«Общественная позиция»
(проект «DAT» №27 (344) от 07 июля 2016 г.
Пайым патшалығы
(Соңы. Басы газеттің өткен санында)
Қатардағы оқырмандардың кейбір өкілдері бізді «қара түнекті шектен тыс төндіріп отыр» деп кіналауы да мүмкін. Бірақ біз сөз етіп отырған мәселелердің дені ашық дереккөздерде сөз болып жүрген жәйттер. Мәселен, халықтың рухани дүниесін қалыптастыруда шешуші рөл атқаратын екі министрліктің (мәдениет және білім саласына қатысты) бұған дейінгі жұмысын саралай келгенде, оның нәтижесі ұлт болашағын көктетуден гөрі, көктей солдыруға жасалып жатқан қадамдар сияқты көрінеді.
Осыдан бірнеше жыл бұрын біздің билік «қазақстандық ұлт» жасамақ болып, біраз жұмыстанды, қоғамды у-шу етті. «Апыр-ау, осы мәселені күн тәртібіне қоярлықтай қандай ғана қажеттілік туындады екен?» деген сұрақ талайларды кәдімгідей ойландырып тастағаны есімізде. 300 жылдан астам ресейлік-кеңестік империяның идеологиялық езгісінде болып, енді ғана еркін ел ретінде көзін ашқан қазақ халқын «қазақстандық ұлт» ету сонда кімге немесе кімдерге керек болды?
Негізінде, «қазақстандық ұлт» идеясы – қазақ ұлтын құрту мақсатында жасалғаны бүгінде ашық айтылып жүр. Ол мақсатты жүзеге асырудың ең тиімді жолы – коррупциялық қатынастармен маталып қалған өз билігіміздің пәрменімен еліміздегі білім мен ғылымның өрісін тарылту, мәдениет пен әдебиеттің табиғи даму қарқынын шектеу, ұлтты өзінің ұлттық табиғатынан бірте-бірте қашықтату, осылайша оның біржолата жойылып кетуіне қол жеткізу болатындығы түсінікті.
Ал бұл мақсатқа қол жеткізудің ең ұтымды, ең кешенді алғы шарты ұлтты өз атауынан айыру болатындығы даусыз ғой. «Заттың атауын ұғынған адам оның өзін де ұғынады», деген екен Платон. Қазақстанды мекендеген халықты «қазақстандық ұлт» деп атауға қол жеткізсек, солардың ішінен қазақтарды іздеу қажетсіз болып қалмай ма?! Ендеше неге қазақ ұлтынан қазақстандық ұлт жасамасқа?! Міне, мақсат осы болды.
Мұндай адам айтқысыз идеяның кенеттен туындауына жарытымды себеп таба алмай аңтарылып қалған халықты алдарқату мақсатында биліктің ойлап тапқан сылтауы да қызық-ақ болды: Жер шарында ерекше дамыған, өзге елдерге үлгі боларлықтай бірден-бір ел болып табылатын, алуан түрлі ұлттар мен ұлыстардың тұтас бірлестігінен құралған Америка Құрама Штаттарының тұрғындары «американдық ұлт» деп аталатындығы тілге тиек етілді. Идеяны ойлап табушылардың ішкі логикасы «Қазақстанда да талай-талай ұлт пен ұлыстардың болуы оның АҚШ-қа іштей ұқсастығын көрсетеді, олай болса Қазақстан халқын да «қазақстандық ұлт» етіп жіберудің ешбір сөкеттігі жоқ» деген пайымға құрылған болса керек.
