«Общественная позиция»
(проект «DAT» №47 (364) от 22 декабря 2016 г.
Жоралғы
Қазақстандық банктердің несие берудегі тым төменгі көрсеткіші жаңа жылға жағымды болжам жасауға негіз бермейді. Бұл көрсеткіш жағынан өтіп бара жатқан жыл былтырғыдан да нашар және соңғы 10 жылдағы ең төмен болуы әбден мүмкін. Бірақ Ұлттық банктің монетарлық саясатты жұмсарту үрдісі келесі жылы жағдай жақсара ма деген үміт ұялатады. Дегенмен, осы аралықта банктер жаңа проблемаларға ұрынуы мүмкін.
Банктердің экономиканы несиелендіру қарқынының өсу келешегі үлкен күмән тудырады, ал проблемалық несие көлемінің артуы – ең ықтимал сценарий болып тұр. Сондықтан банк секторындағы жағдай туралы реттеушінің қараша айының соңына берген соңғы мәліметтері оптимизмге себеп бола алмайды. Активтердің, депозиттердің артуы, олардың долларсыздануы жалғасып отырғанына қарамай, несие берудің қарқыны өте төмен болып отыр.
Тек қазан айында ғана банк жүйелерінің активтері 1,3% өсіп, 25,4 трлн теңгеге жетті, ал биылғы 10 айда 7%-ға өсті. Бірінші кезекте ол депозиттердің ағысы арқасында орын алды. Күздің екінші айында бұл көрсеткіш Т17,3 трлн-ға, немесе 1,5% өсті, ал жыл басынан бері 11%-ға өсті. Бұл ретте осы үдеріс халық пен кәсіпорындардың доллардағы салымдарының кему жағдайында жүрді. Ал ол салымдар қазан айында сәйкесінше 0,8% және 6% болды. Өз кезегінде теңгедегі бөлшек депозиттер 7,1% және корпоративтік – 6,7%-ға артуы жалғасты. Нәтижесінде доллардағы депозиттік база бөлшек бойынша қыркүйекте 67%-дан – қазанда 65,2%-ға дейін түсті, ал корпоративтік секторда – 52,8%-дан 49,7%-ға кеміді.
Күздің алғашқы екі айында депозиттердің долларсыздануы ұлттық валютаның тамыздан бергі нығаюы мен теңгелік салымдардың мөлшерінің жоғары болуымен байланысты болар. Бірақ несиелендіруге қатысты жағдай бұрынғысынша құрғақшылық кезеңді еске салады: мұндайда өнім жақсы болады, экономиканың өсу қарқыны жоғары болады деп күтуге келмейді. 2016 жылғы қазанда банктерде несиелендірудің жалпы көлемі 0,7% өсіп, $12,77 трлн-ға жетті, ал ол қыркүйекте 0,6% болған еді. Жыл басынан бері бұл көрсеткіштің өсуі 1%-дан сәл асты. Бұл ретте теңгелік несиелер бір айда 1,5% артып, Т8,54 трлн болды, ал шетелдік валютада 0,9% түсіп, Т4,22 трлн болды. Теңгедегі несиелердің меншік үлесі бір айда 66,4%-дан 66,9%-ға дейін өсті.
Бірақ банк жүйесінің бүкіл несиелік портфелін қарасақ, онда бұл жерде бұрынғысынша теріс үрдіс сақталып отыр. Қазан айында ол T15,5 трлн-ға дейін өскеніне қарамастан, оның өсу қарқыны бар болғаны 0,2% болды. Ал 2016 жылдың бірінші 10 айының қорытындысында осы көрсеткіш бойынша құлдырау байқалады, ол қазан айында 0,2% азайған.
Несие беру қарқынының тым төмендігі мен жыл басынан бергі несиелік портфельдің кері динамикасы Ұлттық банктің жалғасып отырған қатаң ақшалай-несиелік саясатына байланысты. Қараша айында ҰБ кезекті рет базалық мөлшерлемені 0,5%-ға төмендетіп, 12% жасағанымен, ол бұрынғысынша банктердің несие беру мүмкіндігін ынталандыра алмай отыр. Себебі банктер үшін артық қаражатын ҰБ ноттарына салған әлдеқайда тиімдірек болмақ.
