ҚАЗАҚ ТІЛІ – кедей-кепшіктің тілі

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №21 (385) от 1 июня 2017 г.

 

Желі­де­гі жазбалар

АнекDAT

 

Баяғы­да бір бала­ны сүн­дет­ке оты­рғы­зып­ты. «Әпшу көр­сет­ші» сал­ты­мен жиналған ақшаға «Бал­ды­рған» бел­се­бетін әпе­ріп­ті. Біраз уақыт өткен­нен кей­ін әкесі бала­сын сөй­лет­пек оймен:

– Балам, сені тағы да сүн­дет­ке оты­рғы­зай­ық. Түс­кен ақшаға дәу бел­се­бет сатып әпе­ре­мін – десе, сүн­дет­те­удің аза­бы­нан әзер құты­лған баласы:

– Әке‑у, менікін кест­іріп бел­се­бет алған­ша, сізді оты­рғы­зып, сыра­зу джип алай­ық та, – депті. .

• Ержан Тәліп­тің ФБ-парақшасынан

 

 

Тіл, мен үшін, ақпа­рат­пен алма­су құра­лы. Тіл түсіні­су үшін қол­да­ны­ла­ды, жау­ла­су үшін емес! Бір тіл­ді екін­ші тіл­ден биік санау, бір ұлт­ты қаси­ет­ті, киелі деп, өзге ұлт­ты дат­тау – надан­ды­қтың бел­гісі. Әрине, ана тілін біл­ген дұрыс. Ал «Ана тілім­ді біл­мей­мін» деген ада­мға «сатқын­сың» деп, оны­мен жау­ла­су – надан­дық. Билік­тің «раз­де­ляй и власт­вуй!» деген прин­ци­піне жұмыс істеп жүр­ген пақыр­дың тірлігі.

 

Қазақ тілі – биз­нес, сауда тілі емес. Кедей-кеп­шік­тің тілі. Билік қазақ тілін қажет етпей­ді. «Таза қазақ», «шала қазақ», «нағыз қазақ» деп төмен­де­гілер­ді бір-біріне айдап салып, елдің наза­рын назар­бай­дың былы­ғы­нан ажы­ра­тып, тіл мәсе­лесіне матап отыр. Міне, жиыр­ма жыл­дан асты: тіл, тіл дегелі. Қан­ша­ма ақша бөлін­ді, бөлініп те жатыр.

Гәп қай­да?! Назар­бай­дың қызда­ры, күй­еу бала­ла­ры, неме­ре­лері, шөбе­ре­лері қазақ тілі­нен жұр­дай. Олар­да қазақ тіліне құр­мет деген ой мүл­де жоқ! Бір-бірі­міз­ге «оры­сқұл», «сатқын», «мәң­гүрт» деп ашы­нған­нан басқа не тын­дыр­дық?! Наза­рқұлға кере­гі осы!

Әрі-бері­ден соң, адам тіл­ді өзі үшін керек етеді.

Ал мем­ле­кет­тің функ­ци­я­сы, ұлт­тық құн­ды­лы­қтарға /тіл, мәде­ни мұра/ қамқор болу. Сол құн­ды­лы­қтар­дың дамуы­на жағ­дай /условие/ жасау. Кезін­де Маса­но­вты түтіп жеп қоя жаз­даған: «Қазақ тілі ешқа­шан мем­ле­кет­тік тіл бол­май­ды, ол үшін пар­ла­мент қазақ тілін­де заң қабыл­дау керек, өкі­мет қаза­қ­ша сөй­леу керек, бүкіл келісім-шар­ттар қазақ тілін­де жүр­гізілуі керек», дегені үшін. Рас! Мем­ле­кет­тік тіл­дің шар­тын айтты!

Тіл­ді, ұлт­ты құр­мет­теу – жалған пафос пен пате­ти­каға бері­лу емес. Тіл­ге, ұлтқа, халы­ққа «ұлы», «дана», «қаси­ет­ті», «киелі», «құт­ты», «асқақ» деген сын есім­дер­ді тіз­бе­леп телудің астын­да өзін кем сезі­ну ком­плексі жатыр.

Дима­штың Қытай елін­де шыққан биі­гіне бәрі­міз тән­ті бол­дық. Қазақ бүкіл дүние жүзіне таныл­ды деп қуан­дық! Шын бол­сын. Солай болсын!

