ҚАЗАҒЫ ҮШІН ҚАЙЫСЫП, өмірден өткен Ақселеу Сейдімбек НЕ ДЕП КЕТКЕН ЕДІ?

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №35 (306) от 15 октяб­ря 2015 г.

 

ДАТ!

 

«Осы­дан жеті жыл бұрын, яғни 2008 жылғы 17 қара­ша­да исі қаза­қтың арқа тұтар ардақты­сы болған Ақсе­леу Сей­дім­бек­тен сұх­бат алған едім. Сол сұх­бат­тың өзе­гі әлі күн­ге өртеніп тұрған сияқты көрі­неді…» – деп, ғалым-жор­нал­шы Жұма­мұрат Шәм­ші сол сұх­бат­ты редак­ци­я­мы­зға жолдапты.

Бәл­кім, кім біл­сін, көзі тірі бол­са, Ақаң­ның сол сұх­батқа қоса­ры көп болар ма еді? Олай дей­тінім – қалам­гер аза­мат­тың «кенет­тен көз жұмуы» да біраз жұм­бақты жұтыл­дыр­май кет­ті. Ару­ақты ару­лап аттан­ды­ра­тын қаза­қы рәсім­ді «ақ иесі» емес, бақан­дай Иманға­ли Тасмағам­бе­то­втің өзі басқа­рып, «сүй­ек­ке түсетін» адам­дар­ды ірік­теп алға­ны, оларға алдын ала «кон­суль­та­ция» жүр­гізіл­гені де – сол жұм­бақтың бір тұта­мы. Кезін­де мен осы­ған ұқсас жұм­бақтарға жор­та жоралғы жаса­мас үшін, ел-жұр­тқа Ақсе­леу аға­ның «кенет қаза­сы­на» қаты­сты, одан да бұрын өмірінің соңғы кез­дерін­де­гі көңіл ауа­нын, жан күй­зелісін аша­тын естелік жазу­ды бірер білік­ті ағай­ын­нан өтін­ген едім. Олар­дың бұл өтініш­ке көңіл хошта­ры бол­маға­ны да сол жұм­бақты жұмыр­лай түскен-ді. 

Марқұ­мға етене жақын болған дос-жаран­да­ры бүгін­де там-тұм­дап айтып жүр­ген үзік-үзік сөз­ге қараған­да, өмірінің соңғы жыл­да­рын­да ол көбі­не­се қоғам­дағы кері құбы­лы­старға қапа болған сияқты, қазақ халқы тап болған қара­ма-қай­шы­лы­қтарға жаны күй­зел­ген екен. Бірақ ара­да біраз уақыт өтсе де, Ақсе­ле­удің арты­нан ақиқат айтам деген адам шық­па­ды. Бұл да қыты­мыр­лар қорқы­ныш үйір­ген заман­ның, «көзі тірілер­дің» зәрі­нен зәре­зап болған уақыт­тың сал­да­ры шығар…

Қалай десек те, Жұма­мұрат жазған­дай, «өзе­гі өртеніп» кет­кен арда аза­мат айтып еді деген мына сұх­бат­тан біраз қыжыл­дың қышқы­лы сезіл­се керек. Ал Ақаң тура­лы айтам деген ағай­ын­дар жұрт ара­сы­нан жұлқы­на шығар бол­са, «Датың бол­са – айт!» деу­ге біз әзірміз.

Ермұрат БАПИ

 

– Ақсе­леу аға, 2030 жылы бәсе­ке­ге қабілет­ті елу елдің қата­ры­на «кіретін» қазақ бала­сы өзінің руха­ни бет-бей­несін сақтап қала ала­ды деп ойлай­сыз ба?

– Бірін­ші­ден, әлем­дік елу ел емес, әлем­дік он сау­саққа сия­тын елдің қата­ры­на жететін потен­ци­ал­ды мүм­кін­дік­тер бар біз­де. Ол мүм­кін­дік­тер­ді ұқса­та алмау – басқа әңгі­ме. Ұқса­та алмаудың дер­ті алаң­да­та­ды. Біз­де­гі про­тек­ци­я­шыл­дық, кор­руп­ци­я­шыл­дық, жебір­лік ындын­ның билік саты­сын­да өмір сал­ты­на айна­лып кетуі – өте қауіпті.

