«Общественная позиция»
(проект «DAT» №9 (373) от 8 марта 2017 г.
ДАТ!
Бүгінгі таңда интернеттің қазақстандық контентінде әлеуметтік желіні «жайлаған» блогерлер қауымы ел ішінде қоғамдық пікір деңгейін қалыптастыру үстінде. Сондай белсенді блогербикештердің бірі – қоғамдағы әлеуметтік әділеттілік күрескері, шымкенттік заңгер Айгүл Орынбек – бүгінгі «ДАТ!» айдарының қонағы.
– Айгүл ханым, біз білетін Айгүл Орынбек – сайттар мен желілерде, сондайақ халық арасында жәбір көрген, мұқтаж жандарға қорғаушы, әділетсіздікпен бетпебет күресетін танымал адам. Ал біз білмейтін Айгүл негізі қандай адам? Сіздің желі бетіндегі саяси ұстанымдарыңыз жеке өміріңізде қаншалықты рөл атқарады?
– Сіздер білетін Айгүл – өмірде де дәл сондай. Жасандылық пен екіжүзділік, өтірік, жалғандық – табиғатыма жат. Дәл айттыңыз – желіде бұлай жазып, пікір білдіруіме қоғамда болып жатқан әділетсіздіктер себеп болуда. Мен атым шықсын немесе жұрт мені білсін деп, арнайы нақақ оймен ештеңе жазған емеспін. Бар болғаны азаматтық көзқарасымды билікке жеткізіп, қоғамда орын алған кінараттардың шешімін табуды талап етіп жүрмін. Кейде осы табанды ұстанымдарым мен белсенді әрекеттерім үшін халықтан алғыс алып жатамын. Осының өзі маған үлкен мәртебе. Халық пен билік арасындағы алтын көпір болып, қоғамның мәселесі дұрыс шешіліп жатса, ұстанымдарымның оң екеніне көзім жеткендей болады.
– Ендеше сіз «Фейсбуктің» қазақстандық контентіндегі ең танымал он әйел адамның қатарына кіретініңізді білесіз бе?
– Иә, әрине, оны «Фейсбуктің» өзі маған «сыбырлап» отырады. Айтпақшы, сол қазақстандық танымал он әйелдің ішіндегі жалғыз қазақ тілінде жазатынымды, ана тілімде сөйлейтінімді мақтан тұтамын. Ұлтымның тілінде сөйлеп, ұлтымның тілінде жазып, үлкен белестерді бағындыруға болатынын біраз жастарға дәлелдедім деп есептеймін.
– Сізге әлеуметтік желіде белсенділік танытуға нендей жағдайлар түрткі болды?
– Өмірдің өзі жақсы мен жаманнан, ақ пен қарадан тұрады емес пе?! Сынды айтамын деп айтпайды екенсің, соны айтуға қоғамда орын алған мерез жағдайлар мәжбүрлейді. Шындық жоғалған жерде халықтың, қоғамның мүддесін айқайлап жеткізуге тура келеді. Өйткені бізде заңды белшесінен басып, оны өздеріне тиімді жағынан пайдаланатын «заңнан тыс» адамдар көбейген. Қолында билігі болса да, халыққа пайдасынан гөрі зияны тиіп жатқан азаматтар көп. Олар былғары креслода отырғандарына, «көкежәке» болғанына мәз. Өз тілін білмей, халықтың мұңын түсінбей, алдына келген адамды өтірік күліп шығарып салатын шенеуніктерді көргенде, қоғамда еріксіз белсенді болуға тура келеді екен.
– Айтпақшы, «Фейсбуктегі» сіздің «атаау…» деп басталатын жазбаларыңызды оқып отырып, елбасының атына сын айту үшін бұл қыздың бойына батылдық қалай дарыды екен деп ойлайтын оқырман болуы мүмкін ғой. Оларға не дер едіңіз?
