«Общественная позиция»
(проект «DAT» №35 (306) от 15 октября 2015 г.
ДАТ!
«Осыдан жеті жыл бұрын, яғни 2008 жылғы 17 қарашада исі қазақтың арқа тұтар ардақтысы болған Ақселеу Сейдімбектен сұхбат алған едім. Сол сұхбаттың өзегі әлі күнге өртеніп тұрған сияқты көрінеді…» – деп, ғалым-жорналшы Жұмамұрат Шәмші сол сұхбатты редакциямызға жолдапты.
Бәлкім, кім білсін, көзі тірі болса, Ақаңның сол сұхбатқа қосары көп болар ма еді? Олай дейтінім – қаламгер азаматтың «кенеттен көз жұмуы» да біраз жұмбақты жұтылдырмай кетті. Аруақты арулап аттандыратын қазақы рәсімді «ақ иесі» емес, бақандай Иманғали Тасмағамбетовтің өзі басқарып, «сүйекке түсетін» адамдарды іріктеп алғаны, оларға алдын ала «консультация» жүргізілгені де – сол жұмбақтың бір тұтамы. Кезінде мен осыған ұқсас жұмбақтарға жорта жоралғы жасамас үшін, ел-жұртқа Ақселеу ағаның «кенет қазасына» қатысты, одан да бұрын өмірінің соңғы кездеріндегі көңіл ауанын, жан күйзелісін ашатын естелік жазуды бірер білікті ағайыннан өтінген едім. Олардың бұл өтінішке көңіл хоштары болмағаны да сол жұмбақты жұмырлай түскен-ді.
Марқұмға етене жақын болған дос-жарандары бүгінде там-тұмдап айтып жүрген үзік-үзік сөзге қарағанда, өмірінің соңғы жылдарында ол көбінесе қоғамдағы кері құбылыстарға қапа болған сияқты, қазақ халқы тап болған қарама-қайшылықтарға жаны күйзелген екен. Бірақ арада біраз уақыт өтсе де, Ақселеудің артынан ақиқат айтам деген адам шықпады. Бұл да қытымырлар қорқыныш үйірген заманның, «көзі тірілердің» зәрінен зәрезап болған уақыттың салдары шығар…
Қалай десек те, Жұмамұрат жазғандай, «өзегі өртеніп» кеткен арда азамат айтып еді деген мына сұхбаттан біраз қыжылдың қышқылы сезілсе керек. Ал Ақаң туралы айтам деген ағайындар жұрт арасынан жұлқына шығар болса, «Датың болса – айт!» деуге біз әзірміз.
Ермұрат БАПИ
– Ақселеу аға, 2030 жылы бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына «кіретін» қазақ баласы өзінің рухани бет-бейнесін сақтап қала алады деп ойлайсыз ба?
– Біріншіден, әлемдік елу ел емес, әлемдік он саусаққа сиятын елдің қатарына жететін потенциалды мүмкіндіктер бар бізде. Ол мүмкіндіктерді ұқсата алмау – басқа әңгіме. Ұқсата алмаудың дерті алаңдатады. Біздегі протекцияшылдық, коррупцияшылдық, жебірлік ындынның билік сатысында өмір салтына айналып кетуі – өте қауіпті.
Екіншіден, әлемнің елу еліне құр экономикалық деңгеймен жетуге өз басым ұялар едім. Әлемнің бәсекеге қабілетті елу елінің қатарына ең алдымен рухани өреде жетуге мақсат тұтуымыз керек. Нұрекеңнің «алдымен экономиканы ұқсатып алайық» деген сөзі 1990 жылдардың алғашқы жартысында, яғни қиын кезеңде айтылған еді. Одан бері 18 жылдай уақыт өтті. Республиканың реңі мүлде шырайланды. Енді бірыңғай экономиканы күйттейік деген сөз – ол «мемлекеттің болашағын жоқ етейік» дегендей естіледі маған.
Өйткені рухани негізі берік, төлтумалық қасиеті дара, өзіндік төл сипаты жоқ ұлт та, мемлекет те болмайды. Онда біз қырық ру, қырық жілік тобырдың мекені боламыз да, біздің ақырымыз қайыр болмай шығады. Сондықтан біз дереу ұлттық төлтумалық, мемлекеттік төлтумалық деген мәселені қолға алып, соның кемшін кетіп жатқан жақтарын жоюдың тетіктерін ойластыруымыз керек. Бұл ретте ең бірінші қолға алатын нәрсе – бұқаралық ақпарат құралдары.