«Көпұлттылық» тұрғысынан екі ел арасында ұқсастық бар екендігі рас, алайда бұл елдердің көпұлтты болу тарихы екі түрлі ғой. АҚШ мемлекетінің негізін сол Америка континентіне әртүрлі елдерден (ұлттардан) «жердегі жұмақты іздеп барған» келімсектер қоғамы құрағаны, алайда бұл мемлекет сол континенттің жергілікті тұрғындарын – әйгілі Мая мен Инк мәдениеттерінің негізін қалаған үндістерді – қырып-жою мен резервацияға тоғыту нәтижесінде құрылғаны баршаға аян. Тұрғылықты халықты осылайша құрытып тынған келімсектерден – мидай араласып кеткен ағылшын, португал, голланд, неміс, француз, т.с.с. сан алуан ұлт өкілдерінен – құралған «ұлт» «американдық ұлт» болмағанда қайтеді?!
Қазақстан да, өкінішке орай, келімсектерден кенде емес. Бірақ оның АҚШ-тан басты айырмашылығы – әзірге жергілікті халықтың – қазақтардың – түгел құрып кетпегені, әзірге толыққанды резервацияға да ұшырай қоймағаны!
ХХІ ғасырда бүкіл халықты түгелдей физикалық тұрғыдан жойып жіберу мүмкін болмас деп үміттенеміз (бірақ кім біледі, 1931–32 және 1937–53 жылдардағы зобалаңдар еске түскенде, кейбір ойы оғаш басшылар мен жымысқы саясаттан бәрін де күтуге болатын сияқты). Алайда бүгінгі таңда ұлтымызды жоюдың аса айлалы да жымысқы әдіс-тәсілдері белгіленіп қойылуы, сол әдіс-тәсілдер аясында жоспарлы да пәрменді жұмыстар да жүргізіліп жатуы, қазақ ұлтынан «қазақстандық ұлт» жасау идеясы да сондай зымиян әдіс-тәсілдердің бірі болуы әбден мүмкін ғой.
Құдай сақтап, «қазақстандық ұлт» қалыптастыру идеясына халқымыздың көрсеткен жаппай қарсылығының арқасында сөз болып отырған мәселе сол жолы күн тәртібінен алынып тасталған сияқты болып еді.
Енді, міне, нақ сол идея басқаша мазмұн аясында – қазақ ұлтын «үштілділендіру» мен қазақ жерін шетелдіктерге сату мен ұзақ мерзімге жалға беру идеялары арқылы – қайтадан жанданып отыр. Бұл идеяларды сәтті түрде жүзеге асыра алған жағдайда қазақты физикалық тұрғыдан құрытудың да, оларды республика ауқымында көптеп саналатын шөл және шөлейт аймақтарға резервацияға айдаудың да қажеті болмай қалады. Жәй ғана – республиканы мекендейтін он миллиондай-ақ қазақты тілі мен ділінен айырып, сатылған яки ширек ғасырға жалға берілген шетелдіктермен (бірінші кезекте қытайлықтармен және орыстармен) «тоғытып жіберу» толығымен жеткілікті! Бұл жағдайда ондаған жылдардан кейін Қазақстанда толыққанды қазақтың өзі түгелі, оның «сайда – саны, құмда – ізі қалмайтындығы» түсінікті.
Үкіметтің ширек ғасыр бойына «мемлекеттік тіл» мен «халықаралық қатынастар тілін» үнемі тайталастырып қоюының арғы төркінінде де ұлтты бірте-бірте ұлтсыздандыру шараларына дайындық идеясы жатуы әбден мүмкін. Десек те, бұл жерде, сөзсіз, адами фактор да маңызды рөл атқарады, яғни билік басында отырған талай-талай шенеуніктер кешегі Кеңес заманының туындылары, сондықтан олар мемлекеттік тілді «қақпайды». Бұл мәңгүрттер мемлекеттік тіл жаппай бел алып кеткен жағдайда өздерінің орынтақсыз қалатындығын, сөйтіп сол орынтақты иелену нәтижесінде коррупциялық әрекеттер көмегімен қарпып отырған мол байлығынан айырылып қалатындығын жақсы түсінеді.
