«Общественная позиция»
(проект «DAT» №37 (308) от 29 октября 2015 г.
Тарихқа жаңа көзқарас
(Жалғасы. Басы газеттің 01 қазандағы №33 санында)
Ел ішінде 1731 жылғы 10 қазан жиналысынан бастап жүрген үдеріс қазақтың басқарушы элитасының саяси ақыл-ойының кенжелеп қалғанын танытты. Біріншіден, біртұтас, бір орталықтан басқарылатын мемлекет құруды көздеген идеяны терең және жан-жақты талдап, сараптауға ел ағаларының қауқарсыздығын байқатты. Замана талабына жауап бере алатын, ең дұрыс деп мойындауға тұратын бастаманы қостау немесе жетілдіре отырып қолдау деңгейіне жете алмағанын, қайткенде де мемлекеттілікті сақтау сынды жасампаз идеяны пысықтай отырып, оң шешім қабылдауға дайын еместігін, мұндай елдік мұратты ойлауға саяси тұрғыда пісіп-жетілмегенін көрсетті.
Екіншіден, ел тағдырын мемлекеттік көзқарас тұрғысынан пайымдауға көтерілмегенін дәлелдеді. Протектораттық дамудың болашағын елестете алмады. Шындап келгенде, оларды қазақ елінің Ресей протектораты болуы емес, сол белес арқылы Әбілқайыр ханның қатаң орталықтандырылған билік жүйесін құру ниеті шошытты. Олар күллі мемлекет билігін бір адамға – Әбілқайыр ханға беруді ойларына да алғысы келмеді. Өйткені жекелеген ру-тайпалардың қожайыны болып жүрген өздерін енді кенеттен жеке-дара билеушіге тәуелді етуді, сөйтіп әмірші қол астындағы пенде сезінуді қорлық көрді. Оларға бүгінгі жүре тыңдап, өз дегендерін істей беруге ыңғайлы аға хан институты қолайлы еді. Бір ханның билігін қолдап, оны күшейтіп, оған өздерінің бағыныштылығын арттырғаннан гөрі, әрқайсысының өз аймақтарында іс жүзінде ханға тәуелсіз түрде, еркін қожайындық жасап жүруін жалғастыра беруі олар үшін әлдеқайда тиімді болатын. Сол себепті қайткенде де Әбілқайыр ханның күшеюіне жол бермеуді көздеді. Шынтуайтында, олар 1731 жылы протектораттыққа емес, Әбілқайырға, оның болашақта монархқа айналуы ықтимал құзыретіне қарсы шыққан еді. Бұл топ тек онысын ашып айтпай, қалыптасқан тыныс-тіршіліктеріне жаңа қауіп төндіруі мүмкін ұсыныс әкелген орыс елшілігін кері қайтаруды талап еткен. Талаптары орындалмағандықтан, ішкі пиғылдарын бүгіп, кінәні ханға аударуға жандарын салған. Солардың: «Әбілқайыр хан жеке басының пайдасын көздеп, халық өкілдерімен (билер кеңесімен) ақылдаспай, қазақ елін орысқа бағындыруды қош көрді» деген айыптауымен, соны қоштай кеткен бертінгі ұрпақтың тілімен айтқанда, «жеке басының пайдасын көздеген Әбілқайыр хан сатқындық жасап, қазақ еліне отарлық қамыт кигізді» деген тұжырыммен тұздықталып, ғасырларға кеткен зілді жала орнықты.
Соның салдарынан 1731 жылғы тарихи жиынның артынша елде орын алған сепараттық әрекеттерге тиісті әділ баға берілмеді. Мәселен, 1733 жылы Ұлы жүздің аса ықпалды бес бас адамы (Төле би, Қодар би, Хангелді би, Сатай батыр, Бөлек батыр) патшайым туы астына сұранды. Орта жүздің бір топ старшындарымен бірге Сәмеке хан патшайымның қорғауына өтуге екінші рет тілек білдірді (алғашқысы 1731 жылы болатын). Осы оқиғалар, біріншіден, қазақ еліндегі аға хан мәртебесі мемлекеттік бірліктің тұтас та мығым болуына қызмет ете алмайтынын көрсетті, екіншіден, қазақ еліндегі белгілі тұлғалардың (кіші хандар, сұлтандар, билер, батырлар, рубасыларының) ел бірлігін арттыру жолындағы мемлекеттік көзқарастары дамымағанына дәлел болды.
