жыл төмендеп келеді. Бұл аталмыш тауарлар категориясы бойынша бағалардың өзара тәуелділік санаты түсіп бара жатыр деген сөз. Топтың азды-көпті біртұқымдас (гомогендік) екеніне сүйене отырып, бағалардың осындай жосық себебі туралы айту қиын. Сірә, өңірлер арасындағы көліктік ағындар мен сауда көлемдері ұлғайып келе жатқан шығар. Сондай-ақ бұл ауыл шаруашылық өнімдерін шығарушыларды және импорт орнын басудың әлдебір шараларын қолдау саясатының нәтижесі болуы да ықтимал.
Жануар текті азық-түліктер категориясында көшбасшы қалалар төрттігі өзгерген жоқ, бірақ оның құрылымы өзгерді. Алматыда – ет-сүт өнімдері ең қымбат. Оны Астана мен Ақтау өкшелеп тұр. Атырау мен Жезқазған осы категорияда 2014 жылы ең қымбат қалалардың бестігін тұйықтап тұрды. Өскемен – ел бойынша бағалар орташадан жоғары қалалардың соңғысы.
Жезқазғанның үш жылда екпіндеп қымбаттап келе жатқаны, ал Өскемен мен Семейдің қарқындап арзандап келе жатқаны қызық. Ет өнімдері салыстырмалы бағаларының осындай арынды төмендеуі Шымкентте, Қостанайда, Оралда, Ақтөбеде, Павлодар мен Таразда байқалады. Көкшетаудағы баға тұрысы да шапшаң қымбаттап келеді. Егер 2012 жылы бұл қала ең арзан болған болса, 2014 жылы ондағы бағалар елдегі орташаға қарай айтарлықтай жақындаған.
Еттің орташа бағалары көшбасшы қалалардағы бағалардың арқасында өседі деп жорамалдауға болады және бұл қалаларда осы өнімдердің баға өсім қарқыны соншалықты, ол басқа қалалардың салыстырмалы бағаларының төмендеуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге төрт көшбасшы қалада желтоқсан айында аталған өнімдер категориясының бағалары жылдам ұшынып кетеді деп болжауға болады. Осы гипотезалардың әрқайсы мұқият зерттеуді қажет етеді және жеке ғылыми жарияланымға тұрарлық.
- 5-кесте. 2013-2014 жылдардағы ет-сүт өнімдері бағаларының «қосымша» индексіндегі өңірлердің ұпайлары
5-кестеден біз кейбір өңірдегі бағалардың салыстырмалы деңгей себептерін түсіне аламыз. Энергетикалық тауарлар категориясындағыдай, бір бағытта өзара корреляцияланған тауарлардың екі тобын көрсетуге болады: мәселен, Астана мен Алматыда ет өнімдерін біріктіретін тауарлар тобының бағалары салыстырмалы түрде өте жоғары, осымен қатар Атырау мен Ақтаудың көш басында болу себебі – сүт өнімдері мен балық бағаларының жоғары болғандығынан. Павлодар, Тараз және Петропавлда сүт те, ет те төмен бағада. Бұл негізгі индекс қорытындыларына сай келеді.
Тағы бір қызық айырмашылықты 2013 жылдың аяғында берілген мәліметтерден көруге болады. Ет тауарлары шағын тобының бағалары тек елдің үш қаласында ғана орташадан жоғары болған: Астанада, Алматыда және Ақтауда. Яғни бағалардың көтерілуіне тек осы қалалар ғана жауапты болған.
Көкөністер мен
жеміс-жидектер
Аталған тауарлар категориясындағы бағаларды зерттеу кезінде мен картоп, орамжапырақ, қызылша, пияз, сәбіз, сарымсақ, алма, лимон, апельсин, банан және қақ өрік жөніндегі мәліметтерді пайдаландым.
