ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ ДІНІ мен Діни басқарма арасындағы ҚАЙШЫЛЫҚ ХАҚЫСЫНДА

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №44 (408) от 30 нояб­ря 2017 г.

 

Ислам және қазақ

 

Қазір­гі қазақ қоға­мы­ның көп­шілі­гін­де түсіне алмай жүр­ген неме­се мән бер­мей жүр­ген бір мәсе­лесі бар. Ол – «дін мен діни таны­мға қаты­сты айтыс-тар­ты­стың себебі не?» деген сұрақ. Сыр­тай қараған адам «дін бе – дін, ислам діні ме – ислам діні, басқа не керек? Бұлар не үшін тар­ты­са­ды?!» – деп ойлайды.

 

Ал дін­нің маз­ха­б­тарға, тариқат­тарға жік­те­луінің аста­рын­да не жатыр? Олар­дың бір-бірі­нен айыр­ма­шы­лы­ғы не деген сұраққа бас ауыр­тқы­сы кел­мей­ді. Өйт­кені «Дін – қон­дыр­ма, мәде­ни­ет­тің бір бөл­ше­гі ғана» деген түсінік кеше­гі ате­изм зама­нын­да көп­шілік­ке сіңіріліп, сана­сын улап тастаған. Сол удың уыты халық сана­сы­нан әлі толық кете қой­ған жоқ.

Ал исла­мға бет бұрған жамағат­тың ара­сын­дағы жік­те­лу­шілік қауіп­ті дең­гей­ге жақын­дап келе жатқа­нын қара­пай­ым халық сезе бер­ме­се керек. Осын­дай түр­лі фак­тор­лар­дың жиын­ты­ғы қазір­гі қазақ қоға­мы­на дін­нің қоғам­дық санаға ықпа­лын толық сезі­ну­ге мүм­кін­дік бер­мей отыр. Осы діни сенім негіз­деріне қорған болуы тиіс Қаза­қстан мұсыл­ман­да­ры діни басқар­ма­сы (ҚМДБ) қаза­қтың дәстүр­лі діни таны­мы­на қар­сы жұмыс жүр­гізіп жатқа­нын, ол жұмыста­ры­ның нәти­же­сін­де қаза­қтың діни таны­мы мен салт-сана­сы­ның күр­делі өзгерістер­ге түсіп, қатер­лі дең­гей­ге жақын­дап қалға­нын, мұның соңы ертең­гі күні қаза­қты этни­ка­лық жік­те­лу­ге түсіретін фак­торға айна­лып оты­рға­нын сан рет айт­тық, бір­не­ше мәр­те жаздық.

Енді осы мәсе­лені ары қарай тарқа­тып, «ҚМДБ-ның ұста­нып оты­рған бағы­ты қай мәсе­ле­лер­де қазақ халқы­ның дәстүр­лі діні мен діни таны­мы­на қай­шы келеді?» деген сұрақтарға жау­ап бер­ген­ді жөн көріп отыр­мыз. Олай етпей­ін десек, Діни басқар­ма алған беті­нен қай­та­тын емес.

Біздің бұры­нғы сыны­мы­зды негіз­ге ала оты­рып, Qamshy.kz сай­ты­ның сұрағы­на ҚМДБ Наси­хат және қоғам­мен бай­ла­ныс бөлі­мінің мең­ге­ру­шісі Алтын­бек Ұтыс­ханұ­лы былай деп жау­ап береді: «ҚМДБ-ның Орта­лық аппа­ра­ты­на неме­се оның аймақтағы өкіл­дік­теріне қабыл­да­на­тын аза­мат­тар алдын ала мүф­ти­ят­тың сарап­тау комис­си­я­сы­нан мін­дет­ті түр­де өте­ді. ҚМДБ ғалым­да­ры бола­шақ имам-мол­да­лар­ды жан-жақты сынақтан өткі­зеді. Сені­мі мен ұста­ны­мын айқын­дай­тын сау­ал­дар қой­ы­ла­ды. Сон­ды­қтан мүф­ти­ят ғалым­да­ры бола­шақ дін қыз­мет­керінің білі­мі мен сені­міне, тәжіри­бесі мен мұсыл­ман­дық сипа­ты­на аса мән береді. Сіздің сау­а­лы­ңы­зға орал­сақ, Арман Қуа­ныш­ба­ев пен Абдуғап­пар Сма­нов «сәлә­фит» еме­сті­гін жет­кі­зе­міз. ҚМДБ-ның ресми қыз­мет­кер­лерін «сәлә­фит» деп атау дұрыс емес. Бұл – жамағат ара­сын­да түсін­бе­ушілік, тіп­ті бүлік туды­ра­тын ауыр сөз. Ондай бүлік­ке жол бер­ме­уі­міз керек».