Қазан айының соңына ҰБ орналастырған қысқа мерзімдік айналымдағы ноттардың көлемі Т2,56 трлн болып, олардың кіріс тиімділігі, мысалы, 7 айлық және 12 айлық ноттар бойынша сәйкесінше 13,25% және 11,48% болды.
Қараша айының соңына олардың көлемі аздап төмендеп, Т2,4 трлн болды, бірақ 2015 жылғы тиісінше айдың соңымен салыстырғанда, ол 8,2 есеге артты. Бұл ретте орташа кірістілігі, мысалы, 7 айлық және 12 айлық ноттары бойынша сәйкесінше 12,9% және 11,38% болды. Бірақ Ұлттық банктің ноттары тіпті кірістілігі құлдырағанымен, базалық мөлшерлеменің төмендеуі нәтижесінде, орналастыру көлемі бойынша, бұрынғысынша банктер үшін экономиканы несиелендірудің орнына инвестициялауға тартымды болып қалып отыр.
«Қазір Ұлттық банк мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары және ол біздің бүгінгі несиелендіруге деген ынтамызды жоқ етеді. Бізге несие бергеннен бұрын қаржыны құнды қағаздарға салған қызық әрі тиімдірек», – деді қараша айындағы «Халық банкінің» соңғы баспасөз мәслихатында оның басқарма төрайымы Үміт Шаяхметова.
Назар саларлығы – Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесінің төмендеуіне қарамай, банк қарыздарының құны артып келеді. Қазан айында бұл мөлшер 0,6%-ға өсіп, ал жыл басынан бері – 1,6% артып, 15,5%-ға жетті. Бұл ретте мөлшерлеме корпоративтік сектор үшін де, жеке клиенттер үшін де өсті. Корпоративтік клиенттер үшін ол бір айда 0,6% артты, ал қаңтар айынан бері – 1% артып, 14,4%-ға жетті. Жеке клиенттер үшін ол көрсеткіш қазан айында 0,8%-ға өсіп, жыл басынан бері 2,7% өсіп, 18,6% болды.
Көш бастап тұрған банктерге келсек, алғашқы бес топ-банкі бұрынғы күйінде қалып отыр. Активтер көлемі бойынша бірінші орында «Қазкоммерцбанк». Тек қазан айында бұл көрсеткіш Т108,8 млрд артты, немесе 2,16%-ға көбейіп, T5,15 трлн-ға жетті. Бірінші кезекте бұл депозиттердің өсуі есебінен көбейіп отыр. Жыл басынан бері олар 5,5%-ға өсіп, Т3,4 млрд-қа дейін жетті.
Екінші орында бұрынғысынша «Халық банкі». Қазан айында оның активтері Т125,7 млрд артты, немесе 2,93%-ға өсіп, Т4,42 трлн дейін жетті, ол заңды тұлғалардың салымының Т114,1 млрд дейін барынша өсуімен байланысты.
Үшінші орында – «Цеснабанк». Қараша айының басында оның активтері Т2,07 трлн болып, күздің екінші айында ол Т15,4 млрд қысқарды. Оған себеп – заңды тұлғалар салымдарының Т11,2 млрд, немесе 1,2% төмендеуі болды. Алайда қазанда банк сала бойынша бөлшек депозиттер кірісінің ең жоғары көрсеткішіне жетті – Т24,2 млрд.
«Цеснабанктен» кейін төртінші орынға Ресей «Сбербанкінің» қазақстандық еншілесі жайғасты. Бір айда оның активтері Т6,3 млрд, немесе 0,4% көбейіп, Т1,5 трлн дейін жетті – оған жеке тұлғалар депозиттерінің Т9,8 млрд болуы, бірақ корпоративті клиенттер салымдары Т10,8 млрд азаюы сеп болған.
Көшбасшылар бестігінің соңында – «Банк ЦентрКредит». Қазанда оның активтері Т28 млрд көбейді, немесе 2,15%-ға, сөйтіп Т1,33 трлн болды.
Айта кетерлігі – бірінші бестіктің ішіндегі тек 2 банк қана қазанда өздерінің несиелік портфельдерін өсірді. Бұл көрсеткіш бойынша барынша өскені «Халық банк» – Т35,6 млрд-ға, немесе 1,6%-ға. Күздің екінші айында «Цеснабанктің» несиелік портфелі 1,1%-ға өсті.