Көкөніс пен жеміс-жидектер бағалары тұрғысында біз рейтингілердің көшбасшылар құрылымында өзгерістерді көреміз. Аталған тауарлар категориясында Алматы Қазақстанның ең қымбат қалалар категориясынан шығып қалады, ал оның орнын 2014 жылы Талдықорған басты. Рэнкингтің қалған көшбасшылары – Ақтау, Астана мен Атырау. Күмәнді көшбасшылар бестігін Жезқазған қорытындылап тұр. Ақтау – ол барлық қарастырылып отырған қалалардың арасында көкөністер мен жеміс-жидектер құны бойынша сөзсіз және көпжылдық көшбасшы. Өз кезегінде, жеміс-көкөністі өнімге деген ең төмен бағаларымен Павлодар, Тараз және Оралдың рейтингіні тәмамдап тұрғанын көру ендігі әдетке айналды.
Көкшетаудағы 2013–2014 жылдардағы бағалардың ыңғайсыз көрінісін бақылау жұмбақтау. Бұл қалада тауарлардың барлық категориялары бойынша, өмірдің дереу қымбаттауына не апарғанын тек шамалау ғана қалады. Алматы рэнкинг ортасында тұр және ол барлық қарастырылған топтар бойынша мегаполис үшін ең жақсы нәтиже. Тағы бір қызық нәтиже – Қызылорда. Қазақстан көкөністің және жеміс-жидектің негізгі импорттаушы елдеріне жақындығына қарамастан, бұл қала рейтингінің жоғарғы сатыларында тұр және де ол қалада республикадағы орташа бағадан әркез жоғары болған.
Ақырғы кесте қалалар бойынша көкөністер мен жеміс-жидектердің бағалары қаншалықты гомогенді екеніне қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Егер Ақтауда бәрі қымбат болса, Атырау мен Талдықорған көкөністің жоғары бағасы салдарынан көш басына шыққаны ап-айқын. Астана мен Қызылорда шамамен ұқсас нәтиже көрсетуде – бағалар орташа республикалық деңгейден жоғары.
Ақыр соңында немене?
Өз басым үшін аталған талдаудың нәтижелері біршама дәрежеде күтпеген жағдай болды. Әрине, елдің ірі және бай деген қалаларында арзан өмір болады күтуге болмайды. Десек те, өмір қымбатшылығы бойынша, Ақтаудың бірінші орында болуы тосын дүние болды.
Рэнкингтің көшбасшы елдері географиялық жағынан төмен бағалы өңірлерге жақын орналасқаны қызық: Ақтау мен Атырауға – Орал мен Ақтөбе; Алматы мен Талдықорғанға – Тараз және Шымкент; Астана мен Өскеменге – Павлодар, Қарағанды мен Петропавл жақын. Осылайша, азық-түліктің жоғары бағалары географиялық орналасуға және Өзбекстан мен Қырғызстанға жақын болуға байланысты емес деп жорамалдауға болады. Басқаша айтқанда, азық-түлік өнімдерінің ұсынысы республика бойынша азды-көпті гомогенді болып табылады, ал жоғары бағалар аталған өңірге тән факторлардан туған.
Егер жеке-жеке алатын болсақ, онда Жезқазған халқы 80 мың шақты адамды құрайды, бірақ мұнымен қатар ол елде азық-түлік құны бойынша – бесінші, ол өз облыс орталығы мен басқа ірі қалаларды басып озады. Алматы мен Шымкент агломерациялары салыстырмалы популяцияға ие, алайда өмір сүру құны жөнінен олар бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді.
Ондай факторға жан басына шаққандағы табыс мөлшері әсер етуі ықтимал: саудагерлер халықтың табысы жоғары өңірлерде бағаларды арттырып отырады. Дегенмен, қымбат және арзан қалалардың бір-біріне баға жағынан жақындығы фирмаларға бағалардың айырмасында кіріс алуға және азық-түлік арбитражын іске асыруға мүмкіндік береді.
Бұл қорытындылардың бәрі ҚР Статистика комитетінің мәліметтері дұрыс болған жағдайда орын алды деуге болады.
Игорь КИНДОП,
ҚазТАГ
*Барлық кестелердегі автордың есептеулері ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің бастапқы мәліметтері негізінде алынған.