Алайда биліктің қазақ тілін орыс тіліне «жығып беру» себебі тек осымен ғана шектелмей, бұл мәселе қазақтың тілін ғана емес, қазақ ұлтындағы бүкіл қазақи болмысын да бірте-бірте құртып тынуға бағытталған бағдарлы саясат емес екендігіне кім кепіл?! Осы мазмұндағы күмән қазіргі таңда одан сайын ушығып тұр, себебі биліктің енді «қостілділікті» қоя қойып, «үштілділікті» мемлекеттік саясат дәрежесіне көтеруін басқаша түсіну оңайға соқпайды. Рас, үкімет бұл саясатын да халықтың қамын ойлағандықтың көрінісі деп түсіндіруге тырысуда, яғни дүние жүзіндегі бірден-бір қолданыс тілі болып табылатын ағылшын тілін таза меңгерген «продвинутый» қазақ халқы алда келе жатқан жаһандануға еш қиындықсыз-ақ ең алғашқылардың бірі болып «кіріп баратындығына» сендіріп бағуда.
Десек те, жетелі түрде ойлау қабілетін жоғалтпаған кез келген адам сәбиге үш тілді бірдей балалар бақшасынан бастап үйрету дегенді – әлгі сәбиді ұлттық болмыстан жұрдай, нағыз дүбәра-космополит қылып шығарудың ең тиімді жолы екендігін қапысыз түсінеді. Бұл орайда кім – нені армандап, кім – нені жоспарлағаны белгісіз, әрине. Әйтсе де, біздер ұлттың қандай жағдайда да өзіндік ұлттық болмысын сақтап қалуын адамзат баласының ең басты құндылықтарының бірі деп түсінеміз.
Жаһандану дегеніңіз, мүмкін, жаман да процесс болмас, ол бүкіл адамзат ұрпағының ұрыссыз-талассыз бір бағытта ғана жол тартуына жағдай жасайтын ұлттарды ұйыстыру амалы болуы да ықтимал. Әйтсе де, бүкіл Жер шары халықтарының бір тілде ғана сөйлеп, бір ғана мәдениеттің жетегінде кетуін прогрестік сипаттағы процесс деп түсіну жаңсақтық сияқты.
Әлем әртүрлілігімен құнды. Рояль – жақсы-ақ музыкалық аспап, оның алуан түрлі дыбыстар шығару мүкіндігі де өте жоғары. Алайда бүкіл музыкалық шығармаларды жалғыз ғана рояльдың көмегімен тыңдай берсеңіз, әп-сәтте-ақ жалығып кетеріңіз кәдік. Ал сол шығармаларды алуан түрлі аспаптар қатысқан оркестрдің орындауында тыңдасаңыз, алар әсеріңіз де, бөленер ләззатыңыз да рояльды тыңдағанға қарағанда әлдеқайда тартымды болатындығы даусыз. Жаһандану да сол оркестр сияқты болуы тиіс қой.
Біздің ұлтымыз сол жаһандануға өзінің ұлттық болмысын – тілін, ділін, озық дәстүрлерін, ұлттық әдебиеті мен мәдениетін – сақтаған күйде енсе, нұр үстіне нұр емес пе?! Жаһандануға ұйысқан халықтар арасында Құрманғазының «Адайы» шертіліп, Естайдың «Қорланы» шырқалып жатса, олар кім-кімді де селт еткізері хақ. Қазіргі қазақтардың арасында тойған жерін өзінің отаны санайтын космополиттер көбейіп жатыр: бірақ нағыз қазаққа туған жерден, туған елден, туған ортадан асқан құндылық жоқ болуы тиіс!
Қазақ – табиғатынан зерек халық. Орыс тілінде талай-талай орыстардан да сауатты сөйлейтініміз сондықтан. Және мұндай сауаттылық орыс мектебінен білім алған қазақтарға ғана емес, орта мектепті қазақша бітіргендерге де мейілінше тән қасиет. Қажет болған жағдайда қазақ ағылшын тілін де еш қиындықсыз игере алатындығына ешбір күмән жоқ. Біз ағылшын тілінің халықаралық дәрежедегі жетекші рөлін, сондықтан да ұлт өкілдерінің бұл тілді жетік меңгеруге жаппай құлшыну қажеттілігін де жақсы түсінеміз.
