«Общественная позиция»
(проект «DAT» №13 (377) от 06 апреля 2017 г.
Күн тақырыбына
Келешекте егемен еліміздің дамыған 30 елдің қатарына қосылуы адами капиталға, ғылымның дамуына, ғалымдарымыздың біліктілігіне, дүние жүзіне танылуына байланысты. «Болашақ» бағдарламасы бойынша шетелде оқып, білім алған, соңғы жылдар біраз мамандықтар бойынша магистратура мен докторантураны бітіріп жатқан жастар жеткілікті, бірақ олардың көпшілігі ғылыми мекемелерге бармайды. Оның басты себебі – бүгінгі таңда ғылымның қалдық қағидамен қаржыландырылуы, ғалымдардың жалақысы төмен, жағдайы мүшкіл.
Экономикалық тоқырау, теңгенің құнсыздануына, жаппай жұмыссыздыққа қарамастан (өзіне-өзі жұмыс беріп отырғандарды қоса есептесек, тұрақты жұмысы жоқтар саны 2,5 млнға жететін көрінеді), әлемдік деңгейде нешетүрлі шаралар өткізуге әбден машықтанып алдық емес пе? Жақында Ұлттық ғылым академиясы алыс және жақын шетелдерден біраз қонақтар шақырып, өзінің 70 жылдық мерейтойын атап өтті. Бірақ той сыртында Қазақстан ғылымының қордаланған тау-тау проблемасы атаусыз қалды.
Өзін-өзі таратып, кейін қайтадан «сайланатын», шынына келсек, тізіммен тағайындалатын парламент депутаттары сияқты бірнеше академиктердің ел президенті атына жазған өтініші бойынша, Ғылым академиясы таратылып, 2003 жылы оның орнына қоғамдық Ұлттық ғылым академиясы (ҰҒА) құрылды.
Ал ғылыми бағдарламаларды қаржыландыру, олардың орындалуын бақылау – ҚР Білім және ғылым министрлігіне (БжҒМ) жүктелді. Бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының ішінде мұндай қадамға барған тек Қазақстан болды. Алып держава – Ресейді былай қойғанда, көршілеріміз Өзбекстан, Қырғызстан мен Тәжікстан, тіптен Түркмения да Ғылым академияларын сақтап қалды.
КСРО Ғылым академиясының филиалы негізінде 1946 жылы құрылған республика Ғылым академиясының құрамында 14 академик пен 16 мүше-корреспондент болса, қазір біріншісінің саны 135-ке жетіпті, екіншілері – 102. Еліміз егемендік алғаннан кейін ҰҒА баламалы негізде толыққанды сайлау жүргізген жоқ, академиктердің көбінің жасы 70–80 аралығында, тіптен 90-нан асқандары да бар.
Егемендік алған алғашқы жылдары ауыл шаруашылық және т.б. ғылым салалары бойынша доктор атағы барлардың көпшілігі салалық академиялардың, мәселен, ауыл шаруашылығы, медицина академигі немесе мүше-корреспонденті болып сайланды. Олар 2003 жылы ҰҒА-ның президенті болып сайланған Мұрат Жұрыновтың бұйрығымен академиктер немесе мүше-корреспонденттер бола қалды.
Қаржыландырудағы қиянат
Егемендіктің алғашқы жылдары ғылым саласында орын алған қиыншылықтарды экономикалық ауыртпалықтар және қаржы тапшылығымен түсіндіруге болар еді. 2006 жылы елбасы көбінің жасы 70-тің ар жақ-бер жағындағы ҰҒА академиктерімен Алматыда жиылыс өткізіп, ғылым саласын қаржыландыру 25 есеге артатынын мәлімдеген еді. Сенерімізді немесе сенбесімізді білмей, мүмкін, сандардың арасына үтір қойылмаған шығар деп, ел президентінің аузынан шыққан жақсылықтарды жарыса жария ететін мемлекеттік ақпарат құралдарына үңіле қарап, қате кетпегеніне көзіміз жетіп, қуанғаннан бөркімізді аспанға атқан едік.
