«Общественная позиция»
(проект «DAT» №37 (354) от 13 октября 2016 г.
Ойталқы
«Сырттан келген найзалы жаудан, іштен шыққан кездікті жау жаман» – деген қазақтың сөзі кейінгі уақытта қисынды айтылғандай болып отыр. Билігімізді «жау» дегенге қимасақ та, оның қазаққа қатысты өзекті мәселелер бойынша жасап жатқан әрекеттері сыртқы жауды қажет етпей-ақ, қоғамдағы тыныштықты толқытуда. Жер мәселесі бойынша ушыққан жағдайға байланысты билік мораторий жариялап, аяқ тартқан сыңай танытқаннан кейін, тілге қатысты, оның ішінде мектептерде үш тұғырлы тілді енгізу бағдарламасының айналасында дау туа бастады.
«Аузы күйген үріп ішеді» деген түсінік – қазақстандық билікке жат нәрсе. Билік өкілдерінің әртүрлі саладағы тығырықтан шығарады деп жариялаған бағдарламалары іске асқан жоқ. Одан қорытынды жасап жатқан билік те жоқ. Кезекті дау – мектептерде үш тұғырлы тілді енгізу жөніндегі бағдарламасына қатысты туындауда.
Жуықта белгілі саясаттанушы Расул Жұмалының ұйымдастыруымен Қазақстан мектептеріне үштілділікті енгізу мәселесіне арналған «IQ Studio» сараптамалық бас қосу өткізді. Оған академик Асқар Жұмаділдаев, саясаткер-журналист Әміржан Қосанов, қоғам қайраткері Дос Көшім шақырылып, білім саласына енгізілгелі отырған реформаға қатысты пікірлері мен ойларын ортаға салды. Талқылау барысында сан алуан пікірлер айтылды – биліктегі орыс тілділердің қазақ тілінің дамуына жасанды түрдегі кедергі келтіру әрекеттері атап өтілді. Аталмыш реформаның толықтай пісіп жетілмегенін, олар үш тұғырлы тілге емес, үш тілді бастауыш сыныптан бастап оқыту мәселесіне наразы екендіктерін атап айтты.
Әдеттегідей, қоғам белсенділері өткізетін шараға шақырылған билік өкілдері тарапынан ешкім де төбесін көрсетпеді. Дегенмен, әділдік үшін осы үш тұғырлы тіл мәселесіне қатысты білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиевтың БАҚ қа берген сұхбатынан үзінділер келтіріп кетейік: «…Қысқаша айтсам, бағдарламада қазақ тілінің қолданысын шектеуге, немесе кейбіреулер айтқандай, оны жою туралы қандай да бір мақсат та жоқ. Мен іс басына қазақ тілін – өзімнің ана тілімді шеттетейін деген оймен келгенім жоқ…
Аталған бағдарламаның негізгі мақсаты – президент ұсынған «Мәңгілік ел» идеясын орындауға бастайтын, оған негіз қалайтын платформа жасау. Өйткені «Мәңгілік ел» білімі заман талабына сай, әлемдегі ғылым мен техниканың, жалпы әлем өркениетінің жаңалығын еркін біліп, еркін игере, қолдана алатын Қазақстанның мәңгілік қоғамын құруға арналған. Сонымен қатар қоғамда сапалы білім алудың мүмкіндігі баршаға бірдей болуы көрсетілген. Ал қазір біздегі білім жүйесінде мұндай тепе-теңдік жоқ…
Қазақ мектептерінде оқыған жастардың әрі қарай сапалы білім алуының шектеулі екенін көріп отырмыз. Мысалы, біздің ең жоғары ағылшын тілінде дәріс беретін Назарбаев Университетіне, ҚМЭБИ, ҚБТУ, IT университеттеріне ауыл жастарының түсуіне біраз қиыншылықтардың бар екенін өзім көрдім. Ол – бір.