Біз кезін­де Арман Қуа­ныш­ба­ев пен А.Сманов қаза­қтың дәстүр­лі діни таны­мын қалай талқан­дап жатқан­да­рын нақты мысал­дар­ды көр­се­те оты­рып, жазған бола­тын­быз. Ұтыс­ханұлы­ның жау­а­бын­да ол тура­лы бір ауыз сөз жоқ. Олай бол­са, халық ара­сы­на іріт­кі салып, қаза­қтың дәстүр­лі діні мен діни таны­мы­на жастар­ды қар­сы қой­ып оты­рған мен бе? Әлде қаза­қтың руха­ни-мәде­ни бол­мысы­на қар­сы уағыз жүр­гізіп оты­рған ҚМДБ уағыз­шы­ла­ры ма? Осы мәсе­ле­лер­ді тал­дап, бұл қай­шы­лы­қтар­дың шығу негіз­дерін көр­сет­пе­сек, онда қазақ қоға­мын бола­шақта этни­ка­лық жік­те­лу­ден сақтап қала алмай­мыз. Сон­ды­қтан қаза­қтың дәстүр­лі діні мен діни таны­мы­ның ҚМДБ ұстанған бағыт­тан қан­дай айыр­ма­шы­лы­қта­ры бар деген сұраққа жау­ап беру қазір­гі күн­нің өзек­ті мәсе­лесіне айна­лып отыр. Енді осы мәсе­ле­лер­ге кезе­гі­мен тоқта­лып көрелік.

 

Бірін­ші­ден, ҚМДБ өздерін Хана­фи маз­ха­бын­да­мыз дей­ді. Бірақ аны­ғын­да олай емес. Абу Хани­фа Нұғ­ман бин Сәбит Хана­фи маз­ха­бы негіз­дерін қалып­та­сты­рған­да, Құран аят­та­ры­на сүй­ене оты­рып, дін мен шариғат­ты бөліп қарас­ты­рған бола­тын. Құран­да «Ей, мумин­дер, әр біріңе бір шариғат, бір жол бер­дік. Алла қала­са, сен­дер­дің бар­лы­ғы­ң­ды бір үммет жасар еді» (Маида,5/48) дей­ді. Бұл аят­та Алла Таға­ла­ның әр ұлтқа өзіне лай­ық шариғат және жол бер­генін көр­сетіп тұр. Және әрбір халы­ққа жеке-жеке пай­ғам­бар жіберіл­ген­ді­гі бір емес, бір­не­ше Құран аят­та­рын­да көр­сетіл­ген: «Әр үммет үшін бір ескер­ту­ші болған еді» [35/24], «Әр қоғам­ның бір жетек­шісі бар еді» [13/7], «Соңы­ра біз бірі­нен соң бірін пай­ғам­бар­ла­ры­мы­зды жібер­дік» [23/44], «Ол халы­қтарға өздері­нен бір елші жіберіл­ген бола­тын» [62/2].

Міне, осы аят­тар­да көр­сетіл­ген басты мәсе­ле – жер бетін­де­гі бар халы­ққа пай­ғам­бар­лар жіберіліп, солар арқы­лы әр қоғам­ның өзіне лай­ы­қты тәр­тібін-шариға­тын, салт-дәстүрін Алла Таға­ла­ның Өзі қалып­та­сты­рған­ды­ғын көруі­міз­ге бола­ды. Жал­пы бұл мәсе­ле «Хужрат» сүресінің он үшін­ші аятын­да да: «Ей, адам­дар, расын­да, біз сен­дер­ді бір еркек (Адам) және бір әйел­ден (Хау­а­дан) жарат­тық және де бір-бір­лерің­мен таны­су­ла­рың үшін сен­дер­ді халы­қтар мен ру-тай­па­лар етіп қой­дық» дей­ді. Осы аят­тар­ды негіз­ге алған Абу Хани­фа дін мен шариғат­ты бөліп қарас­тыр­ды. Ол өзінің бұл ойла­рын «Китаб‑л Алим уа‑л Мута­а­лим» атты кіта­бын­да баян­да­ды. Абу Хани­фа­ның бұл еңбе­гі мұсыл­ман дінін­де­гі халы­қтар­дың салт-дәстүрі мен мәде­ни­етінің сақта­лып қалуы­на мүм­кін­дік берді.