БжҒМ жарияланған деректер бойынша (2013 ж.), соңғы жылдары 325 ғылыми мекемелерде 20 мыңға жуық мамандар істеп жатыр екен. 2010 және 2011 жылдары зерттеу жұмыстарын қаржыландыруға 20 млрд-тан теңге бөлінсе, 2012 жылы оның көлемі 2,5 есе артып, 50 млрд болыпты. Бірақ бұл көрсеткіш Жалпы Ішкі Өнімнің (ЖІӨ) 0,15–0,21 пайызынан аспайды екен. 2015 жылы елбасы ҰҒА-да өткен жиналыста ғылым саласын қаржыландыру ЖІӨ-нің 1,5 пайызына жеткізілетінін тілге тиек еткен еді. Бірақ 2016 жылы ғылымды қаржыландыруға 21,2 млрд теңге бөлініп, ЖІӨ-нің небәрі 0,076 пайызын құрапты.
Неге ғылым саласын қаржыландыру соншама құлдырап кетті, мұны қалай түсіндіруге болады? Батыс Еуропа, Жапония, АҚШ пен Канада сияқты экономикасы, білімі мен ғылымы дамыған елдерде ғылымды қаржыландыру мөлшері ЖІӨ-нің 2-3 %-нан кем емес. ЮНЕСКО ақпараты бойынша, оның халықаралық орташа деңгейі – 1,7 пайызды құрайды. Ауыл шаруашылық ғылымдар саласын қаржыландыруға 2010 жылы 2,800 млн теңге бөлінсе, 2013 жылы оның мөлшері 3,502 млн теңгені құрапты (19–23 млн АҚШ доллары).
Алысқа бармай, осы көрсеткішті Түркиямен салыстырсақ, 2002 жылы аграрлық саладағы ғылыми мекемелердің зерттеу жұмыстарына бөлінген қаржы 9,1 млн доллар болса, 2012 ж. 10 есеге жуық артып, 84,47 млн долларға жеткен.
Жан басына шаққанда елімізде жылына ғылымға жұмсалатын шығын 14 АҚШ долларынан аспаса, Ресейде – 70, АҚШ-та – 892, Швецияда – 875, Финляндияда – 726 долларға жетеді екен. Егемен ел болғанымызға ширек ғасыр толып, Астана мен Алматыда дүниежүзілік деңгейде дүрілдетіп нешетүрлі шаралар өткізіліп жатқанда, мұны қалай түсіндіруге болады?
Франция императоры Наполеон бір ауыр шайқас алдында: «Ғалымдар мен есектерді ортаға алыңдар» деп солдаттарға бұйрық берген көрінеді. Сонда әйгілі қолбасшы ғалымдардың көмегімен жауды жеңуге септігін тигізетінін, есектер қару-жарақты тасу үшін қажет екенін ескерткен. Шындығына келсек, еліміз егемендік алғаннан кейін, ғылым саласы мемлекеттің нағыз өгей баласына айналды.
Ғылыми жұмыстар қалдық қағидамен қаржыландырылатын болды, ғылыми қызметкерлердің жалақысы төмен, сондықтан ғылымға дарынды жастар келе қоймайды. Кеңес Одағы кезінде ғылыми мекемелерді қаржыландыру қаңтар айынан басталып, қызметкерлердің жалақысы кешіктірілмей, айына екі рет беріліп отырса, егемен ел болғаннан бері ғылым саласын қаржыландыруды екінші тоқсаннан бастау әдетке айналды, қызметкерлерге арыз жаздырып, 2-3 айға шарасыз демалысқа жібереді.
Ғылымға жастар неге келмейді?
Бұрын Ауыл шаруашылық академиясының ғылыми-зерттеу мекемелеріне мемлекет бюджетінен арнайы қаржы бөлініп, көп қабатты тұрғын үйлер, жеке коттедждер салынатын. Мен 1966 жылы Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-на қызметке орналастым: жарты жыл өтпестен жаңа салынған үйден тегін екі бөлмелі, 2 жылдан кейін 3 бөлмелі пәтер алдым, 3-4 жылдан кейін жеке коттедждің кілті берілді.