– «Атамау…» деп айту үшін де батылдық керек пе? (Күліп). Елбасының бір саясатымен келіссем, бір саясатымен келіспейтінім рас. Ал қоғамда билікке қатысты сын айтылмаса, еліміз алға дамымайды. Ол кісінің жаныңдағы, маңайын торуылдаған адамдарға менің көңілім толмайды. Шындықты жасырып, халықтың әлеуметтік жағдайын керемет қылып көрсететін солар – төңірегін торуылдағандар емес пе?! Тіпті кішкентай ғана қала әкімдері халықтың әлеуметтік жағдайын дұрыс білмейді. Қазақтың жалпақ тілімен айтқанда, мұрнының астындағы боқты көрмейді. Жүйе шіріген – жағымпаздық, мақтау, мадақтау сөздерден құлақ сасыды. Билік пен халық арасы алшақтап бара жатыр. Шындықты, сынды биліктегі кейбір азаматтар қабылдағысы келмейді. Өйткені шындық әрқашан ащы болады. Атамның өзі: «Сын айтылуы керек, сын айтылған жерде жұмыс жүреді», – дейді. Ендеше «атамды» мақтайтындар толып жатыр, ал сынап жүретін бір адамның болғаны да дұрыс шығар.
– Ал батылдығыңыз бен белсенділігіңіз үшін билік тарапынан жазаға ұшыраймын деп қауіптенбейсіз бе?
– Мен биліктен тек қара халықтың және өзіме тиесілі заңды талаптарды ғана сұраймын. Мені жау көріп, менімен алысатын болса, онда ҚР азаматының құқығын өздері таптап, өздері шығарған заңға өздері қарсы келіп отырғаны. Билікте де көзі ашық, болашағымызға сеніммен қарайтын ел ағаларымыз өз қарындастарына қауіп төндіріп, қарап отырмайтын шығар. Ел ішінде әділет қуған адамның жақтаушысы биліктің өз ішінде де бар…
– Жергілікті билік халықты бағындыру үшін тізгінді тұқырта ұстайтыны мәлім. Саясат пен заңнан мақұрым халық та биліктің айтқанына көніп, айдағанына жүретін бейшара халге түсті. Осы ретте сіз заңгер ретінде өз құқығынан хабарсыз жұртшылыққа қандай кеңес берер едіңіз?
– Орыстар арызданса – ақылды, білгіш деп мақтап отырамыз. Ал өзіміздің қазақтар арызданып, өз құқығын талап етіп жатса – «арызқой», «жазғыш», «бәлеқор» деп сөгеміз. Бұл ұғымды жоятын уақыт келді. Қазіргі технологияның дамыған заманында тек құқығымызды ғана емес, заман талабына сай өмір сүруімізді талап ете білуіміз керек. Заң бойынша, биліктегілер – халықтың құлы. Қазынадағы қаражат – халықтың маңдай тері. Биліктің халықпен санасатын уақыты келді. Халық бұрынғыдай қараңғы емес. Қарайған халық осы жәйтті жадында сақтаса екен деймін.
– «Әділет тілесе, әкеңнің болса да айыбын айт» демекші, сіздің үнемі қоғамдағы әділеттілік үшін шырпыр болып жүретініңізді желі пайдаланушылар жақсы білсе керек. Ал біздің қоғамдағы әділеттіліктің жағдайын сіз қалай сипаттай аласыз?
– Сол – әкемнің тәрбиесі шығар, қоғамдағы әділетсіздікті көрсем, бірден сол жерден табылып, жәбір көрген адамға көмек бергім келіп тұратыны. Қазақшалап айтқанда, «қаным басыма шабады». Қазір алаяқтардың заманы болғандықтан, заңгерлік көмек сұрап келетіндердің барлығы әлдекімнен алданған адамдар. Әлеуметтіктұрмыстық жағдайдың төмендігі былай тұрсын, қазағымның аңғалдығын пайдаланатын ардан безгендер билік пен халықтың ортасына от салып отыр. Биліктегілер таза деп ақтамаймын. Алаяқтарға жол беріп, халықтан ақша істеп отырғандар да жетерлік. Басқару жүйемізді дұрыстауымыз қажет. Биліктегілердің қалтасын томпайтатын заң емес, халыққа пайдасы тиетін заң шығару керек. Биліктегілердің көбісі орыс тілді. Жапа шегуші халық – қазақ тілділер. Біздің әлеуметтік мәселелеріміздің шешілмей жатуы, әділетсіздіктердің орын алуы осы ана тіліміздің қорлануынан деп ойлаймын. Сол себепті халық пен билік арасындағы алтын көпір болып, қоғамдағы шешілмей жатқан әділетсіздіктерді шешуге тырысып жүргенім рас.