Біздегідей бейбастақ әлемнің бірде-бір елінде жоқ. Қазір БАҚ-тың зорлық-зомбылығынан мұрнымыздан қан кетіп отырған елміз. Есеңгіреудің, есімізден айырылудың деңгейіне жеттік. Қазақстанның жүрегі Астанада «Алты Алаш» деген жалғыз дүңгіршекте ғана қазақтың газет-журналдары сатылады. Қалғандары – «Қазпресс» деген атауы ғана, қазақша мүлдем сатылмайды. Әдейі солай істеліп отыр: биліктің ол туралы хабары бар деп ойлаймын. Еліміздің басқа өңірлерінде қазақша газет-журналдарды тауып оқу – арманға айналған. Менің қаупім – сол ақпарат құралдарының тәрбиесін көрген балалардың өздері 15–20 жасқа келіп қалды. Олар ертең бізді алмастырғанда, ұлт үшін күреспейтін, мемлекет үшін тұяғын қимылдатпайтын өте дүбәра, космополит, немкетті ұрпақ бола ма деп қорқамын.
Онда бүгінгі ұрпақ тырбаңдап жинаған дәулет, қазіргі жасалған игіліктің барлығы желге ұшады. Сондықтан дереу бұқаралық ақпарат құралдарын ауыздықтауымыз керек. Әсіресе біздің қабырғамызды қайыстырып бара жатқан орыстың басылымдары мен бетімен кеткен телеарналар.
Сол телеарналарда көркемдік кеңестің болмағанынан қазақтың шырайлы әрі таңғажайып тілінің басын жарып, көзін шығарды. Оларға тоқтау айтатын ел ағасының болмауы көп нәрсені аңғартады. Орыстар Қытайды «Поднебесная страна» десе – біздікілер «Аспан асты елі» деп, «Страна восходящего солнца» десе – «Күншығыс елі» деп, «Ближный Восток»-ты – «Таяу Шығыс» деп сандырақтап жүр.
Осылай біз орыс халқының рухани асырауында отырмыз. Қазіргі ұрпақ орыстың әнін тыңдайды. Орысша ойлайды. Орыстың ойлағанын шайнап қайталайды. Біздің ғылымымыз да, саясатымыз да, мәдениетіміз де орыстың өкшесін басқан рухани дүбәра дүние болып отыр. Дереу мемлекеттік деңгейде, парламенттік деңгейде осынау заманалық қасіретпен күресетін шараларды қолға алуымыз қажет. Онсыз біз ұлт ретінде жойыламыз, мемлекет ретінде құлаймыз. Бұдан артық не айтайын мен енді!
– Ал елімізде руға, жүзге бөліну етек алып барады. Үш жүздің басын қоса алмай жүргенде, «қазақстандық ұлт» дегенді шығарды – осы туралы ойыңызды ортаға салсаңыз.
– Өткен ғасырдың 1970–1980 жылдарынан руға, атаға, жікке бөліну індеті басталды. Өзі жаман індет басталғанда, өрт сияқты елді шарпып кететін әдеті. Бұл індет талай адамдарды азапқа, әуреге салды. Әлі де салып келеді. Сорымыз болар, бағымыз болар – тәуелсіздік алғаннан кейін, нарықтық жүйені таңдадық. Ал нарықтық жүйе деген байлықтың бәйгесі. Баюдың бәсекесі. Баю жолына түскен адамдар өзіне қолайлы тәсілдің бәрін қолданады. Үлкен ақыл, тәжірибені қолданудан бастап, кісі өлтіруге дейін барады. Оны көзіміз көріп жүр.
Демек, нарықтық жүйе өзінен-өзі протекциялық аңсарды дүниеге әкеледі. Протекция деген не? Белгілі мақсатқа жету үшін топ құрады. Әрине, кез келген адам топқа өзі білетін адамдарды тартады. Олар өзінің рулас, аталастары болуы мүмкін. Бірақ сол руластары, аталастары көңілінен шықпаса, соның өлігін аттап тұрып, мүлде басқа ұлтпен пәтуаласады. Дегенмен, түпкі мақсатқа жетуден тайынбайды. Протекция деген – осы.