Бүгінгі таңда жас ғалымдар үшін тұрғын үй мәселесі үлкен түйткілге айналып отыр, ипотекамен алуға олардың жалақысы жетпейді. Қазір аталған институтта істейтін 20-дан астам жас ғалымдардың отбасылары осыдан 60 жыл бұрын қабырғасы қамыстан тұрғызылған, өрт шығу қатері жоғары жатақханада, кейбір жас отбасылар 2-3 баласымен бар-жоғы 15-20 шаршы метр бөлмеде тұрып жатыр. Үлкен қаланың түбінде тұрып (қазір Наурызбай ауданына кірді), күнделікті ішетін суының өзін сырттан тасымалдайды. Олар кезінде мүлік иесі болып саналған «ҚазАгроИнновация» қоғамымен соттасып жүріп, әрең дегенде баспаналарын жеке меншікке аударды. Алматы қаласының түбіндегі институттың 20 гектардан аса жеміс ағаштары мен жидектер отырғызылған, танаптық тәжірибелер жүргізетін шұрайлы жері облыс әкімшілігі мен биліктегі шенеунектердің шешімімен талан-таражға түсіп, бірде-бір қызметкерге тұрғын үй салуға жер телімі тимеді.
Кеңес Одағы кезінде ең жоғары жалақы алатындардың бірі – ғылыми қызметкерлер еді: ғылым докторы – бөлім меңгерушісінің айлық жалақысы 400–450 сом болды. (Салыстыру ретінде – облкомның бірінші хатшысы мен облатком төрағасы, министрлер мен олардың орынбасарларының жалақысы 250–300 сомнан аспайтын). Қазір жас ғалымдардың айлық жалақысы 50–60 мың, ғылым кандидаты, аға ғылыми қызметкерлердікі – 140-150 мың, ғылым докторы атағы бар жетекші ғалымдардікі – 180–200 мың теңгеден аспайды. Кезінде республиканың Ғылым академиясын басқарған, көп жылдар Аграрлық университет ректоры қызметін атқарып, ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру кешенін жекешелендіріп, Бизнес университетін ашқан, екі шақырылым бойынша парламент депутатына тағайындалған Кенжеғали Сағадиевтің егемен еліміздің ғылымына жанашырлық білдіріп, жас ғалымдарға қамқорлық көрсету мақсатында нақты ұсыныстар жасағанын естіген емеспін.
Зейнеткерлікке шыққан ғалымдардың зейнетақысы күлкі тудырады. Мысалы, мен 2005 жылы 63-ке толдым, соңғы үш жылдағы орташа жалақым 100 мың теңгеден асатын, соған қарамастан № 1 тізім бойынша маған 10 487 теңге тағайындалып, қосымша әлеуметтік көмек ретінде 3000 теңге қосылыпты. Теңгенің ұдайы құнсыздануы, азық-түлік пен көрсетілетін қызметтердің қымбаттауына байланысты жыл сайын қосылатын пайыз арқасында қазір зейнетақым 87 мыңға жетті. Салыстырсақ, Ішкі істер министрлігінде подполковник немесе полковник шенінде 50–55 жаста зейнетке шыққандардың зейнетақысы 125–150 мың теңгеден кем емес.
90-жылдары кандидаттық диссертация қорғаған көптеген жас ғалымдар жұмыс істеуге жағдай жасайтын, жалақысы жоғары шетел фирмалары немесе кәсіпкерлікпен айналасатын мекемелерге кетті. Сондықтан ғалымдардың арасында орта буын (40–55 жастағылар) жоқ деуге болады. Жалақысы мардымсыз болғандықтан, ғылым мен білім саласына бірен-саран болмаса, талантты жастар келе қояды деп айту қиын.
Ғалымдардың деңгейі қандай?
Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін, біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек, демек елде сауаттылығы жоғары мамандар мен ғалымдар болуы шарт. Біз ғалымдардың саны жөнінен Түркиядан кем түсе қоймаспыз. 2013 жылы БжҒМ жариялаған ақпаратқа сәйкес, 43 бағдарлама бойынша зерттеу жүргізіліпті, ғалымдар 1868 ұсынысқа өнертабыстық куәлік алыпты, басылымдарда 17 360 мақалалар жаряланған. Сол ақпаратта Қазақстан ғалымдарының жетістіктері дүниежүзілік деңгейде өте төмен екендігін сипаттайтын мынандай деректер келтірілген: Ғылым саласында істейтін 17 мың адамға шамамен 1-2 халықаралық патент келіпті; халықаралық басылымдарда жарияланған жұмыстар 0,021 пайыз ғана. Салыстыра алғанда, АҚШ ғалымдарының көрсеткіші – 22%, Қытайда – 10,2, Ресейде – 2%- ға жуық, немесе бізден 100 еседей жоғары. 2010 жыл өндіріске ендіруге бар-жоғы 10 жаңа технология, 2011 жылы – 12 жаңа технология ұсынылған.