– Шымкенттегі мектептерде орын алған әділетсіздіктерге араша болып, осы жылдың басында біраз күйбеңге түскеніңізді тағы да біліп жатырмыз. Жалпы, шымкенттік мектептерде орын алған қандай қиянаттарды бөлежара айта аласыз?
– Шымкент емес, оңтүстіктегі аудандардағы білім жүйесі дегеніміз дұрыс болар. Өзім білім саласында жұмыс істеген соң, бұл салаға немқұрайлы қарай алмаймын. Осы сұхбатты пайдаланып, айта кеткім келеді: бір жылдан бері Оңтүстік Қазақстан облысының білім басқармасы Альбина Елшиевадан кейін дені дұрыс басшыға жарымай отыр. Содан болар, аудандағы мектептер мен білім бөлімдері былыққа батқан. Былтыр Мақтарал ауданы, Жетісай қаласында бала өлімі болды. Жетім балалар мен аз қамтылған отбасы балаларына киім таратылмаған. Айни мектебінің құрылыс жұмысы бітпей отыр деген шағым жекеме келіп түсті. Бұл мәселені қыркүйектің 5і күні облыстық әкім аппаратына жеткізген болатынмын. «Ашық әкімдік» аясында халықтан түскен шағымдарды шешіп отыратын бағдарламаның халыққа біраз пайдасы тиер деп ойладым. Бірақ әкімдіктен: «Айгүл Орынбек, сіз жалған ақпарат беріп отырсыз, балаларға киімкешек таратылып, құрылыс жұмысы бітіп қойған» деген жалтарма жауап алдым.
Бұл оқиға болған кезде мен Алматыда жүрген едім. Қыркүйектің 9ында Шымкентке ұшып келіп, Мақтаралға жолға шығып кеттім. Жолжөнекей облыстық аппарат басқармасының жігіттеріне қоңырау шалып, сөзімді, өзім таратқан ақпаратты дәлелдейтінімді айттым. Жетісай қаласына жеткен соң, тұңғыш баласынан айырылған анаға барып, көңіл айтып, барлық мәнжайды анықтадым. Баланың анасына мектеп директоры мен білім бөліміндегілер келіп: «Балаңды жұмысқа шығарғаның үшін сотталасың», – деп қорқытып тастаған екен. Басқа балалары мүгедек, ал дені сау баласынан айырылып отырған ананың жанайқайы әлі жүрегімнен кетпейді. «Айгүлау, ауру баламды андамұнда сүйреп, емхана аралап жүргенімде, сау баламнан айырылдым ғой!» – деген зарлы үні әлі құлағымда жаңғырады.
Одан шығып, Мақтарал ауданы білім бөлімінің басшысы Лесхан Қойлыбаевқа бардым. Біздің қазақтар креслоға отырса болды емес пе – өзгеріп шыға келетіні. Немесе, орысшалап айтқанда, «из грязи – в князи» болған шолақ белсенділер адам танымай кетеді. Креслоның буы ұрып, алдына келіп, ақиқат сұраған адамға уын шашады. Қойлыбаев мырзаға кіріп, амандасып: «Облыс әкімдігі жіберді, мәнжайды білуге келдім, бала қайтыс болыпты, келісімшарт қай уақытқа келісілген?» – деп сұрақ қойған едім. Лесхан мырза былығы ашылатынын сезді ме: «Сен кімсің менен құжат сұрайтын?» – деп, дауыс көтеріп, жоғары жақтағы «крышаларына» звондап, сасқалақтай бастады. Орнымнан тұрып сыртқа шыға бергенімде, бөлім бухгалтері тұр екен. Балаларға таратылатын киімкешектер жайлы сұраған едім: «Бүгін таратып жатырмыз…» – деп киім таратып жатқан бөлімге алып келді. Сол жерде өзін бас маман деп таныстырған Жанар Мамырова ханым маған келісімшартты көрсетіп, қолыма ұстатты. Келісімшарт дұрыс түзілмегені және оған Лесхан мырзаның кінәлі екені көрініп тұр. Киімкешек 10 күн кешігіп келіп тұр. Оның өзінде, бұл мәселені әлеуметтік желіде көтергеннен кейін ғана қолға алған. «Поставщиктің» сөзі бойынша, тауар Қырғызстаннан түнделетіп қана кірген. Отандық өнімді қолдаймыз деп жүріп, қырғыздық өнімді қолдап жүрген бұл басшының тағы қандай былығы бар екен деп, құрылыс жұмысы бітпей жатқан Айни мектебіне жол тарттым. 