Алайда қалған 3 банкте («Қазком», «Сбербанк» және «Банк ЦентрКредит») бұл көрсеткіш төмендеген. Қазан айында бұл көрсеткіш «ЦентрКредит» банкінде барынша төмендеген – Т24,4 млрд-ға, немесе 2,7%-ға. Ресей «Сбербанкінің» қазақстандық еншілесінің де ссудалық портфелі барынша қысқарған (Т12,7 млрд) немесе 1,3 пайызға. Қарастырып отырған банктер арасында бұл көрсеткіштің барынша төмендеуі ҚКБ-те тіркелген – 0,3%-ға (Т9,7 млрд).
Егер бұл банктерді барынша жақсы капиталдандыру тұрғысынан қарасақ, демек, тұрақтылық жағынан онда бірінші болып қазан айының аяғындағы 19% көрсеткішпен «Халық банк» келе жатыр. Одан кейін – «Сбербанк». Үшінші орында «Қазкоммерцбанк», оның көрсеткіші 9,3%-ға тең. «Цеснабанктікі» сәл төмендеу (8,8%). Топ-5 ішінде ең төменгі нәтижені «Банк ЦентрКредит» көрсетіп отыр, оның көрсеткіші 7,7% болды.
Ұлттық банктің проблемалы кредиттері бойынша, тіпті ресми деңгейде сынға ұшырап жатқанына қарамастан, оған тоқталуымыз керек: себебі бұл көрсеткіш бойынша басқа балама ақпар жоқ.
Реттеушінің соңғы ақпарына сәйкес, төлеу мерзімі 90 күннен асып кеткен (NPL 90+) займдар саны қазан айында 7,6%-ға төмендеген, ол қыркүйекте 7,9% болған еді. Алайда барлық жұмыс жасамайтын кредиттер үлесі, керісінше, бір айда 12,9%-дан 14,3%-ға дейін көбейген.
Егер қараша айының басындағы ссудалық портфельдегі проблемалы займдардың саны барынша көп банктер туралы айтар болсақ, онда NPL 90+ үлесі бойынша көптен бері «Пәкістан ХБ» қазақстандық еншілесі көш бастап тұр – 31,86%. Екінші орында ресейлік «ВТБ Банк» еншілес құрылымы – 18,95%. Үшінші жолақта қазақстандық акционерлердің бақылауындағы «АТФБанк». Оның төлем мерзімі 90 күннен асып кеткен займдар үлесі 12,53%-ға жеткен. Төртінші орында Ресей «Сбербанкінің» қазақстандық еншілесі, оның NPL 90+ үлесі 10,78% деңгейінде. Алғашқы бестікті «Халық банкі» 10,1% көрсеткішімен жауып отыр.
Жаңа жылдың басынан NPL көрсеткіші (Википедия: просроченный, недействующий, неблагополучный, кредит – «токсичные активы», по которым не выполняются условия первоначального кредитного соглашения) көптеген банктерде өседі деп барынша күмәнсіз айтуға болады. Себебі 2017 жылдан бастап жұмыс жасамайтын кредиттерді жаңа стандарт бойынша есептейтін болады. Сол кезден бастап оларға тек мерзімі өтіп кеткен ғана емес, реструктивті займдар да жатқызылатын болады. Сондықтан келесі жылы төлем мерзімі өтіп кеткен кредиттер үлесінің өтіп бара жатқан жылдағыдан да көп болатынына таң қалмаңыз.
Қазірдің өзінде банктерде кем дегенде екі жаңа проблема туындайды. Біріншіден, ол капитал жеткіліктілігі бойынша Ұлттық банктің жаңа талаптарына жауап беру. Екіншіден, жұмыс жасамайтын кредиттер өсімі. Оның үстіне бұл көрсеткіш ұлғайған сайын, жекелеген банктерге капиталға қосымша қаржы құймастан, капиталдандыру бойынша Ұлттық банктің жаңа нормативтерін сақтау қиынға соғады.
Десек те, барлық қазақстандық екінші деңгейдегі банктердің акционерлері бұған дайын ба? Егер жоқ болса, онда банктер біріге ме, әлде олардың кейбірі лицензияларынан айырылғанды жөн көре ме? Жауабын көп күтерлік уақыт та қалған жоқ. Бұл сұрақтардың барлығына жауапты біз келесі жылдың басында-ақ алатын шығармыз.
Сергей ЗЕЛЕПУХИН
Қазақша нұсқасын редакциялаған –
Айман Омарова