Гер­ма­ни­яда, жал­пы Евро­па­да, Дима­шқа таны­мал болу қиын. Себеп?! Поп-музы­каға деген қызы­ғу­шы­лық өте төмен. Рок-музы­ка­ның дәре­же­сі биік. Менің әріп­те­стерім Дима­штың дау­сы­ның тех­ни­ка­лық ерекшелі­гіне таң қалған­мен, әндерін жүр­дім-бар­дым тың­дап, қаным­ды ішті. Мен сияқты сүй­сін­беді. Кей­ін ара­ла­сып жүр­ген гол­лан­ди­я­лық әріптесім:

– Сен Дима­штың қазақ екенін неге айта бер­дің?! Саған оның ұлты сон­дай әсер етті ме?

– Мен өзім қаза­қ­пын… сосын шығар,.. – дедім.

– Димаш, мыса­лы, сол дауыс мүм­кін­шілі­гі­мен қытай­лық әнші бол­са, қызы­ғу­шы­лық болар ма еді сен­де? Мақтан тұтар ма едің оны?

Сіз­дер­ге бұр­дым бұл сұрақты. Жау­ап­та­ры­ңы­зды күтем.

Болат АТАБАЕВ

 

 

МЕН АЛДАНЫППЫН

 

 

1992 жылы Қаза­қстан­да еге­мен­дік орнаған­да, орыс­шыл­дар билік­ке кел­ді деген едім. Билік­те транс­фор­ма­ци­я­лар бола­ды, оры­сқұл­дар кетер деп жүр­дім. Олар­мен ұдайы сөй­лес­кен­де, пікірін есті­ген­де, көңілім сан рет түңіл­ді. Тіл тағ­ды­рын олар маңы­зды демеді.

 

«ДВК» бол­ды, олар­дың да тіл мәсе­лесіне суы­қты­ғын біліп, бар­ма­дым. Сөй­тіп, 25 жыл­дан астам уақыт өтті. Енді билік мем­ле­кет­тік тіл­ге бет­бұрыс жасай­тын түрі жоқ сияқты, керісін­ше, қала­дағы қазақ оры­ста­нып бара­ды. Енді­гі орыс­шыл­дар Путин­нің ықпал агент­тері ме деп ойлай­мын. Орыс­шыл қаза­қтар гео­са­я­си конъ­юнк­ту­ра солай деп рәсім­дел­ме­ген пар­тия құр­ды және астыр­тын жұмыс жүр­гі­зеді. Орыс­шыл­дар Қаза­қстан­ды Ресей­дің про­вин­ци­я­сы­на айнал­ды­рып бара­ды. Кремль­дің сая­си тех­но­лог­та­ры қазақ тілін шөк­тіретін нені ойлап тап­са, соны Қаза­қстан мини­стр­лері орын­дай бастай­ды. Олар – Ресей­дің ықпал агент­тері, өз әре­кет­терін Нұре­кең­мен де келіспейді.

Көп мини­стр­лер, әкім­дер, депар­та­мент бас­шы­ла­ры, теле­ди­дар бас­шы­ла­ры тіке­лей Кремль тех­но­лог­та­ры­мен жұмыс істей­ді. Олар біз­де­гі жағ­дай­ды қадаға­лап, инспек­ция жасай­ды екен. Бұн­дай жағ­дай Ресей­дің Укра­и­наға кіре­рінің алдын­да болған. Қырым мен Шығыс Укра­и­на­ның екі облы­сы­ның ІІМ-нің жер­гілік­ті бөлім­ше­лерінің 90 пай­ы­зы Ресей әскерінің басқын­шы­лы­ғы­на қар­сы әре­кет жаса­маған. Солай болар, қара да тұр.

Мен алда­нып­пын.

Әзім­бай ҒАЛИ

 

 

 

АҒЫЛШЫН ТІЛІ АНА ТІЛІНЕН ДЕ АРДАҚТЫ МА?

 

Ана тілін үйрене алмаған бала ағы­л­шын тілін қалай үйренбек?

Иә. Қаза­қстан тәу­ел­сіздік алса да, ана тілін біл­мей­тін, түсін­бей­тін бала­лар бар екен. Өкіні­штісі, олар – зей­нет­кер­лер емес, тәу­ел­сіздік ұрпағы, бала­лар ғой…