Егер парасатқа салып, Әбілқайыр ханның орыс протекциясын қабылдауға барған жағдайын жан-жақты сараптаса және оны ел игілігіне қалай пайдаланудың жолын ойласа, онда орыс билігінің өздерін қорғауына тікелей алуын сұрамаған болар еді. Керісінше, протекторат билеушісі Әбілқайыр ханның төңірегіне топтасып, орыс туы саясында қазақ мемлекеттілігін нығайтып алу бағытын ұстанған болар еді. Олардың империя бодандығына жеке-жеке сұрануы іштеріндегі сепараттық пиғылды айқын аңғартып, қазақтың күшті хандығын құрғызбауға мүдделі орыс саясатына әбден сәйкес келді.
Ал Әбілқайыр хан Ресейге адалдыққа ант бергенде, жоғарыда айтқанымыздай, орыс патшайымының қолдауына сүйеніп, Қазақ хандығын біртұтастандыруды, билікті орталықтандырып, өкіметін едәуір күшейтіп алуды көздеген болатын. Сөйтіп өзіне башқұрттар мен қарақалпақтарды, Хиуа мен Бұхараны қаратуды, оңтүстіктегі қазақ жер-суы мен астанасын жоңғарлардан қайтарып алуды мақсат еткен. Бұлардың өтеуіне ол патшайымның елінен шыққан орыс сауда керуендерінің сапарларын қауіпсіздендіруді мойнына алды, ресейліктердің қазақ жері аумағынан алтын кен орындарын іздестіруіне жәрдемдесуге, қазақтардың Ресей қол астындағы халықтар мекендейтін аймақтарға шабуылдауын тоқтатуға, басқа да көмектерін және жабайы аң терілерінен дайындап алым беруге уәде етті. Оның бодандық хақындағы түсінігі осындай болатын. Ал орыс үкіметі Әбілқайыр хан да, өзге тұлғалар да Ресей туына адал боламыз деп берген антты Ресейге мәңгілікке бағынуға келісті деп есептеді (қазақ билеушілері мұндай актіні ағымдағы жағдайға орай өздеріне қажет уақытша одақ құруға деген заңды құқының көрінісі ретінде санаған). Терістіктегі қуатты монархияның протектораты болуға бейілдігін растап, 1738 жылы екінші рет ант беру арқылы Ресеймен бейбіт қарым-қатынас орнатуға жол ашқан, сөйтіп еліне көп жақсылық әкелген Әбілқайыр ханның даңқы шартарапқа тарады. Кіші жүз – терістік-шығыс Арал маңын мекендейтін саны көп Шекті о бастан оның негізгі әлеуметтік тірегі болатын, оған қоса үлкен ұлы Нұралы сұлтан басқаратын Байұлы бірлестігі руларының көпшілігі, басында Есет батыр тұрған Жетіру бірлестігі – түгел дерлік, Орта жүз руларының едәуір бөлігі – Арғын тайпасының Жәнібек батыр жетекшілік ететін көптеген рулары, ханның екінші ұлы Ералы сұлтан басқаратын Керейлер, ішінара солтүстікті мекендейтін Найман мен Уақ – оны өз ханы деп таныды. Ішкі саяси жағдай біршама тұрақтанып, нығайды. Протекторат ретінде дамудың алғашқы жылдарында Әбілқайыр ханның саяси жағдайы осылай, іс жүзінде аға хан мәртебесіне біршама сәйкес келіп тұрды.
Бұл кезде Орта Азиядағы халықаралық ахуал қазақ қоғамын бір орталыққа бағындырып басқару жүйесін құру қажеттігін күн тәртібінен еш түсірмеген еді. Әбілқайыр хан Сырдың төменгі ағысына қала салып, жоңғарлар мен ирандықтардан қорғану шараларын жүзеге асыру үшін, қазақты сыртқы жаудан қорғауға міндеттенген патша үкіметінен 1739 жылы әскери көмек сұрады. Бірақ, бірнеше рет сұрағанына қарамастан, көмек берілмеді. Соның салдарынан қазақ елінің оңтүстігі мен терістік-шығысындағы саяси жағдай шиеленісе түсті. Парсылар Хиуа мен Бұхараны жаулап алды. Жоңғарлар Ертіс пен Есіл арасында, Сыр аумағында көшіп-қонып жүрген қазақ руларын шапты. Сонда ресейлік әкімшіліктің жәрдем бермей алдаусыратуына ашуланған Әбілқайыр хан оған сенімсіздік білдіріп, жоңғар қонтайшысымен тікелей келіссөз жүргізіп көрді. Өзбек ақсүйектері мен шонжарларының шақыруымен Хиуаға аз уақыт хан болып та қайтты.