Ал біз протекциялық ындынды жүзшілдікпен, рушылдықпен шатастырып отырған жәйіміз бар. Қазақта рушылдық болуы мүмкін емес. Оны болдыртпайтын тетікті ата-бабаларымыз жасап кеткен. Өйткені менің шешем, әйелім, келінім – басқа жүзден. Сонда басқа жүзден болғаны үшін анамды тәрк етуім керек пе?! Басқа жүзден болғаны үшін маған немере сыйлап отырған келінімді тәрк етуім керек пе?.. Өзіме перзент сыйлап отырған әйелімді тәрк етуім керек пе?
Бұл ешбір қазақ бара алмайтын механизм. Оған бару мүмкін емес. Мұндайға тек жынды адам ғана барады. Демек, қазақта рушылдық, жүзшілдік бар деген адам ол – мүлде қазақ ұлтының ішкі этножаралым тетігін, механизмін білмейтін көрсоқырлардың тірлігі. Ондай адамға мүсіркеп, рухани кемтар ретінде жаның ашып қарауға тура келеді.
– Бір жазбаңызда «жүзге бөліну деген сөз барып тұрған ақымақтық, төл тарихын білмеушілік» деп айтыпсыз…
– Иә, біздің қазақ мемлекеттігін жасақтаушы ақылман даналарымыздың іскер, елдің ішін ұйыта алатын, ұйыстыра алатын қасиетінің арқасында біздің ұлт жеті атасына дейін қыз алыспайтын дәстүрді бекем ұстанған. Оны өте қатал ұстанған. Жеті атасына дейін үйленген жандарды өлім жазасына дейін кескен. Мұның айқын айғағы – Еңлік-Кебек пен Қалқаман-Мамыр. Олардың аралары төрт-бес ата ғана, «үйленемін» деген ниеттері үшін ғана өте үлкен жазаға кесілген. Ол неге бұлай қатал болды?
Мұндай байтақ далада аңдай өрген, тіршілік үшін көшпелі өмір салтын ғұмырына негіз еткен халықты тұтастандырудың жалғыз тетігі – осы екен. Осының нәтижесінде кез келген қазақ еркегінің – не шешесі, не әйелі, не келіні басқа рудан, жүзден болып шығады. Өйткені жеті атада бір ру пайда болады. Осының арқасында біз бір шеті мен бір шеті 5–6 мың шақырымдық байтақ алқапты алып жатқан шашыранды ру-тайпалы ел-жұрттың – не диалектісі жоқ, не тілінде, не дінінде айырмашылығы жоқ біртұтас этножаралым, біртұтас этноорганизм болып шықтық.
Мына Кавказда Дағыстан дейтін ел бар. Біздің Қорғалжын ауданының аумағынан жері кішілеу. Сол Дағыстанда ресми 18 тіл бар. Анау төбедегі көрініп тұрған ауылдың тілін етектегі ел мүлдем түсінбейді. Қазақ дейтін халықтың біртұтас этножаралым болуы – біздің ақылман даналарымыздың жасап кеткен ұлы істерінің бірі ғана. Шежіреде осылай көрсетіледі.
Тұңғыш рет мен 1000-ға тарта ру-тайпаларға қатысты нақтылы мақал-мәтелдерден тыс, малының құлағына салынатын белгілерді жинадым. Ол да осы «Қазақ әлемі» деген кітабымның ішінде. Ол енді менің керемет даналығымның арқасы емес. Менің қолыма Құдай түсірген жаңағы екі мың шежіредегі деректі сүзіп алып, осындай мол қазынаны, халықтың өз даналығы мен өз қазынасын өзіне ұсынам ба деген игі ниеттің үстінде отырмын, шырағым!