Осы ақпараттық талдауда ғылым саласындағы тоқыраудың негізгі себептері де көрсетілген. Біріншіден, ғылымға аса көңіл бөлінбей, оның жеткілікті қаржыландырылмауы. Екіншіден, жастар арасында ғылымға деген құлшыныс болмауы, осыған байланысты ғылыми қызметкерлер жасының ұлғаюы. Үшіншіден, жоғарғы оқу орындары мен ғылыми мекемелердің арасында тығыз байланыстың болмауы, ғылыми жобаларға халықаралық сараптамалар жасалмауы. Төртіншіден, ғылыми мекемелерде заманауи құрал-жабдықтардың тапшылығы, жете білетін мамандардың болмауы. 2010 жылы жаңа құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген зертханалар саны 7% болса, 2014–2015 жылдары бұл көрсеткішті 11,9–12,4%-ға көтеру көзделген.
Бізде ғылым кандидаттарын былай қойғанда, қаншама докторлар, тіптен әртүрлі ғылым саласындағы академиктер де жеткілікті. Бірақ та мәселе олардың санында емес – сапасында, білім деңгейінде. Өкінішке орай, сапа көпшілік жағдайда төмен. Егемендік жылдары көптеген мамандықтар бойынша ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындарында шағын диссертациялық кеңестер ашылды. Олардың төрағасы мекеменің басшысы, мүшелерінің көпшілігі – қол астындағы қызметкерлері, жетпегені – көршіміз Өзбекстан мен Қырғызстаннан шақырылды. Осындай қалтадағы кеңестер не ана тілімізде, не ұлтаралық тілде 2-3 сөйлемді сауатты жаза алмайтын ғылым кандидаттарын былай қойғанда, қаптаған докторларды шығарды.
Соңғы жылдары ғылым мен білім орталықтарында әртүрлі деңгейдегі халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізіп, көлемі 400–500 бет немесе 30–40 баспа табақ болатын үлкен жинақтарды шығаруды әдетке айналдырдық. Оларда жарияланатын мақалалар көбінесе редакцияланбай, авторлық нұсқада баспаға жіберіледі. Өкінішке орай, біраз мақалалар бойынша алынған нәтижелердің ғылыми жаңалығы, нақтылығы мен шынайылығы күмән тудырады, қазақ немесе орыс тілінде сауатсыз жазылады, мәтінін былай қойғанда, тақырыбының өзінде грамматикалық және стилистикалық қателер өріп жүреді. Ауыл шаруашылық саласы бойынша шығатын «Вестник сельскохозяйственной науки» мен «Жаршы» журналдарының бірінші бетінде редколлегия мүшелері деп он шақты ғылым докторлары, тіптен ҰҒА академиктерін тізіп қойғанмен, олар жарияланатын мақалалармен танысып, пікір жазып, келтірілген деректердің шынайылығын анықтап жатқан жоқ. Әсіресе ана тілімізде шығатын басылымда өрескел кемшіліктер мен құрылымдық тұрғыдан жіберілген қателер орын алады.
Енді инновациялық патенттерге келсек, оның саны ғылымға қосылған жаңалықты шынайы сипаттамайды. Бұл жайлы Қазақ өсімдік қорғау ҒЗИ-ның тәжірибесінен нақты білемін. Жыл басында институт директоры әр бөлім меңгерушісіне бәленше патент аласың деп тапсырыс беріп, оны тоқсан сайын қадағалайтын. Сонымен, осыдан 15–20 жыл бұрын белгілі ұсыныстарға, тіптен шетел фирмаларының еліміздің аумағында тіркелген өсімдік қорғау құралдарына жылына 3-4 патент алатындар болды. Инновациялық патенттің жаңалығын сараптайтын зияткерлік мекемеге келсек, олар үшін негізгі талап орындалса болғаны, әр патент үшін өтінім беруші ақша төлейтіндіктен, неғұрлым патент көп берілсе, соғұрлым мекеме қазынасына қаржы көп түседі.