Екін­ші­ден, әлем­нің елу еліне құр эко­но­ми­ка­лық дең­гей­мен жету­ге өз басым ұялар едім. Әлем­нің бәсе­ке­ге қабілет­ті елу елінің қата­ры­на ең алды­мен руха­ни өре­де жету­ге мақ­сат тұтуы­мыз керек. Нұре­кеңнің «алды­мен эко­но­ми­ка­ны ұқса­тып алай­ық» деген сөзі 1990 жыл­дар­дың алға­шқы жар­ты­сын­да, яғни қиын кезең­де айты­лған еді. Одан бері 18 жыл­дай уақыт өтті. Рес­пуб­ли­ка­ның реңі мүл­де шырай­лан­ды. Енді біры­ңғай эко­но­ми­ка­ны күйт­тей­ік деген сөз – ол «мем­ле­кет­тің бола­шағын жоқ етей­ік» деген­дей естіледі маған.

Өйт­кені руха­ни негізі берік, төл­ту­ма­лық қаси­еті дара, өзін­дік төл сипа­ты жоқ ұлт та, мем­ле­кет те бол­май­ды. Онда біз қырық ру, қырық жілік тобыр­дың мекені бола­мыз да, біздің ақы­ры­мыз қай­ыр бол­май шыға­ды. Сон­ды­қтан біз дереу ұлт­тық төл­ту­ма­лық, мем­ле­кет­тік төл­ту­ма­лық деген мәсе­лені қолға алып, соның кем­шін кетіп жатқан жақта­рын жою­дың тетік­терін ойла­сты­руы­мыз керек. Бұл рет­те ең бірін­ші қолға ала­тын нәр­се – бұқа­ра­лық ақпа­рат құралдары.

Біз­де­гі­дей бей­ба­стақ әлем­нің бір­де-бір елін­де жоқ. Қазір БАҚ-тың зор­лық-зомбы­лы­ғы­нан мұр­ны­мы­здан қан кетіп оты­рған елміз. Есең­гіре­удің, есі­міз­ден айы­ры­лу­дың дең­гей­іне жет­тік. Қаза­қстан­ның жүре­гі Аста­на­да «Алты Алаш» деген жалғыз дүң­гір­шек­те ғана қаза­қтың газет-жур­нал­да­ры саты­ла­ды. Қалған­да­ры – «Қаз­пресс» деген ата­уы ғана, қаза­қ­ша мүл­дем сатыл­май­ды. Әдейі солай істеліп отыр: билік­тің ол тура­лы хаба­ры бар деп ойлай­мын. Елі­міздің басқа өңір­лерін­де қаза­қ­ша газет-жур­нал­дар­ды тауып оқу – арманға айналған. Менің қау­пім – сол ақпа­рат құрал­да­ры­ның тәр­би­есін көр­ген бала­лар­дың өздері 15–20 жасқа келіп қал­ды. Олар ертең бізді алма­сты­рған­да, ұлт үшін күре­спей­тін, мем­ле­кет үшін тұяғын қимыл­дат­пай­тын өте дүбә­ра, кос­мо­по­лит, нем­кет­ті ұрпақ бола ма деп қорқамын.

Онда бүгін­гі ұрпақ тыр­баң­дап жинаған дәу­лет, қазір­гі жасалған игілік­тің бар­лы­ғы жел­ге ұша­ды. Сон­ды­қтан дереу бұқа­ра­лық ақпа­рат құрал­да­рын ауы­зды­қта­уы­мыз керек. Әсіре­се біздің қабы­рға­мы­зды қай­ы­сты­рып бара жатқан оры­стың басы­лым­да­ры мен беті­мен кет­кен телеарналар.

Сол теле­ар­на­лар­да көр­кем­дік кеңе­стің бол­маға­ны­нан қаза­қтың шырай­лы әрі таңға­жай­ып тілінің басын жарып, көзін шығар­ды. Оларға тоқтау айта­тын ел аға­сы­ның бол­мауы көп нәр­сені аңғар­та­ды. Оры­стар Қытай­ды «Под­не­бес­ная стра­на» десе – біздікілер «Аспан асты елі» деп, «Стра­на вос­хо­дя­ще­го солн­ца» десе – «Күн­шы­ғыс елі» деп, «Ближ­ный Восток»-ты – «Таяу Шығыс» деп сан­ды­рақтап жүр.