Екіншіден, бізде орыс тілінде оқытатын мектептер де бар. Оларда да көптеген қазақ жастары оқиды. Шынын айтсақ, осы жастардың көбі, тіптен қазақ жастарының көбі қазақ тілін дұрыс білмейді, дұрыс түсінбейді. Осындай себептерге байланысты біздегі білім алу жүйесінде тепе-теңдік жоқ, жастардың бәрі бір деңгейде сапалы білім алуына жағдай жасалмаған. Біздің мақсатымыз – осындай қайшылықтарды жойып, жастарға, әсіресе ауылда жүрген жастарға, бәріне бірдей сапалы, заман талабына сай білім беру…
Жаратылыстану (химия, физика, биология, информатика) пәндерін үш тілде, оның ішінде қазақ тілінде де жаңа әдістемемен оқыту көзделіп отыр. Сондықтан биылғы жылдан бастап 73 мың мектеп мұғалімі жаңа әдістемеге арнайы дайындалады…
Осы мақсатта және әлемдегі озық тәжірибені кеңінен қолдану үшін биыл 2,5 мың мектепті кең жолақты интернет желісіне қосамыз. Аталған іс-шаралар Елбасы бекіткен бағдарламада нақты көрсетілген және оған тиісті қаржы бөлініп отыр. Сонымен қатар 73 мың мектеп мұғаліміне жаңа әдістемені үйрететін 80 маман Назарбаев зияткерлік мектептерінде дайын тұр…
Ал қазақ тілі туралы айтар болсақ, бізде ана тілімізді жан-жақты, жедел, тиімді үйрететін әдістеме жоқ. Кейбір елдерде (мысалы, ағылшындарда, финдарда) өз халқының тілін өздеріне және басқа ұлттарға 4-6 ай ішінде үйрететін тиімді әдістемелер бар. Осындай әдістемелердің жоқтығынан біздер мектепте қазақ тілін айлап, жылдап оқытсақ та, тиісті нәтиже шығара алмай келеміз…».
Әлбетте, ешкім өз баласының қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде еркін сөйлегеніне қарсы емес. Үш емес, он тіл білсе де құптаймыз.
Дегенмен, үш тілділікке өту асығыс шара емес пе? Ширек ғасырдан бері еңсесін көтере алмай келе жатқан қазақ тілі орыс пен ағылшын тілінің көлеңкесінде қалып кетпей ме?
Министр айтып өткен «Мәңгілік ел» идеясы мен «Нұрлы жолдар» мен «Нұрлы көштердің» сәттілігіне шынымен сенетін адамдар билік ішінен де табылуы екіталай. Бұған қоса, министр мырза айтып өткендей, қазақ тілін жан-жақты, жедел, тиімді үйрететін әдістемелер де жоқ. Қыруар қаражаттардың бөлінуіне қарамастан, министр айтып өткен әдістемелерді әзірлей алмай келген министрлік 25 жылдан бері «айға бата жасап» жүр ме екен? Талқылау барысында айтылып өткен пікірлерді саралайтын болсақ, балалардың бірнеше тілді еркін меңгергеніне ешкім қарсы емес. Мәселе соны жүзеге асыру жолында және қазақ тіліне төніп тұрған кезекті қатерде болып тұр.
Оқырман назарына осы талқыға қатысқан азаматтардың пікірін ұсынып отырмыз.
Расул ЖҰМАЛЫ:
– Министр Сағадиевтың айтуынша, үш тілділік жобасы әу бастан басқа мақсаттармен қатар, бүкіл Қазақстан азаматтарына қазақ тілін білуді қамтамасыз ету жолы. Екінші жағынан, қоғамда сан алуан ойлар айтылуда. Зиялы қауым өкілдері қарсылық білдіріп, ұстаздар қауымы алаңдауда. Соңғы санаққа қарайтын болсақ, мектеп оқушыларының 70 пайыздан астамы үш тілділік бастамасына қарсы.
Бұл қазақтың игілігін меңзеп отырған бастама ма? Немесе оның болашағына балта шабатындай, алаңдаушылық туғызатындай жоба ма? Сондықтан бірінші сұрақ – әу баста бұл бастаманың мақсаты қандай еді, неліктен бұл мәселе дәл қазір көтерілді және бұл шын мәнісінде қандай нәтижеге, қандай салдарға алып келуі мүмкін? Демографиялық жағдайдың өзгеруі, қазақтың санының өсуі, биылдан бастап қазақ мектептерінде «е», «к», «л» деген жаңа сыныптардың пайда болуы, әрине, қуантатын жағдай. Енді осыны қолпаштап, ең болсамаса кедергі жасамау қажет. Қазіргі уақыттағы елімізде орын алып отырған екі тілді саясат нәтижеге жетті ме? Екі тілділік саясатты бітірмей жатып, үш тұғырға көшу қаншалықты қисынға саяды?