93 миллион теңге бөлінген мектеп мен барғанда айражайра болып жатыр. Оқушыларды жанжаққа бөліп тастаған. Клубтар мен тұрғын үйлерде білім алып жүрген балаларды көріп, видеоға түсіріп, интернетке шығаруға мәжбүр болдым. Облысқа бәрі керемет, Айгүл Орынбек жалған ақпарат таратты деген басшының өтірігі осылай ашылды. Бұл оқиғадан кейін Л.Қойлыбаев мырзаның заңсыз әрекетін жабу үшін біраз қызметкер жұмыстан шығарылып, қазіргі таңда соттасып жүргенін білемін. «Ашық әкімдік» деген бағдарлама халық үшін емес, жай билік үшін жасалынып жатқан көзбаяушылық жоба екенін түсіндім. Бұл тек бір оқиға. Егер Оңтүстік мектептеріндегі былықтарды айтар болсам, бір сұхбаттың көлемі жетпейді.
– Ендеше, Айгүл ханым, ол былықтарды бөлек мақала етіп жазыңыз, газеттен орын берейік…
– Біз министрлікке басшылыққа келген әркімнің мектеп реформасына жалтақтаумен келеміз. Тәуелсіздік алғанымызға 25 жыл болды. Ал бізде әлі күнге мектептер жетіспей жатқанда, қандай реформа туралы сөз қозғауға болады? Оңтүстікте үш мезгілден оқитын мектептер бар. Ал біздің министр Ерлан Сағадиев мырза үштілділікті тықпалап әуре. «Болашақ» бағдарламасымен бітіріп келген «үштілді» жастарымыз елімізден жұмыс таппай, тіпті мұхит асып, даяшы болып күнін көріп жүр. Үкіметте 25 жыл ішінде ең көп ауысқан – осы білім министрі. Әрқайсысы келіп, өз реформасын тықпалап, өзінше тарихта қалмақшы. Мұғалімдердің жүйкесін тоздырып, балаларды жалтақтатып қойды. Меніңше, бізге педагогикалық тәжірибесі бар министр келмейінше, білім жүйесінің жағдайы жақсармайды.
– Бүгінде сіз Талдықорған қаласында сотталып жатқан бір жігіттерге араша түсіп жүргеніңізді естідік. Бұл сотқа сіз қандай әділдікті айтпаққа білек түре шықтыңыз?
– Болашағымыз – жастар дейміз. Сол жастардың болашағына өзіміз балта шабамыз. Сұрағыңызға қарағанда, әділетсіздік жүрген жерде – Айгүл жүреді деген пікір қалыптасып қалған сияқтыау (күліп). Алматы облысы Текелі қаласындағы жасөспірімдерге қатысты бұл іс бүкіл мемлекетке, оның ішіндегі атааналарға сабақ болуы керек.
Сіз бала құқығын білесіз бе? Бұл барлық атааналарға қойылатын сұрақ. Көп адам заңды жақсы білмегенінің салдарынан опық жеп жатады. Ал бұл жерде сол заңды білетін, өзімізді қорғайтын құқық қорғау қызметкерлері заң білмейтін оралман қандастарымызды осы жағдайға тап қылып отыр. Бұл балалардың кінәсі – полиция қызметкерлеріне сенгендіктерінде. Үйде жатқан балаларға ауыр айып тағылып отыр. Қылмыстық тергеу объективті тұрғыда дұрыс жүргізілмеген. Балаларды ақтап алатын айғақтар тергеушіге берілсе де, іс сотқа өтіп кетіп отыр.
Тергеуші атааналарға: «Мен кімді қаласам, сол қылмыскер болады», – деп, өзінің қызметтік бабын асыра пайдаланғаны үшін заң алдында жауап береді. Бұл оқиғаға байланысты Білім және ғылым министрлігінен мектепке құқықтану пәнін 7сыныптан бастап енгізуді сұраймын. Балалар заңды жақсы білетін болса, жасөспірімдер арасындағы қылмыс азаяр еді. Балалар жауапкершілікті сезінер еді. Ал полиция қызметкерлері жастардың мойнына қылмысты ілуді доғарар еді.