Абу Хани­фа­ның дін мен шариғат­ты бөліп қарас­ты­руын­да үлкен мән бар еді. Өйт­кені Тәңір Таға­ла адам­зат бала­сы­на бір ғана дін бер­ді. Ол – ислам. Ол тура­лы Құран Кәрім­де «Дін­деріңе бекем болы­ң­дар! Нухқа тап­сы­рған дін­ді саған да уахи еткені­мізді, Ибра­хим­ге, Мұсаға, Исаға бер­ген­дері­мізді Алла саған да дін етіп бер­ді» [425/13] дей­ді. Демек, Жара­ту­шы Құдірет әр халы­қтың өзіне лай­ы­қты шариға­тын бер­гені­мен, халы­қтар­дың бар­лы­ғы­на бір ғана дін беріп­ті. Дін – сенім, иман. Ол адам­ның жаны­на, рухы­на беріледі. Ал шариғат адам­ның тәніне, физи­ка­лық бол­мысы­ның қажет­тілік­терін өтеу үшін беріледі. Сон­ды­қтан да Хана­фи маз­ха­бы­ның қалған үш маз­ха­б­тан айтар­лы­қтай өзге­шелі­гі бар.

ҚМДБ бол­са, өздерін Хана­фи маз­ха­бын ұста­на­мыз дегені­мен, дін мен шариғат­ты екі­ге бөліп қарас­тыр­май­ды. Бір­ге қарас­ты­ра­ды. Өйт­кені ҚМДБ- ның ұстанған бағы­ты Абу Хани­фа­ның жолы емес, «Ахл ал Хадис» өкіл­дері тара­пы­нан жасалған шариғатқа негіз­дел­ген. «Ахл-хадис» өкіл­дері ислам­ның иман, ғиба­дат, ахлақ және басқа ғиба­дат­тар­ды бір-бірі­нен айы­ру­дың мүм­кін еме­сті­гін алға тарт­ты. Сол себеп­тен олар­дың жазған «Китаб ал-асар» атты еңбек­терін­де иман, ақи­да, ахлақ, ғиба­дат сияқты құл­шы­лық түр­лері бір-бірі­нен ажы­ра­мас, бүтін ретін­де қарас­ты­рыл­ды. «Ахл‑и хади­стің» көзқа­рас­та­ры таухид, иман мен үлкен күнә, адам­ның әре­кеті мен тағ­дыр, има­мат пен сая­сат, бидғат және басқа тақы­рып­тар­да топ­та­сты­рыл­ды. Олар­дың көзқа­рас­та­ры­на қараған­да, Алла бір және одан басқа Тәңір жоқ. Әзіреті Мұхам­мед Оның Елшісі, нәбиі, әрі құлы. Алла­ның бұдан басқа да есім­дері бар. Иман – ниет және амал­дан тұрады.

 

Тағы бір негіз­гі аны­қта­ма­да иман – тіл­мен айтып, мой­ы­нұ­сы­ну, жүрек­пен бекіту, дене мүше­лері­мен амал ету (Sönmez Kutlu, 2014.). Осы­лай «Ахл ал Хадис» өкіл­дері ислам­ды шариғат – заң ретін­де ара­б­тар­дың дәстүрі негізін­де қалып­та­сты­рып, осы құқы­қтық нор­ма­ны араб қоға­мы дін ретін­де қабыл еткен бола­тын. «Ахл ал Хадис» өкіл­дері тара­пы­нан қалып­та­сты­ры­лған шариғат­та адам­ның руха­ни бол­мысы­на қаты­сты мәсе­ле мүл­де қарас­ты­рыл­ма­ды. Бұл шариғат­та Мұхам­мед пай­ғам­бар­дың пай­ғам­бар­лық дәре­же­ге жетуі рух әле­мі­мен бай­ла­ны­су арқы­лы кел­гені мой­ын­далға­ны­мен, бұл бай­ла­ны­стың Пай­ғам­бар­дан кей­ін жалға­суы мүм­кін емес деп есеп­тел­ді. ҚМДБ қазір­гі күні осы жол­ды қаза­қтың дәстүр­лі діні ретін­де ұста­нып отыр. Егер де біз Хана­фи маз­ха­бы мен мали­ки, шафиғи, хан­ба­ли маз­ха­б­та­ры ұста­ным­да­рын салы­сты­ра қарай­тын бол­сақ, онда Хана­фи маз­ха­бы мен қалған үш маз­хаб ара­сын­дағы айыр­ма­шы­лық жер мен көк­тей екен­ді­гін көруі­міз­ге бола­ды. Сол себеп­тен де ҚМДБ имам­да­ры­ның айтқан уағы­зда­ры қаза­қтың дәстүр­лі діни таны­мы­на қай­шы келіп, қаза­қтың діни сана­сын өзгеріс­ке түсіруде.