Осы­лай біз орыс халқы­ның руха­ни асы­ра­уын­да отыр­мыз. Қазір­гі ұрпақ оры­стың әнін тың­дай­ды. Орыс­ша ойлай­ды. Оры­стың ойлаға­нын шай­нап қай­та­лай­ды. Біздің ғылы­мы­м­ыз да, сая­са­ты­мыз да, мәде­ни­еті­міз де оры­стың өкше­сін басқан руха­ни дүбә­ра дүние болып отыр. Дереу мем­ле­кет­тік дең­гей­де, пар­ла­мент­тік дең­гей­де осы­нау зама­на­лық қасірет­пен күре­сетін шара­лар­ды қолға алуы­мыз қажет. Онсыз біз ұлт ретін­де жой­ы­ла­мыз, мем­ле­кет ретін­де құлай­мыз. Бұдан артық не айтай­ын мен енді!

– Ал елі­міз­де руға, жүз­ге бөлі­ну етек алып бара­ды. Үш жүздің басын қоса алмай жүр­ген­де, «қаза­қстан­дық ұлт» деген­ді шығар­ды – осы тура­лы ойы­ңы­зды ортаға салсаңыз.

– Өткен ғасыр­дың 1970–1980 жыл­да­ры­нан руға, атаға, жік­ке бөлі­ну індеті бастал­ды. Өзі жаман індет басталған­да, өрт сияқты елді шар­пып кететін әдеті. Бұл індет талай адам­дар­ды аза­пқа, әуре­ге сал­ды. Әлі де салып келеді. Соры­мыз болар, бағы­мыз болар – тәу­ел­сіздік алған­нан кей­ін, нары­қтық жүй­ені таң­да­дық. Ал нары­қтық жүйе деген бай­лы­қтың бәй­гесі. Баю­дың бәсе­кесі. Баю жолы­на түс­кен адам­дар өзіне қолай­лы тәсіл­дің бәрін қол­да­на­ды. Үлкен ақыл, тәжіри­бені қол­да­ну­дан бастап, кісі өлтіру­ге дей­ін бара­ды. Оны көзі­міз көріп жүр.

Демек, нары­қтық жүйе өзі­нен-өзі про­тек­ци­я­лық аңсар­ды дүни­е­ге әке­леді. Про­тек­ция деген не? Бел­гілі мақ­сатқа жету үшін топ құра­ды. Әрине, кез кел­ген адам топқа өзі білетін адам­дар­ды тар­та­ды. Олар өзінің рулас, ата­ла­ста­ры болуы мүм­кін. Бірақ сол рула­ста­ры, ата­ла­ста­ры көңілі­нен шық­па­са, соның өлі­гін аттап тұрып, мүл­де басқа ұлт­пен пәту­а­ла­са­ды. Деген­мен, түп­кі мақ­сатқа жету­ден тай­ын­бай­ды. Про­тек­ция деген – осы.

Ал біз про­тек­ци­я­лық ындын­ды жүз­шіл­дік­пен, рушыл­ды­қ­пен шата­сты­рып оты­рған жәй­і­міз бар. Қаза­қта рушыл­дық болуы мүм­кін емес. Оны бол­дырт­пай­тын тетік­ті ата-баба­ла­ры­мыз жасап кет­кен. Өйт­кені менің шешем, әйелім, келінім – басқа жүз­ден. Сон­да басқа жүз­ден болға­ны үшін анам­ды тәрк етуім керек пе?! Басқа жүз­ден болға­ны үшін маған неме­ре сый­лап оты­рған келінім­ді тәрк етуім керек пе?.. Өзі­ме пер­зент сый­лап оты­рған әйелім­ді тәрк етуім керек пе?

Бұл ешбір қазақ бара алмай­тын меха­низм. Оған бару мүм­кін емес. Мұн­дай­ға тек жын­ды адам ғана бара­ды. Демек, қаза­қта рушыл­дық, жүз­шіл­дік бар деген адам ол – мүл­де қазақ ұлты­ның ішкі этно­жа­ра­лым теті­гін, меха­низ­мін біл­мей­тін көр­соқыр­лар­дың тір­лі­гі. Ондай ада­мға мүсір­кеп, руха­ни кем­тар ретін­де жаның ашып қара­уға тура келеді.