Жоңғарлардың қалың қолы 1741–1742 жылдары Ұлы жүз бен Орта жүзге шабуыл жасаған шақтардағы шайқастардың бірінде Абылай сұлтан тұтқынға түсті. Дұшпан тегеуірініне төтеп бере алмаған Әбілмәмбет хан жасағымен Електің жоғарғы ағысынан Орынборға қарай шегінуге мәжбүр болды. Сонда қазақтың аға ханы Әбілқайырдың өтінішіне сәйкес, Ор қамалының коменданты жоңғар әскерінің қолбасшысына Ресей мемлекеті қазақтарды өз боданы ретінде қорғайтынын мәлімдеді. Шапқыншылық тоқтатылды.
Бірақ қалың қолымен Орта жүздің едәуір бөлігін басып алған жоңғар қонтайшысы Галдан Церен қазақ әміршілерінен Жоңғарияның саяси протектораты екенін мойындауды талап етті. Осы талапты талқылау үшін 1742 жылғы көктемде 1500 адам қатысқан жиналыс өтті. Көпшілік Галдан Цереннің талабын орындау қажет деген ойға келді. Билер Әбілқайыр ханға: «Біз қалмақтармен үйренісіп қалғанбыз, қалмақтардың сұрағанын беру керек», – деп мәлімдеді. Қызба, намысқой Әбілқайыр хан қатты ашу шақырып, оларды дөрекі түрде ақымақсыңдар деп сөкті. Жоңғар мәселесі бойынша өзінің Орынбор экспедициясының жаңа басшысымен кеңесуі керектігін жария етті.
Бірақ Орта жүз ханы Әбілмәмбет пен Батыр және Барақ сұлтандар қонтайшы талабына көніп, оған өздерінің аманаттарын жіберіп жатты. Алайда Аңырақай жеңісінің бас қаһарманы Әбілқайыр баһадүр ханның иланымынша, Қазақ хандығы жоңғар қонтайшысына бағынам десе – абыройдан айрылады. Осындай пайыммен ол жоңғар протекциясын мойындауға үзілді-кесілді қарсы шықты. Күш-қуаты артып тұрған Галдан Церенге кіріптарлықтан құтылу үшін, онымен соғысуға жақсы жарақталған тұрақты әскер күшін пайдаланбақ болды. Сондай жоспарына сәйкес, қазақты қорғауға міндеттенген Ресейден нақты әскери жәрдем сұрауды жөн көрді. Әрі өзектілігі арта түскен өзінің байырғы саяси мақсатына жетудің – хандықты бір орталыққа толығымен бағындырудың сәті туды деп есептеді. Ол 1742 жылғы 18 маусымда Орынбордағы жаңа әкім Иван Неплюевке Галдан Цереннің қазақтарға қойған талап-хатын және өзінің Ресей тәжіне адалдығын білдіре отырып, көмекке қарулы күш сұраған жеке хатын жолдады. Ресейдің әскери көмегі оған ең алдымен жоңғар қонтайшысының талабын орындауға бет алған Әбілмәмбет хан мен Барақ, Батыр сұлтандарды күшпен ауыздықтап тоқтату үшін керек еді. Осындай жолмен ол мемлекеттік тұтастыққа қол жеткізуді, Орта жүздегі өзіне бәсекелес болып жүрген шыңғыс тұқымдас бауырларын біржолата бағындырып алып барып, ықпалын күллі қазақ еліне жүргізуді ойлады.
Алайда империя үкіметі қазақ елінің саяси құрылымын Әбілқайыр хан армандағандай дәрежеде жетілдіруді, хандықтың қатаң орталықтандырылған мемлекеттік жүйесін құруды ойына да алмайтын. Сондықтан ханның бұл өтініші де жауапсыз қалдырылды. Бірақ қазақ элитасының арасында жоңғар қонтайшысына қарай бағдарлану күшейіп бара жатқанын үкімет еріксіз ескеріп, Орынбор экспедициясының жаңа бастығы генерал Неплюевке арнайы тапсырма берді: Кіші жүз бен Орта жүздің Ресей қол астында екенін жоңғар әміршісі Галдан Церен ресми түрде мойындасын, соған қайткенде де қол жеткізу керек. Осы мәселе орайында Орынбор өлкесінің патшайым бекіткен жаңа қожайыны мен қазақ ханы тұңғыш рет бетпе-бет кездесті. Әбілқайыр хан үш жүздің 155 өкілін (Кіші жүзден – 83, Орта жүзден – 68, Ұлы жүзден – 4 адам) сондай-ақ ордасындағы жоңғар мен қарақалпақ елшілерін ертіп, 1742 жылғы 23 тамызда Ор қамалына келді.
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,
Жазушы
(Жалғасы бар)
