Қаз-қалпында
1994 жылы Қытайдың көне астанасы Шияң (әлде Сияң) қаласына поездбен аттанып бара жаттық. Сұмдық лас, қапырық, у-шу. Біз өзіміздегідей тәртіп пен реттілік бар шығар деген оймен мінген едік. Әлеуметтілік мәдениет бізден ең кемі 20 жыл артта екен.
Сөйлесіп отыр едік, жанымыздан өтіп бара жатқан жігіт таза қазақ тілінде:
– Са-аламағалейкум! Қай жақтың қазақтарысыздар?! – деді.
– Уағалейкумассалам! Сөзің қазақша, аманың өзгеше, өзің кім боласың?
– А… Мен Боротоланың ұйғырымын. Мектепті қазақша тәмамдағанмын…
Өстіп әңгіме жалғаса берді. Поезд әлдеқандай бекетке келгенде, қытайларымыз бен аудармашыларымыз шай-пай алмаққа түсіп кетті. Байқаймын, ұйғырым тұнжырап қалыпты.
– Әй, не болды?
– Шіркін! Қайран қазақ қандастар-ай! Бір оқ шығармай, қан төкпей, азаттық алдыңдар- ау!
Оқтай тиді айтқаны.
– Оны кім айтты? Арысын қайтейік, берісі қалмақ шапқанда азаттық аңсаған қазақтың тең жартысы мерт болды. Сонда да қан кешіп жүріп, еркіндігімізді сақтап қалдық. Ал сендер ар жағыңнан найзасын шошаңдатып жетуі мұң екен, жапырыла кеттің. Неге қидаласпадың? Онан соң қытай келіп еді, бүкшиіп түстің. Сол қытай 1757 жылы Әмірсананы ұстаймыз деген сылтаумен (шын мәнінде, соғысып, қазақтың қауқарын байқау үшін) генерал Фу Деге бастатып, Хадака және Дардана атты екі мәнжүр генералдарын қазақ жеріне аттандырғанда, Қаракерей Қабанбай бастаған аталарымыз үш ай соғысып, 14 мың шерігін қырып жібереді. Қазақпен соғысу қиын екенін түсінген Фу Де Қабанбай батырға елші жұмсайды. Осының негізінде 1757 жылы Ханжігер және Өміртай атты екі азамат Бейжіңге аттанады.
Сөйтіп, 1758–1762 жылдары қазақ пен қытай арасында Аягөздің жанындағы Мамырсуда (кейін Сергиополь атанады) Абылай мен Қабанбай бастаған қазақ қытаймен тең дәрежелі келіссөздер өткізіп, қытай қазақты мойындайды. Одан бері қазақ даласында орысқа қарсы ірілі-ұсақты 200-ден астам көтеріліс болды. Азаттық бізге тегін келген жоқ, – деп, қазақтың бас бостандығы үшін ғасырлар бойы аттан түспей келе жатқанын жеткіздім.
– Өзі келген тәуелсіздікті қадірлей білсеңіздер жақсы-ау!.. – деген ұйғырым сөзін аяқтай алмады. Серіктеріміз кірді.
Ұйғырға жаным ашыды. Іштен бүлінбесе, бір миллиард қытай ноқтасын босатпасы анық.
Қазір ойласам, біз, шынында да, Азаттық пен Тәуелсіздіктің қадіріне жете алдық па? Тәңір өзі сыйлаған бақытты шым-шымдап өзгенің қолына ұстатып жатқан жоқпыз ба деген ой мазалайды.
Камал ӘБДІРАХМАН,
«Фейсбук»