– Бір жаз­баңы­зда «жүз­ге бөлі­ну деген сөз барып тұрған ақы­мақтық, төл тарихын біл­ме­ушілік» деп айтыпсыз…

– Иә, біздің қазақ мем­ле­кет­ті­гін жасақта­у­шы ақыл­ман дана­ла­ры­мы­здың іскер, елдің ішін ұйы­та ала­тын, ұйы­сты­ра ала­тын қаси­етінің арқа­сын­да біздің ұлт жеті ата­сы­на дей­ін қыз алы­спай­тын дәстүр­ді бекем ұстанған. Оны өте қатал ұстанған. Жеті ата­сы­на дей­ін үйлен­ген жан­дар­ды өлім жаза­сы­на дей­ін кес­кен. Мұның айқын айғағы – Еңлік-Кебек пен Қалқа­ман-Мамыр. Олар­дың ара­ла­ры төрт-бес ата ғана, «үйле­не­мін» деген ниет­тері үшін ғана өте үлкен жаза­ға кесіл­ген. Ол неге бұлай қатал болды?

Мұн­дай бай­тақ дала­да аңдай өрген, тір­шілік үшін көшпе­лі өмір сал­тын ғұмы­ры­на негіз еткен халы­қты тұта­стан­ды­ру­дың жалғыз теті­гі – осы екен. Осы­ның нәти­же­сін­де кез кел­ген қазақ ерке­гінің – не шеше­сі, не әйелі, не келіні басқа рудан, жүз­ден болып шыға­ды. Өйт­кені жеті ата­да бір ру пай­да бола­ды. Осы­ның арқа­сын­да біз бір шеті мен бір шеті 5–6 мың шақы­рым­дық бай­тақ алқап­ты алып жатқан шашы­ран­ды ру-тай­па­лы ел-жұрт­тың – не диа­лек­тісі жоқ, не тілін­де, не дінін­де айыр­ма­шы­лы­ғы жоқ бір­тұ­тас этно­жа­ра­лым, бір­тұ­тас этно­ор­га­низм болып шықтық.

Мына Кав­каз­да Дағы­стан дей­тін ел бар. Біздің Қорғал­жын ауда­ны­ның аумағы­нан жері кішілеу. Сол Дағы­стан­да ресми 18 тіл бар. Анау төбе­де­гі көрініп тұрған ауыл­дың тілін етек­те­гі ел мүл­дем түсін­бей­ді. Қазақ дей­тін халы­қтың бір­тұ­тас этно­жа­ра­лым болуы – біздің ақыл­ман дана­ла­ры­мы­здың жасап кет­кен ұлы істерінің бірі ғана. Шежіре­де осы­лай көрсетіледі.

Тұңғыш рет мен 1000-ға тар­та ру-тай­па­ларға қаты­сты нақты­лы мақал-мәтел­дер­ден тыс, малы­ның құлағы­на салы­на­тын бел­гілер­ді жина­дым. Ол да осы «Қазақ әле­мі» деген кіта­бым­ның ішін­де. Ол енді менің кере­мет дана­лы­ғым­ның арқа­сы емес. Менің қолы­ма Құдай түсір­ген жаңағы екі мың шежіре­де­гі деректі сүзіп алып, осын­дай мол қазы­на­ны, халы­қтың өз дана­лы­ғы мен өз қазы­на­сын өзіне ұсы­нам ба деген игі ниет­тің үстін­де отыр­мын, шырағым!

– Ақсе­леу аға, исі шығар­ма­шы­лы­қта жүр­ген әріп­те­стеріңіз заң­сызды­қтың, бас­сызды­қтың қор­лық-зор­лы­ғын бастан өткеріп отыр деген екен­сіз тағы бірде…

– Иә, біздің руха­ни өнім­дер­дің «пират­та­ры» күн санап көбе­ю­де. Менің «Қазақ әле­мі» дей­тін 600 бет­тік кіта­бым­ды бір әрібін қал­дыр­май тұтас көшіріп алып, өз аты­нан шыға­рып жібер­ген адам­ды да көр­дік. Ол жөнін­де «Еге­мен Қаза­қстанға» фелье­тон шықты. Мұны мен тоналған­нан соң айтып оты­рға­ным жоқ. Біздің шығар­ма­шы­лық адам­дар тура­лы не заң жоқ, не мем­ле­кет­тік дең­гей­де қорғау жоқ, не оның еңбе­гін елеп-ескеріп, қала­мақы­сын төлей­тін тетік жоқ. Бас­па­гер­лер біз­ге не қала­са, соны істей ала­ды. Қан­дай зор­лық жаса­са да, қолын­да тұр. Енді бұл сұм­дық қой: айдың-күн­нің ама­нын­да үш жыл жазған 600 бет­тік еңбе­гіңді алды­на үш бет, арты­на жеті бет қоса­ды да, біреу өз аты­нан шыға­рып жібе­реді. Оған әй дей­тін әже, қой дей­тін қожа жоқ. Ол өз алды­на бір зар ғой.