«Бала қандай тілде білім алатын болса, қандай тілде тәрбие алатын болса, сол тілді меншіктеуші халыққа қызмет етеді» деген сөз бар. Мектеп тек білім беру ошағы ғана емес, ол тәрбие беру, азаматты өсіріп шығару ортасы, ол – балалардың болашағы. Үш тіл оқыған баланың Отан сүйгіштігі қандай болады? Әрине, бірнеше тіл білген, ағылшын тілін білген жақсы, басқа тілдерді де білсін. Дегенмен, бірінші сыныптан бастап басқа тілдерді оқыту қаншалықты қисынды?
Дос КӨШІМ:
– Үш тілділік жобасын енгізу – соңғы уақыттарда қазақ тілділердің көбейіп келе жатқанына және қазақтардың демографиясының өсуіне байланысты орыс тілін сан түрлі айла-тәсілмен сақтап қалу үшін жасалған технология. Алдымен нақты жүйелеп алайық, бұл жерде нақты үш мәселе бар.
Біріншісі – баланың басын атала қылып, төрт-бес жастан қазақша, орысша, ағылшынша үйрету. Екіншіден, жоғарғы сыныптарда негізгі пәндер – физика, химия, математиканың ағылшын тілінде өтуі. Бұл біздің қабылдай алмай жатқан екінші мәселеміз.
Үшінші мәселе – жалпы тарихты орыс тілінде беру. Орыс тілінен құтыла алмай жатқанда, осы үш мәселенің үшеуіне де ғалымдар, педагогтар, психологтар нақты жауап берген, оны қайталап жатпайық. Министр Сағадиев осы жерде отырса, оған қоятын сұрағым бар еді: «Жиырма жеті жыл бойы орыстілді балаларға қазақ тілін оқытып, «сәлеметсіз бе» деген сөзді білмейтін балаларды тәрбиелеп шығарған министрлік қалайша үш тілде оқытады? Бұл министрлікке қалай сенуге болады? Неліктен мектепте тарих пәнінен сабақты орыс тілінде беруіміз керек, осыған уәж бар, негіздеме бар ма?
Дүние жүзі мектептері орысша оқытып жатыр десе, түсінер ем. Мұндай шешім шығаруға Білім министрлігінің еш негіздемесі болмаған. Қысқасы, көтеріп жатқан реформалардың бірде-бір негіздемесін, дәлелін халыққа түсіндірген жоқ. Жер мәселесінде де президент айтты ғой, халық түсінген жоқ, соны түсіндірейік деп. Осы мәселені де түсіндірсін.
Тыңдайтын құлақ жоқ болған соң, халық наразылығын білдіреді. Кез келген реформа қарсылыққа душар болса, оны тоқтатады. Билік айтқанды тыңдамайтын, ұқпайтын болса, үлесі 70 пайызға жетіп қалған қазақ өзінің қарсылығын көрсете білуі керек. Ол үшін Конституциямызда арнайы баптар да бар.
Асқар ЖҰМӘДІЛДАЕВ:
– Негізінде мен ағылшын тілін үйренуді қолдаймын. Бүкіл ғылыми әдебиеттің 80 пайызы ағылшын тілінде жазылады. Бүкіл бизнес, бүкіл технология ағылшын тілінде айтылады. Сондықтан ағылшын тілін үйрену – қазақ үшін олжа.
Бірақ осы жерде бір ғана мәселеге қарсымын. Министрліктің айтатын сөзінде барлық қазақстандық оқушылар міндетті түрде ағылшын тілінде оқуға жүктейтін бағдарлама жазсын. Бұл жерде не үшін деген сұрақ туады. Конституцияның азаматтық құқығы жөніндегі бөлімдеріне сәйкес келе ме, келмей ме?