– Бүгінгі әлеуметтік желілердің қазақстандық контенті елде үлкен саясиәлеуметтік қозғалыс тудыра алатын халге жетті деп айта аламыз ба?
– Әрине. Оған дәлел – былтыр жазда көтерілген жер мәселесі. Оған 26бап төңірегіндегі қозғалысты қосыңыз. Осының барлығы әлеуметтік желі арқылы халықтың пікір білдіріп, мәселені билікке жеткізе алуының, биліктің халықпен санаса бастағанының айқын көрінісі.
– Әлеуметтік желілерде белсенді блогер болу үшін, компьютер мен смартфоның болудан басқа қандай алғы шарттар қажет?
– Ол үшін жанжақты білімің, мәселені өткір қоя білу шеберлігің, оқырмандарыңды қызықтыра алатын, билікті иландыра алатын өз жазба стилің болуы керек деп ойлаймын. Оқырмандардың көбі мені журналист деп ойлайды. Бірақ мен заңгермін. Кейбіреулер кейде дөрекі жазасыз, қатты кетесіз деп жатады. Иә, табиғат берген мінезім осындай. Өзімді халыққа шынайы бейнеммен қабылдатқым келеді. Телеарналардан көретін жасандылықтан, екіжүзділіктен, өтірік сөздерден шаршадым. Тек мен емес, халық та шаршаған сияқты. Содан болар, менің оқырмандарым күнненкүнге көбеюде. Күнделікті өмірдегі әлеуметтік мәселелерді қоғам талқысына ашып, жазып, жеткізіп отыру – қоғамға қосқан бір үлесім деп ойлаймын. Сол кезде әділетсіздікке қарсы күрес жолындағы әрбір ісіңді халық бағалайды. Халықтың: «Қайда жүрсең де, аман жүр, қызым!» деген батасына не жетсін?! Қазақтың мұңын жоқтайтын Робин Гуд болам деген әрбір азаматқа – әлеуметтік желі таптырмас құрал.
– Елдегі жекелеген блогерлер әлдебір мүдделі саясиәлеуметтік топтарға қызмет етеді, өз еңбегін ақыға бағалайды деген пікірге қандай алыпқосарыңыз бар?
– Әркім өз нанын өзі тауып жейді. Өз қызметтеріне ақы алып жүрсе, ол әркімнің өз құқығы. Мен ешкімге шектеу қоя алмаймын. Бірақ ақша үшін ұлтымызға, мемлекетімізге, тілімізге, бейбітшілігімізге қауіп төндіретін болса, ол мен үшін сатқын, халық жауымен бірдей.
Осы орайда айта кетейінші, мені де сыртымнан қаралап, ақша үшін жазады дейтіндерге: әлеуметтік желілерді қолданатыныма 4 жыл болыпты. Осы уақытқа дейін бірдебір адамнан жазбаларым үшін ақша алмадым деп нақты айта аламын. Болды, әрине, ақша ұсынып, қолшоқпар қылғысы келгендер. Бірақ өздері сондай ұсыныс жасағандары үшін өкініп қалды. Бірде жергілікті бір басшы: «Желідегі жазбаңды өшірші…» – деп, конверт ұсынып келіпті. «Ақшаңыз көп болса, Шымкентте үйсіз жүрген халыққа үй алып беріңіз, сосын өшіремін», – дедім. Маған билігі жүрмегендіктен, амалсыз үнсіз жөнімен кетті.
Әр адамның өзіндік ұстанымы болуы керек. Өмір болған соң, түрлі жағдайлар, мүмкіндіктер, қателіктер кездесіп жатады. Бірақ оның барлығы жай ғана өткінші сынақ. Тіпті кейде эмоциямен шешім қабылдап жатамыз. Тек бір нәрсені айтқым келеді: өмірде барлығын ақша шешпейді. Кейбір жазғыштарға айтарым: мемлекетіміздің қауіпсіздігін, болашағын ақша үшін сатпаңдар дегім келеді.
– Рахмет, сұхбатыңызға! Әділет жолындағы еңбегіңіз жана берсін!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»