– Ақселеу аға, исі шығармашылықта жүрген әріптестеріңіз заңсыздықтың, бассыздықтың қорлық-зорлығын бастан өткеріп отыр деген екенсіз тағы бірде…
– Иә, біздің рухани өнімдердің «пираттары» күн санап көбеюде. Менің «Қазақ әлемі» дейтін 600 беттік кітабымды бір әрібін қалдырмай тұтас көшіріп алып, өз атынан шығарып жіберген адамды да көрдік. Ол жөнінде «Егемен Қазақстанға» фельетон шықты. Мұны мен тоналғаннан соң айтып отырғаным жоқ. Біздің шығармашылық адамдар туралы не заң жоқ, не мемлекеттік деңгейде қорғау жоқ, не оның еңбегін елеп-ескеріп, қаламақысын төлейтін тетік жоқ. Баспагерлер бізге не қаласа, соны істей алады. Қандай зорлық жасаса да, қолында тұр. Енді бұл сұмдық қой: айдың-күннің аманында үш жыл жазған 600 беттік еңбегіңді алдына үш бет, артына жеті бет қосады да, біреу өз атынан шығарып жібереді. Оған әй дейтін әже, қой дейтін қожа жоқ. Ол өз алдына бір зар ғой.
– Отар болған жұрттың өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды депсіз!..
– Дұрыс айтасың, Жұмамұрат! Оның емі – рухани азаттық және рухани жаңғыру. Азаттық дегеніміз – өз еңбегің өзіңе бұйырып, өз жүрегіңдегіні жасқанбай айта алуың. Кеңес Одағы кезінде жеке ұлттардың тек-тамырына үңілудің қажеті де болмады. Көптеген ұлттар өздерінің этногенетикалық тек-тамырынан көз жазып, сырттан зорлап таңылған «бұрынғы жабайы жұрт» деп келетін теориясымақты жатқа айтуға мәжбүр болды. Бұл сияқты идеологиялық өктемдіктің зардабын әсіресе түркі тілдес халықтар қатты тартты. Соның ішінде қазақ сияқты бодандықтың бұғауында болған аз ұлттар тарихи даму үрдісіндегі өзінің ақиқат болмысын парақтау қабілетінен айырылды. Асылын аяқ асты етіп, жасыққа малданатын, жатқа жалтақтайтын болды. Бұл дегеніңіз, этникалық таным мен талғамның дертті болуы, яғни сапасыздану еді.
Батыс пен шығыстың жазба деректерін айтасыз-ау, өзіміздің аузымызды ашсақ, ақтарылған ас та төк бай фольклорымыз, біле білсек, ең алдымен тарихи дерек көзі ретінде қанағаттанарлық деңгейде зерттеліп отыр ма? Неге қазақтың ең бай циклды қисса-дастандары «Қырымның қырық батыры» немесе «Ноғайлы жыры» деп аталады? Неге дана Қорқыттың есімін иісі түркі халықтары өздерінің рухани әкесіндей қастерлеп, ұрпақтан-ұрпақтың құлағына құйып келе жатыр? Неге башқұрт пен қазақ арасында отызға тарта қисса-дастандар ортақ? Неге осы кезде Кавказ бен Азау (Азов) маңындағы түркі тілдес халықтардың біразы өздерінің деректі әдебиетін Асан қайғы (ХV ғ), Қазтуғаннан (ХV ғ) бастайды? Неге әйгілі «Манас» эпосында иісі түркі халықтарына ортақ батырлар негізгі кейіпкерлер болып жүр? Ал «Қорқыт», «Ақсақ құлан» «Ел айырылған» сияқты күйлердің қазақта да, қырғызда да, қарақалпақта да, түркіменде де тартылатынын бүгінгі ұрпаққа қалай түсіндіріп берер едік?…
Біз осы уақытқа дейін түркі тілдес халықтардың бір-бірімен сөйлескенде, аудармашысыз түсініп, ал жазба мұраларына келгенде мүдіріп қалатынына мән беріп жүрміз бе? Яғни, алфавиттерінің негізі орыс кириллицасы болғанымен, түркілік дыбыстарға әр ел өзінше белгі-әріп ойлап тапқан. Мұның салдарынан бірінің жазба мұрасын екіншісі оқып, түсіне алмайтын күйге түсіп, тегі бір туысқан халықтар бір-бірінен рухани алшақтауға мәжбүр болып отыр…
Ақселеу Сейдімбектің
аузынан жазып алған –
Жұмамұрат ШӘМШІ