Осы күні Қара­ба­лық ауда­нын­дағы (Қоста­най облы­сы – Ред.) мек­теп оқу­шы­ла­ры­ның 5–6 пай­ы­зы ғана мем­ле­кет­тік тіл­де білім ала­ды, есесіне ұлты қазақ бала­лар­дың 80 пай­ы­зы­нан аста­мы өзге тіл­де білім алу­ды жөн көр­ген. 6–7 жыл бұрын рес­пуб­ли­ка­лық «Қазақ» газетін­де «Мем­ле­кет­тік тіл­де­гі мек­теп­тер: 20 жыл­да не өзгер­ді?» деп жар салған едік. Өзгер­гені шама­лы, тіп­ті түк те өзгер­ме­ген десе бола­ды. «Баяғы жар­тас – сол жар­тас» екен. Қара­ба­лы­қтың шетін­де орна­ласқан қазақ мек­тебін­де небәрі 200 оқу­шы ғана оқи­ды, ал орта­лық көше­лер­де орна­ласқан орыс тілін­де білім беретін №1 орта мек­теп­те­гі 673 оқу­шы­ның 271 (шама­мен 40%) – ұлты қазақ бала­лар бол­са, дәл сон­дай №2 орта мек­теп­те оқи­тын 430 бала­ның 28%-ы (134 оқу­шы) ұлты қазақ бала­лар да өзге тіл­де білім алу­ды жөн санаған. Бұған ата-ана­лар мен бала­лар кінәлі емес, мек­теп те кінәлі емес делік. Бұған бәрі­міз де жау­ап­ты, бәрі­міз де кінәлі емес­піз бе?

Бұрын Кеңес үкі­меті тұсын­да ауда­ны­мы­зда қазақ тілін­де білім беретін төрт мек­теп бар еді. Ол мек­теп­тер­де 1000-ға жуық бала оқи­тын. Ол үкі­мет құлаған соң, өткен ғасыр­дың 90-жыл­да­ры аудан мек­теп­тері қабы­рға­сы­нан мем­ле­кетік тіл­де білім беретін сынып­тар да ашы­лған еді, тілі­міз тіріліп кетер деді ме екен – тұн­шы­қтыр­ды. Қазақ сынып­та­ры­ның ашы­луы­нан жабы­луы тез бол­ды. «Кри­зис кел­ді, ақша үнем­де­уі­міз керек, кей­ін аша жатар­мыз» деген желе­умен орыс тілін­де білім беретін мек­теп­тер­де­гі қазақ сынып­та­ры­ның бәрін дер­лік жауып тын­дық. Осы­лай­ша, мем­ле­кет­тік тіл мәр­те­бесін алған ана тілі­міздің қол­да­ны­сын кеңей­ту ісі аяқ­сыз қалды.

Аудан­дық білім бөлі­міне сұрау салып, жау­ап хат алдым. Кей­ін бөлім бас­шы­сы­ның орын­ба­са­ры Сәу­ле Бақы­тқызы­мен сөй­ле­стім. Бала­ла­рын ана тілін­де емес, өзге тіл­де оқы­туға ана-ана­ның кон­сти­ту­ци­я­лық құқы екенін айт­ты. Бірақ сөз ара­сын­да С.Бақытқызы қазақ сыны­бы­на беріп, бала қаза­қ­ша оқи алмай, түсін­бей, оған орыс тілін­де білім алған ата-ана­сы да көмек­те­се алмай, бала­ла­рын қазақ мек­тебі­нен «суы­рып алып», орыс мек­тебіне беріп жатқа­нын тіл­ге тиек етті.

Сон­да бұл қалай болға­ны? Бала өз ата-ана­сы­ның, ата-баба­сы­ның, көр­шісінің, досы­ның, сынып­та­сы­ның тілін, өзін мәпе­леп өсір­ген Ота­ны­ның тілін жары­тып түсін­бе­се, күн­де теле­ди­дар­дан, радио­дан «қақ­сап» тұрған тіл­ді ұқпа­са, шығып жатқан газет-жор­нал­дар­ды оқи алма­са, түсін­бе­се, ол Қаза­қстан­да ешкім сөй­ле­мей­тін тіл­ді – ағы­л­шын тілін қалай мең­гер­мек? Ана тілін үйрене алмаған, ана тілін­де­гі мәтін­ді түсін­бей­тін балаға ағы­л­шын тілін «арқа­ла­тып», оны «сәп­сем» мәң­гүрт етіп қой­май­мыз ба? Өз ана­сын құр­мет­теп үйре­бе­ген жан өзгенің ана­сын құр­мет­тей алмай­тын сияқты, өз ана тілін құр­мет­те­ме­ген­нен пат­ри­от шыға қояр ма екен? Ана тілін түсін­бей­тін балаға ағы­л­шын тілін «үйтіп-бүй­тіп» үйре­тер­міз-ау, сон­да ол жастар кей­ін елі­міз­де тұрақта­май, шетел асып кет­се, тіл үйре­ту­ге шашқан қыру­ар ақша­мыз суға тастаған­дай бол­май ма? Бұл жағ­дай тек Қоста­най облы­сын­да ғана емес екенін еске­руі­міз керек.