Абу Хани­фа қалып­та­сты­рған маз­ха­б­та дін мен шариғат бөлек қарас­ты­ры­лып, Жара­ту­шы­ның дін­ді адам­ның руха­ни бол­мысы үшін, шариғат­ты қоғам­дық қаты­на­стар­ды рет­теу үшін жібер­гені нақты­лап көр­сетіл­ген­ді­гін жоға­ры­да ескерт­кен бола­тын­быз. Бұл Хана­фи маз­ха­бы­ның рух­ты мой­ын­дай­ты­нын, рух әле­мі­мен сабақ­та­сты­қты да мой­ын­дай­ты­нын көр­се­те­ді. Оның үстіне Абу Хани­фа­ның Али ибн Абу Талиб әулетінің өкілі Имам Бақы­мен бай­ла­ны­ста болуы Абу Хани­фа­ның рух­ты ешқа­шан жоққа шығар­маған­ды­ғы­на дәлел бола ала­ды. Демек, Хана­фи маз­ха­бы мен қалған үш маз­хаб ара­сын­да үлкен айыр­ма­шы­лық бар­лы­ғын көр­се­те­ді. Хана­фи маз­ха­бы рух – жан мен тән­ді екі бөлек қарас­ты­ра оты­рып, адам­ның осы екі бөлік­тің қосы­лы­сы­нан тұра­ты­нын, рух­тың мәң­гілік, тән­нің уақыт­ша кате­го­рия екен­ді­гін, дін­нің рух қажетін өтей­тінін, шариғат­тың адам­ның физи­ка­лық бол­мысын қам­та­ма­сыз ететінін алға тартады.

Ал араб дәстүріне негіз­дел­ген үш маз­хаб дін мен шариғат­ты бір­тұ­тас қарас­ты­ра оты­рып, жан мен тән ара­сын­дағы ерекшелік­ке мән бер­мей­ді. Бұл Хана­фи маз­ха­бы аясын­да қалып­тасқан халы­қтың сені­мі мен таным-түсіні­гі қалған үш маз­хаб ықпа­лы­мен қалып­тасқан халы­қтың сені­мі мен таным-түсіні­гі ара­сын­дағы айыр­ма­шы­лы­қтың ат пен түй­е­дей екенін көру­ге бола­ды. Өкініш­ке орай, ҚМДБ-ның ұста­нып оты­рған бағы­ты – Хана­фи маз­ха­бы емес, осы «Ахл ал Хадис» өкіл­дері тара­пы­нан қалып­та­сты­ры­лған «араб дәстүр­шіл­ді­гі». Бұл бағыт­тың ертең­гі күні қазақ халқын өзінің дәстүр­лі иман-сені­мі мен таным-түсіні­гі­нен ажы­ра­та­ты­ны, қазақ халқы­ның мың­даған жыл­дық руха­ни-мәде­ни құн­ды­лы­қта­ры қажет­сіз дүние ретін­де лақты­ры­ла­ты­ны күмән тудырмайды.