– Отар болған жұрт­тың өз жүре­гі өзіне шабуыл жасай­ды депсіз!..

– Дұрыс айта­сың, Жұма­мұрат! Оның емі – руха­ни азаттық және руха­ни жаңғы­ру. Азаттық дегені­міз – өз еңбе­гің өзіңе бұй­ы­рып, өз жүре­гің­де­гіні жасқан­бай айта алуың. Кеңес Одағы кезін­де жеке ұлт­тар­дың тек-тамы­ры­на үңілудің қажеті де бол­ма­ды. Көп­те­ген ұлт­тар өздерінің этно­ге­не­ти­ка­лық тек-тамы­ры­нан көз жазып, сырт­тан зор­лап таңы­лған «бұры­нғы жабайы жұрт» деп келетін тео­ри­я­сы­мақты жатқа айтуға мәж­бүр бол­ды. Бұл сияқты идео­ло­ги­я­лық өктем­дік­тің зардаб­ын әсіре­се түр­кі тіл­дес халы­қтар қат­ты тарт­ты. Соның ішін­де қазақ сияқты бодан­ды­қтың бұға­уын­да болған аз ұлт­тар тари­хи даму үрдісін­де­гі өзінің ақиқат бол­мысын парақтау қабілеті­нен айы­рыл­ды. Асы­лын аяқ асты етіп, жасы­ққа мал­да­на­тын, жатқа жал­тақтай­тын бол­ды. Бұл дегеніңіз, этни­ка­лық таным мен талғам­ның дерт­ті болуы, яғни сапа­сызда­ну еді.

Батыс пен шығы­стың жаз­ба деректерін айта­сыз-ау, өзі­міздің аузы­мы­зды ашсақ, ақта­ры­лған ас та төк бай фольк­ло­ры­мыз, біле біл­сек, ең алды­мен тари­хи дерек көзі ретін­де қанағат­та­нар­лық дең­гей­де зерт­теліп отыр ма? Неге қаза­қтың ең бай цик­л­ды қис­са-дастан­да­ры «Қырым­ның қырық баты­ры» неме­се «Ноғай­лы жыры» деп ата­ла­ды? Неге дана Қорқыт­тың есі­мін иісі түр­кі халы­қта­ры өздерінің руха­ни әкесін­дей қастер­леп, ұрпақтан-ұрпақтың құлағы­на құй­ып келе жатыр? Неге башқұрт пен қазақ ара­сын­да оты­зға тар­та қис­са-дастан­дар ортақ? Неге осы кез­де Кав­каз бен Азау (Азов) маңын­дағы түр­кі тіл­дес халы­қтар­дың біра­зы өздерінің деректі әде­би­етін Асан қай­ғы (ХV ғ), Қазтуған­нан (ХV ғ) бастай­ды? Неге әйгілі «Манас» эпо­сын­да иісі түр­кі халы­қта­ры­на ортақ батыр­лар негіз­гі кей­іп­кер­лер болып жүр? Ал «Қорқыт», «Ақсақ құлан» «Ел айы­ры­лған» сияқты күй­лер­дің қаза­қта да, қырғы­зда да, қарақал­пақта да, түр­кі­мен­де де тар­ты­ла­ты­нын бүгін­гі ұрпаққа қалай түсін­діріп берер едік?…

Біз осы уақы­тқа дей­ін түр­кі тіл­дес халы­қтар­дың бір-бірі­мен сөй­лес­кен­де, аудар­ма­шы­сыз түсініп, ал жаз­ба мұра­ла­ры­на кел­ген­де мүдіріп қала­ты­ны­на мән беріп жүр­міз бе? Яғни, алфа­вит­терінің негізі орыс кирил­ли­ца­сы болға­ны­мен, түр­кілік дыбыст­арға әр ел өзін­ше бел­гі-әріп ойлап тапқан. Мұның сал­да­ры­нан бірінің жаз­ба мұра­сын екін­шісі оқып, түсіне алмай­тын күй­ге түсіп, тегі бір туы­сқан халы­қтар бір-бірі­нен руха­ни алшақта­уға мәж­бүр болып отыр…

Ақсе­леу Сейдімбектің

аузы­нан жазып алған –

Жұма­мұрат ШӘМШІ