Елі­міз тәу­ел­сіздік алған­нан кей­ін мек­теп­ке барған аза­мат­тар­дың бәріне мем­ле­кет­тік тіл мәр­те­бесі бар қазақ тілін үйре­нуді мін­дет­теу керек емес пе? Үкі­меті­міз мем­ле­кет­тік тіл­ді үйре­ну­ге бар­лық жағ­дай жасап жатқан­да, аза­мат­тар­дың тіл үйрен­бе­уі ақы­лға қонбайды.

Тоқ­сан ауыз сөздің тобы­қтай түй­іні: тым бол­ма­са мем­ле­кет­тік тіл­де білім беру, тәр­би­е­леу ісін тия­нақтап алмай, ағы­л­шын тілін мек­теп­ке енгі­зу, ағы­л­шын тілін­де жеке­ле­ген пән­дер­ді оқы­ту тала­бы ерте­рек деген сенімдемін.

Төлен РАМАЗАНҰЛЫ

 

 

 

БІЗДЕ БӘРІ «чики-чики»…

 

Кешелі-бері «Фейс­бук­те» нешетүр­лі мақтау қағаз­дар­дан көз тұна­ды. Біздің елі­міз­де­гі білім­ге деген бум­ның жарқын көрінісі осы гра­мо­та­лар болып тұрға­ны шындық.

 

Менің де неме­ре­лерім­нің үше­уі мек­теп­те оқи­ды. Кеш­кілік «ел алып жатқан қат­ты қағаз­ды менің сус­лик­терім де алған шығар» деп, үйлеріне бар­май­мын ба? О тоба, біз­ге бір гра­мо­та бұй­ыр­мап­ты! «Жұрт­тың бала­сы­ның бәрі – «ода­рен­ный», менің бала­ла­рым қалай «без­дар­ный» болып қал­ды?!» деп түні­мен ұйы­қтай алмай шықтым!

Шынын­да да, қалай «ода­рен­ный» болуға бола­ды? Үлкен неме­рем­ді фут­бол ойна­уға баулы­ған­мын ғой үш жасы­нан. Қазір он бір­де. Кеше тағы да доп қуып кетіп­ті. Бұл не қылған фана­тизм екенін түсін­бедім. Сабақ тура­лы әңгі­ме айта қал­сам, баяғы­да айтқан өз сөзім­ді өзі­ме айта­ды: «Ронал­дуға мұғалі­мі ылғи ұры­са­ды екен: «Сен адам бол­май­сың. Аштан өлесің. Білім­ге ұмтыл­май­тын адам­ның оңға­нын көр­ген жоқ­пын». Ал сол Ронал­ду қазір әлгі мұғалі­міне ай сай­ын мың дол­лар беріп тұра­ды. Міне, фут­бол­дың құдіреті!».

Қазір осы сөзді неме­ре­ме айтқа­ны­ма қат­ты өкі­не­мін. «Көресің­дер, «Реал­да» ойнап, бәріңді мен асы­рай­мын әлі» деп бөс­кен­ді әбден үйреніп алды.

Иә, оның гра­мо­та алмаға­нын ішім бір­ден сезген. Ал екін­ші неме­ре­мнен үмітім зор еді. Екі пән­нен «4» алып қалып­ты. Гра­мо­та жоқ. Аздап «без настр» отыр. Оны менен бұрын бірін­ші сынып­ты сөк­тей «үшпен» бітір­ген інісі жұба­тып үлгер­ді: «Сол құр қағаз­ды қай­тесің, Жаник! Мұғалім­дер бала­лар­ды алдай береді қағаз тара­тып. Одан да атам сияқты ақша бер­се ғой… Иә, ата?».

«Не дерім­ді біл­мей қал­дым» деген­нің нағыз өзі бол­ды. Балам бір оқпен екі қоян­ды атып алып тұрға­нын қара­май­сың ба? Аға­сын да жұбат­ты. Мені де «кося­кқа» кір­гізіп тұр. Енді осын­дай бала­лар­ды қалай «без­дар­ный» деп айта­сың? Айта алмай­сың! Тек гра­мо­та­мыз жоқ болға­ны бол­ма­са, біз­де бәрі «чики-чики»!

Шар­хан ҚАЗЫҒҰЛ