 

Екін­ші­ден, қаза­қтың дәстүр­лі діні мен діни таны­мы осы Хана­фи маз­ха­бы мен сопы­лық жол­дың түр­кілік бағы­ты Йаса­уи жолы негізін­де қалып­та­сты. Сопы­лық жол­дың рух әле­мі­мен сабақ­та­сты­қта қалып­та­са­ты­ны дәлел­де­уді қажет етпей­ді. Жал­пы рух әле­мі­мен сабақ­та­стық қалай пай­да бол­ды деген мәсе­ле­ге келетін бол­сақ, алды­мен рух әле­мі­мен Мұхам­мед пай­ғам­бар Жебірей­іл пері­ш­те арқы­лы бай­ла­ны­ста болып, ислам дінін қабыл алып, оны халы­ққа жай­ға­ны тарих­тан бел­гілі. Пай­ғам­бар қай­тыс болған соң, рух әле­мі­мен сабақ­та­стық мүл­де үзіліп қалған жоқ. Пай­ғам­бар серік­тері ішін­де рух әле­мі­мен сабақ­та­стық Али ибн Абу Тали­б­те болған­ды­ғын, кей­ін­нен ол сабақ­та­стық оның ұрпақта­рын­да жалға­сын тапқан­ды­ғы, сопы­лы­қтың алға­шқы кезеңі осы Али ұрпақта­ры­мен сабақ­та­сты­қта болған зухд (нәп­сіні тәр­би­е­ле­ушілер) өкіл­дерін­де жалға­сын тапқан­ды­ғы айтылады.

Түр­кістан жеріне алғаш ислам дінін тара­ту­шы­лар осы Хали­фат орта­лы­ғы­нан қуы­лған Али ибн Абу Талиб ұрпақта­ры еді. Йаса­у­ийа тариқа­ты­ның тарихы және өз шежіре­лерін Мұхам­мед ибн ал-Хана­фий­а­мен бай­ла­ны­сты­ра­тын қожа­лар әулетінің шешіресі болып табы­ла­тын «Насаб-нама» нұсқа­ла­рын­да бұл рух әле­мі­мен сабақ­та­стық «суф­ра тұт­мақ» деген тер­мин­мен беріледі. «Суф­ра» сөзінің мағы­на­сы араб тілін­де­гі «сахи­фа саф­ра» – «сары ора­мал­дан» бастау ала­ды. Кезін­де VІІІ ғ. «сары ора­малға» ие болған кісі құпия ілім­ді мең­геріп, имам­дық дәре­же­ге көтеріліп, руха­ни жетек­ші­ге, има­мға айналған. Түр­кістан жерін­де алғаш «суф­ра тұту­шы» – Қожа Ахмет Йаса­у­идің арғы ата­сы Исхақ баб. Түр­кілер ислам дінін алғаш Исхақ баб бастаған Хорас­ан­нан шегін­ген Али әулетінің жақта­у­шы­ла­ры­ның ықпа­лы­мен қабыл­да­ды. Бұл Түр­кістан жерін­де ғылым мен білім­нің күрт дамуы­на әкел­ді. Әбу Насыр әл-Фара­би сияқты мың­даған ғұла­ма­лар шығып, ислам ғылы­мы мен мәде­ни­етінің дамуы­на үлес қосты.

X ғасыр­да қара­хандық биле­уші Абд ал-Карим Сатуқ Бұғ­ра хан­ның шафи­иғи маз­ха­бын қабыл­да­уы бұл даму­дың жолын кесті. Түр­кілер­дің араб дәстүр­шіл­ді­гін қабыл­да­уы түр­кі қоға­мы­ның құл­ды­ра­уы­на әкел­ді. Түр­кілер өзінің тілі­нен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрі­нен, мәде­ни­еті­нен ажы­ра­ды. Қожа Ахмет Йаса­уи зама­ны­на кел­ген­де түр­кі қоға­мы­ның толы­ғы­мен руха­ни, мәде­ни, сая­си дағ­да­ры­сқа түс­кеніне тарих куә. Қожа Ахмет Йаса­уи ол дәуір­ді былай сипаттайды:

Ора­за, намаз, иман, ислам қол­дан кетті,

Күн­нен – күн бетер деген хадис жетті.

Пай­ғам­бар айтқан­дар­да келіп жетті,

Бұл дүниені қараңғы­лық басты, достар.

 

Ғалым­дар бар ілі­мін малға сатты,

Біліп көріп, өздерін отқа атты.

Өзі амал қыл­май, халы­ққа ілім үйретті,

Дүние үшін дін­дерін сат­ты, көргін.

 

Ұстаз, дін­сіз құл­дар бол­ды хакім,

Мен­мен­дік дүкенін ашып бол­ды залым.

Халық ішін­де қор бол­ды дәруіш ғалым,

Көп­шілі­гі халы­қтың кәпір бол­ды, көргін.