Ендігі үміт кімде?
Университет түлектерінің терең білімі мен мамандығы бойынша машығы да шамалы. Соңғы жылдары университет ғылымына көп көңіл бөлінуде, ғылыми жоба дайындаған қызметкерлеріне мемлекеттік грант бойынша басымдылық беріледі. Бірақ та ҰҒА-ның 70 жылдығына байланысты сөйлеген сөзінде елбасы олардың инновациялық орталықтарға айналмағанын мойындапты. Әль-Фараби мен Назарбаев атындағы университеттер болмаса, басқаларында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуға мүмкіндік шамалы, арнайы зертханалар, құрал-жабдықтар, аграрлық саладағы оқу орындарына танаптық тәжірибелер жүргізетін тұрақжайлар жоқтың қасы.
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының орынбасары Нұрлан Ағыбаевтың «Жас Алаш» газетінің тілшісіне берген сұхбатында университет ұстаздарының оқу жүктемесі 800–1000 сағатқа жететінін, олардың оқу-әдістемелік құралдар дайындау және басқа тапсырыстарды орындаудан қолы тимейтіні көрсетіліпті. Қай ұстаз бір-екі айлық еңбек демалысында іссапарға барып, ғылыми жұмыспен айналысады, кітапханада отырып, әдебиет көздері немесе ғаламтор жүйесі арқылы әлемдік ғылыми жетістіктермен танысады?
Өкінішке орай, Қазақ аграрлық университетін бітіргендердің көпшілігінің білімі таяз, тәжірибелік машықтары жоқ. Соңғы жылдары магистратура арқылы дайындалып жатқандардың бірен-сараны болмаса, білімін тереңдетіп жатыр деп айта қою қиын. Олардың жетекшісі көпшілік жағдайда білімі таяз кандидаттық немесе докторлық диссертациясын әрең қорғаған ғалым-сымақтар.
Қорыта келгенде, келешекте егемен елімізде ғылымның дамуы, ғалымдарымыздың дүние жүзіне танылуы олардың біліктілігіне, ғылыми мекемелердің заманауи құрал-жабдықтармен жабдықталуына байланысты. Ғылыми ақпараттардың көпшілігі ағылшын тілінде жарияланатынын ескерсек, оны жетік білу – бірінші міндет. Осыған байланысты шетелдерде докторантурада дайындықтан өтіп жатқан жастарға үлкен үміт артамыз. Олардың ғылыммен айналысуы үшін жағдай жасалу керек, алатын еңбекақылары ірі компанияның қатардағы менеджерлерінен кем болмағаны жөн. Сонда ғана ғылым саласында ілгерілеу болады, адами капитал жақсарады, біздің дамыған 30 елдің қатарына қосылу мүмкіндігіміз артады.
• Біздің анықтама: Профессор Мұрат Қойшыбаев 50 жылдан бері ғылым саласында, оның 49 жылын Қазақ өсімдіктер қорғау ғылыми-зерттеу институтында еңбек еткен. 1993 жылы Санкт-Петербор қаласында өсімдік қорғау мамандығы бойынша докторлық диссертация қорғаған. 350-ге жуық ғылыми еңбектері мен монографиялары жарық көрді. Біраз жыл ауыл шаруашылық саласындағы CIMMYT (Center International Improvment ща maize and tritici) және ICARDA (International Center Agricultural of Dry Aries) халықаралық орталықтарымен жұмыс жүргізген. 2015 жылы АҚШ-тың Корнель Университетінің ресми шақыруымен BGRI (Borlaug grup of Rust Initative) бағдарламасы бойынша Австралияның Сидней қаласында өткен бидайдың тат аурулары жайлы бес құрлық ғалымдарының бірі ретінде халықаралық форумға қатысқан.
Мұрат ҚОЙШЫБАЕВ,
ауыл шаруашылық
ғылымдарының
докторы, профессор