Біздің түсінбейтініміз – үкіметтің «үштілділікті» бастауыш сыныптан, тіпті балалар бақшасынан бастап енгізе бастау идеясын, сол сияқты ортаңғы және жоғарғы сынып оқушыларына жаратылыстану пәндерін жедел түрде ағылшын тілінде оқыта бастау қажеттілігін «тықпалап отырғандығы». Бұл ұсыныстың (өкінішке орай, бұл ұсыныс емес, талап болып тұр ғой, себебі оны үкімет мүшесі ресми жарлық ретінде мәлімдеп отыр ғой) әдістемелік негізі жасақталған ба, ондай әдістеме қандай ғылыми зерттеу нәтижелеріне негізделген деген мазмұндағы маңызды сұрақтарға жауап жоқ.
Ал жалпылама адами қисын тұрғысынан алғанда, оңы мен солын толық танып үлгермеген сәбиге үш тілді бірден тықпалау дегеніңіз – сол сәбидің психикасына кері әсерін тигізе отырып, оның үш тілдің бірде-біреуінің ішкі иірімдерін бүкіл болмысымен ұғынуға дәрменсіз, нағыз дүбәра-міскін болып шығуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Сәби он екі-он үш жасқа жеткеннен кейін ғана оған үш тіл емес, он тілді де үйрете бастауға болатындығын жапон ғалымдары дәлелдепті; ал он екі-он үшке дейін ол өз тілінің иірімдерімен ғана сусындауы тиіс.
Қазақ тегін халық емес, ол «мүшел жас» дегенді бекерден-бекер «ойлап таппаған». Ал нақ сол он екі-он үш жас – бірінші мүшел болып табылатындығы кез келген «нағыз қазаққа» белгілі жайт.
Бір таңданарлық жайт – Білім және ғылым министрі мәлімдеген «үштідділікке өту» саясаты, сол сияқты халықты дүр сілкіндірген «Жер туралы кодекстің» жаңа редакциясы жұртшылық тарапынан қызу талқыға түсе бастаған сәтте Министрлер кабинетінің тағы бір белді мүшесі Дариға Назарбаева халқымызға жедел түрде қытай тілін үйрене бастауға кеңес берді. Ресми билік өкілінің бұл мәлімдемесі онсыз да күпті көңілімізді одан сайын ойсыратты.
Орыс тілін бір кісідей білеміз. Енді ағылшын тілі мен қытай тілін де игерер болсақ, қазақтың ширек ғасырға жалға берілген шұрайлы жерлерін жаппай мекендеген шетелдіктермен біздің қазақ та «терезесі тең адамдардай-ақ» түсінісетін болады ғой! Әй, бірақ ширек ғасырдан кейін Қазақстанда әрбір ұлтпен сол ұлттың тілінде сөйлесетін қазақ қалуының өзі де оңай шаруа емес-ау!
Қазақстандағы қазақтардың саны Ресей халқының он пайызын, Қытай халқының бір-ақ пайызын да құрамайды екен. Олай болса, ширек ғасыр бойы жерімізді мекендеп алған орыстар мен қытайларға (әсіресе қытайларға) қазақ ұлтының жаппай «жұтылып кетуі» табиғи процесс болып шықпай ма?! Ол кезде қазіргі Қазақстанның батысы мен солтүстігін «қара орыстар» жайласа, шығысы мен оңтүстік-шығысын «бозғылтым қытайлар» жайлайтын шығар. Астана мен Алматыда, мүмкін, Шымкент пен Таразда азырақ мөлшерде қазақтар қалуы ықтимал. Айтпақшы, олар да толыққанды қазақ емес екен ғой: себебі олар түгелдей дерлік ағылшынша сайрайтын болмай ма?!
Орынбай ТИЕСОВ