 

Дін­сіз, ұста­здарға еш қауіп жоқ,

Дүние малын жиып, еш тоя­ры жоқ.

Ұшып-қонып, өлім­нен еш хаба­ры жоқ,

Ол жан­ның діні дүние болды,

көр­гін [75, 128–131 бб.].

 

 

Қожа Ахмет Йаса­уи – Исхақ баб­тың он жетін­ші ұрпағы. Исхақ баб­тан қалған «суф­ра тұт­мақ» дәстүрі оның ұрпақта­рын­да жалға­сып, Қожа Ахмет Йаса­у­идің әкесі Ибра­хим шай­хқа жет­ті. Одан Қожа Ахмет Йаса­у­и­ге өте­ді. Ибра­хим шайх ұлы Ахмет­ті 20 жасқа толған­да Йасы еліне «суф­ра тұту» үшін аттан­ды­ра­ды. Қожа Ахмет Йаса­у­идің Ары­стан баб­тан Пай­ғам­бар ама­на­тын алуы да ол кісіні рух әле­мі­мен сабақ­та­сты­ғын нығай­та түс­кен бел­гілі бір оқиға­ның бей­нелі көрінісі. Одан кей­ін Қожа Ахмет Йасы­ға келіп, сопы­лық ілім­ді қан­дай дең­гей­ге көтер­ген­ді­гі бар­шаға аян. Ол кісінің атақты «Диу­а­ни Хик­меті» осы рух­ты таны­туға арналған ұлы шығар­ма. Қожа Ахмет Йаса­уи ол шығар­ма­ны «Менің хик­мет­терім Алла­дан пәр­мен, оқып, біл­ген­ге мағы­на­сы Құран» деп сипаттаған бола­тын. Сол себеп­ті бұл шығар­ма «Құра­ни түр­ки» атан­ды. «Хик­мет­тің» алға­шқы шумағы мына­дай сөз­дер­мен басталады:

Бисми­лаһ деп, бай­ан айлай хик­мет айтыб,

Тали­б­ларға дури гауһар шач­тым мана.

Ризатты қат­тығ тар­тып, қан­лар йутуб,

Мен «даф­та­ри сани» сөзін ачтым мана.

 

Бұл шумақтағы «даф­та­ри сани» сөзі арқы­лы Қожа Ахмет Йаса­уи баба­мыз рух әле­мі­мен сабақ­та­стық мәсе­лесін қозғап оты­рға­ны­на зерт­те­ушілер әлі күн­ге онша­лы­қты мән бере қой­ған жоқ.

Қаза­қтың дәстүр­лі діни таны­мын­дағы «бірін­ші дәп­тер» – шариғат. Шариғат тек адам­зат қоға­мы емес, бүкіл жара­ты­лы­стағы физи­ка­лық бол­мыстың қозға­лу тәр­тібін рет­тей­тін заң­ды­лы­қтар жүй­есі. Адам­зат қоға­мы түгілі, бүкіл жұл­ды­здар әле­мі Жара­ту­шы Тәңір Таға­ла­ның жасаған заң­ды­лы­қтар жүй­есі арқы­лы қозға­ла­ды. Сол себеп­ті шариғат алға­шқы дәп­тер деп аталған. Осы­ған бай­ла­ны­сты Қожа Ахмет баба­мыз өз «Хик­метін­де»:

«Шариғат­сыз

тариқатқа

кір­ген­дер­дің

Шай­тан келіп,

има­нын

алар ерміш», – дейді.

Демек, шариғат «бірін­ші дәп­тер», тариқат – рух әле­мі­мен сабақ­та­стық – «екін­ші дәп­тер». Йаса­уи баба­мыз «екін­ші дәп­тер» сыр­ла­рын ашу арқы­лы түр­кі жұр­тын рух әле­мі­мен сабақ­та­стыр­ды. Ол өз шәкірт­терін рух әле­міне бай­ла­ны­сты­ра оты­рып, олар­ды «суф­ра тұту» үшін түр­кі әле­мінің төрт бұры­шы­на аттан­ды­ра­ды. Сөй­тіп, Йаса­уи жолы­ның түр­кі әле­міне тара­луы­мен бір­ге рух әле­мі­мен сабақ­та­стық та бір­ге тарал­ды. Бұл түр­кілер­дің руха­ни, мәде­ни бол­мысы­ның араб қоға­мы­нан мүл­де бөлек бағыт­та дамуы­на ықпа­лын тигізді. Адам­ды мұсыл­ман деп, сыр­тқы ғиба­дат­та­ры­на қарап емес, ішкі руха­ни бол­мысы­на қарап баға­лай­тын бол­ды. Түр­кі бала­сы ар-има­нын бәрі­нен де жоға­ры қой­ды. «Малым – жаным­ның садаға­сы, жаным – арым­ның садаға­сы» деген ұста­ным түр­кі бала­сы­ның айны­мас қағи­да­сы­на айналды.