Кезінде орыс ғұламасы Ломоносов ғылымдағы батыстың, немістің әсеріне қарсы шықты. Біз неге ғылымды неміс тілінде немесе орыс тілінде дамытуымыз керек деген қарсы пікір айтты. Тарихқа үңілейік: мысалы, Исаак Ньютон бірінші рет ағылшын тілінде мақала жазғанда, жұрттың бәрі қарсы шыққан. Ол кезде ғылым – латын тілінде еді. Неміс және ағылшын тілдері варварлар тілі деп есептелген. Бәрі латын тілінде болу керек деген дау-дамай шыққан.
Бірақ қазір латын тілі қайда қалды? Неміс тілі, ағылшын тілі ше? Демек, заман және тарих тұрғысынан қарайтын болсаңыз – дүние алма-кезек. Бір кездері байқалмайтын, білінбейтін, ешнәрсе шықпайды деген тілдер алға дамып кетті. Ешкім білмейтін халықтар алға шықты.
Сондықтан бұл арада міндетті түрде біз – қазақтың тілі ғылым тіліне айналады деген мақсат коюымыз қажет. Мен Алматыға 1969 жылы келдім. Сол кезде көшеде қазақша бір сөз естісек қуанатынбыз. Ал қазір автобусқа мінсек те, көшеде жүрсек те қазақша сөз естіледі ғой. Демек, бұның бәрі «көз қорқақ – қол батыр» дегенге сай. Менің ойымша, кез келген ұлттың тарихи дамуы болады. Қазақтың тарихи дамуы дұрыс бағытта келе жатыр. Біздің мемлекетіміздің, оның басшыларының ең бірінші мақсаты – осы даму үрдісіне кедергі жасамау. Басқа ешнәрсенің керегі жоқ. Үш тұғырлы тілдің қисынсыздығы ешқандай дәлелді қажет етпейді. Қазақтың жерінде, қазақтың елінде қазақ тілінің еңсесі биік болуы керек. Қалғанымыз соның қамын жасауымыз керек.
Әміржан ҚОСАНОВ:
– Бізде әрбір министр орнына келсе, жаңа реформа бастайды. Ол реформаның артында материалдық мүдде тұратын сияқты. Өйткені әрбір пән – ол кітап. Кітап – полиграфия, полиграфия – қағаз өндірісі, ол – ақша. Мен өзім солай ойлаймын, өйткені мен қанша министрді көрдім – келген сайын жаңадан бір реформа жасайды.
Бұл бастаманың қисынсыз екені тәжірибе жүзінде дәлелденген. Мысал ретінде келтірейін: менің таныстарым, достарымның 1-сыныпта оқитын немерелеріне қазақша жаз десе, ағылшын әрпімен жазады екен. Оған ескерту жасасаң, «какая разница» деп шыға келетін көрінеді. Міне, бірінші сыныптағы баланы үш тілде оқыту – қазақша сөзді ағылшын әрпімен жазып, «какая разница» дегізеді. Сондықтан психологтардың пікірімен келісу керек.
Бастауыш сыныпта баланың негізі, ой санасы Қобландыны, Қаңбақ шалды, Алпамысты оқып қалыптасу керек. Суда жүзуді үйренгің келсе, суға түсу керек. Біз 27 жылдан бері сол суға түсуден қорқып отырмыз. Ең бастысы, осындай құжаттарды қабылдайтын, оны дайындайтын клерктерден бастап, шешім қабылдайтын министрліктер қазақша ойлап, түнде түсін қазақша көретін, балалары қазақ мектебінде оқитын, Қазақстан университетінде оқитын адамдар болуы керек! Егер де олай болмайтын болса, біздің мына әңгімеміз осы жерде қалады. Аттары дардай шенеуніктердің балалары шетелдің оқу орындарында оқиды.
Қазақтың патриотымыз ба? Президенттен бастап, білім министрінің баласы, немересі қазақ мектебіне баруы керек. Сол кезде ғана қазақ тіліне деген құрмет болады. Министрлер маған ренжісе де, сотқа берсе де айтайын: мұның артында материалдық мүдде жатыр. Әрбір министр келеді де, өзінің кітабын шығарғысы келеді. Өзі сол ақшаның қасында жүргісі келеді. Көне кітаптармен жұмыс істегісі келмейді. Міне, мәселе қайда жатыр?!
Жазып алған – Димаш АЗАМАТОВ