Қожа Ахмет Йаса­уи Абу Хани­фа­ның ұста­ным­да­рын негіз­ге ала оты­рып, түр­кінің көне­ден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрін қай­та­дан қал­пы­на кел­тір­ді. Ара­б­тың салт-дәстүріне негіз­дел­ген «Ахл ал Хадис» өкіл­дері қалып­та­сты­рған шариғат­тан бас тарт­ты. Ислам дінінің негіз­гі бес ұсты­ны – бес парыз ғана қабыл етіл­ді. Сенім мәсе­лесін­де Имам Мату­ри­ди ақи­да­сы негіз­ге алын­ды. Бұл түр­кінің еркін ойлау жүй­есінің дамуы­на, ғылы­ми таным­ның кеңе­юіне жол ашты.

Ең басты­сы, Қожа Ахмет Йаса­у­и­ден кей­ін дін тілі де, ғылым, білім тілі де, мем­ле­кет тілі де түр­кі тілі бол­ды. Жошы ұлы­сын­да Йаса­уи жолы­ның мем­ле­кет­тік идео­ло­гия дең­гей­іне көтерілуі – мем­ле­кет­ті озық ойлы, ұлы мем­ле­кет­тер дең­гей­іне көтер­ді, ол Алтын Орда атан­ды. Йаса­уи жолы өкіл­дерінің жанқи­яр­лық еңбе­гі арқа­сын­да мем­ле­кет­тің басқа­ру жүй­есі толы­ғы­мен өзгеріп, көне түр­кілік сипат алды. Рулық, тай­па­лық жүй­е­лер руха­ни бір­лік негізін­де қай­та қалып­та­сты­ры­лып, олар жүз­дер­ге топ­та­сты­рыл­ды. Мем­ле­кет­тің құқы­қтық жүй­есі толы­ғы­мен йаса­у­ийа тариқа­ты өкіл­дерінің қолы­на беріліп, билер инсти­ту­ты құрыл­ды. Мем­ле­кет­те абсо­лют­тік билік­ке хан да, би де, қара да ие болған жоқ. Абсо­лют­тік билік заңға, шариғатқа беріл­ді. Әділет сал­та­нат құрған заман орна­ды. Ғылым мен әде­би­ет, мәде­ни­ет дамы­ды. Қазір­гі күн­ге дей­ін келіп жет­кен Алтын Орда мем­ле­кетінің құра­мын­да болған түр­кі халы­қта­ры­на ортақ әде­би жәді­гер­лер­дің бар­лы­ғы дер­лік осы кезең­де пай­да болды.

Міне, сон­дай «қой үстіне бозторғай жұмыр­тқа­лаған заман­ды» орнатқан Йаса­уи жолы өкіл­дері халық жады­нан шыққан жоқ. Қаза­қтың шежіресі­нен де, сана­сы­нан да мәң­гілік орын алды. Әули­е­лер­ге айнал­ды. Олар дүни­е­ден өткен соң да сан ғасыр­дан бері қазақ халқы­ның руха­ни тұта­сты­ғын ұстап тұра­тын руха­ни қазы­қтарға айнал­ды. Олар­ды халық әулие деп, басы­на босқа көтер­ген жоқ. Олар шын мәнін­де Алла­ның кере­метіне ие бола біл­ді. Сон­ды­қтан олар тура­лы қан­ша­ма жыр-дастан­дар­дың кей­іп­кер­леріне айнал­ды. Қашаған жыраудың:

Алла­лаған пір өткен,

Туы­на жұрт­ты түнеткен.

Тас­пиқ, зікір жария,

Мешіт­тің ішін гүл еткен, – деп жыр­ла­у­ын­да үлкен мән бар еді.

 

(Жалға­сы газет­тің келесі санында)

 

Зікірия ЖАНДАРБЕК,

тарих ғылым­да­ры­ның кандидаты