Бақыт Беделхан: АҚЫН БОЛУ – ұйқас жаттау емес

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №08 (279) от 26 фев­ра­ля 2015 г.

 

Бей­сен­бі­де­гі бетпе-бет

 

Мек­теп кезі­нен өлең жазып, айтыс­кер­лік қабілеті барын да бай­қаған. Алай­да бой­ы­на бер­ген өзін­дік мис­си­я­сын орын­дай­мын деп, жаз­ба поэ­зи­яға оралған. Бұл – бүгін­гі «Бей­сен­бі­де­гі бет­пе-бет» айда­рын­да ой бөліс­кен Жазу­шы­лар одағы «Әде­би­ет­шілер үйінің» дирек­то­ры, дарын­ды ақын Бақыт мыр­за Бедел­хан­мен болған сұх­бат­тың қысқа­ша лейтмотиві.

 

– Бақыт мыр­за, сіз шығар­ма­шы­лы­ғы­ңы­зды ақын­ды­қтан бұрын айтыс­кер­лік­тен бастаған екенсіз…

– Жал­пы шығар­ма­шы­лы­қты айтыс­кер­лік­тен бастаған жоқ­пын. 1986 жыл­дан кей­ін айты­стың дүр­кіреп шыққан кезі: ауыл-ауыл­дан талант­ты­лар­ды іздеу, айты­сты дамы­ту, айты­сқа жаңа толқын әке­лу про­цесі қазақ қоға­мын­да қат­ты жүр­ген үлкен шаруа бол­ды. Соның ара­сын­да өлең жаза­тын, дом­бы­ра­мен ән шырқай­тын талант­ты­лар­ды айты­сқа тарт­ты. Ол кез­де менің өлең жаза бастаған кезім. Өзім­нің шешем бесас­пап кісі болған: суы­рып сал­ма айты­са­ты­ны, бес түр­лі тіл­де ән шырқай­ты­ны бар. Сол кісі­мен дай­ын­да­лып, алғаш рет айты­сқа шықтым. Сөйт­сем, айтыс­кер­лік қабілет мен­де де бар екен. Мек­теп бітір­ген­ше айты­стым. Бірін­ші орын алған емес­пін, өйт­кені марқұм айтыс­кер ақын Ора­за­лы бар бола­тын. Ора­за­лы еке­уміз облы­стық айты­ста 9 рет финал­да айты­сқан едік. Бір жағы­нан Ора­за­лы маған неме­ре ағай­ын, бауы­рым болып келеді. Бір ата­ның бала­сы­мыз, рес­пуб­ли­ка­лық айты­ста бір­ге айты­сып қал­сақ, ұят болар деген оймен, өз мис­си­ям­ды орын­дай­мын деп, айты­сты тастап, поэ­зи­яға орал­дым. Айты­ста бір­ге дай­ын­да­ла­тын Ора­за­лы­ның кеңес­шісі, ақы­л­шы­сы, көмек­шісі бол­дым. Айтыс­кер­лі­гім­нің айна­ла­сы осы ғана.

– «Жігіт­ке жеті өнер де аз» деген халы­қ­пыз ғой. Сізді тек ақын ғана емес, сце­на­рий­ші, теле­жүр­гі­зу­ші ретін­де де жұрт тани баста­ды. Бұлар қосым­ша кәсіп пе, әлде бір жер­ден «тесіп шығу­дың» ама­лы ма?

– Мек­теп­те өнер­паз­дар үйір­месін­де әнге де, биге де қаты­стым, қой­ы­лым­дар­да актер­лік қырым­ды да көр­сет­тім. Мек­теп бітір­ген соң, Абай атын­дағы ҰПУ-де фило­ло­гия факуль­тетін бітір­дім. Кей­ін фило­со­фия кафед­рас­ы­ның аспи­ран­ту­ра­сы­на түстім. Жүр­ге­нов атын­дағы Өнер ака­де­ми­я­сын­дағы театр факуль­тетін­де «театр режис­сері» маман­ды­ғы бой­ын­ша білім алдым. Жина­лып кел­ген­де, осы­ның бәрі­нен нәти­же шыға­руға тура келеді. Мен режис­сер бола­мын деп емес, «дра­ма­тург», «»сце­на­рист» бола­мын деп оқы­дым. Дра­ма­тург болу үшін, режис­сер­лік білім болу керек. Режис­сер­лік шешім­ді, заң­ды­лы­қты көріп тұр­маған адам дра­ма жаза алмай­ды. Сон­ды­қтан біз­де­гі қалам­гер­лер­дің көбісі дра­ма­тур­ги­яға бара алмай­ды. Қабілет-қары­мы мен тілі, ойы жетіп тұр­са да, дра­ма­тур­ги­я­ның өз заңы ауыр, қиын. Бұл арма­ны­ма да жет­тім деп ойлай­мын: «Махам­бет» дра­ма­сын жаз­дым. Ол Маңғы­ста­уда, Аста­на қала­ла­рын­да қой­ыл­ды. Бір-екі пье­саға аудар­ма жасадым.

Теле­ар­наға бару себебім: теат­рал­дық қабілетім, сөй­леу мәнерім, жаман-жақ­сы түрім бар дегенім ғой… Өзім ұмты­лып барған жоқ­пын, теле­ви­де­ние сала­сы­ның маман­да­ры­ның шақы­руы­мен бар­дым. Қарап отыр­сам, 10 шақты бағ­дар­ла­ма­ның бас-аяғын рет­теп, елдің наза­ры­на ұсы­нған екен­мін. Біра­зы өзім­нің автор­лық жоба­ла­рым, сце­на­риін жазған, редак­тор, жүр­гі­зу­ші болған бағ­дар­ла­ма­лар. Бір жер­ді «тесіп шығу­дың» ама­лы емес, ойдағы бар дүниені елдің қажет­тілі­гіне жара­ту. Мыса­лы, Ұлт­тық арна­да Бей­сен Құран­бек жүр­гі­зетін ток-шоуы­ның ата­уын тап­пай жүр­ген­де, «Айтуға оңай» деп мен қой­ған­мын. Ең басты­сы – халы­қтың игілі­гіне жарады…

– Айт­пақ­шы, сіздің бой­ы­ңы­зда әртістік қабілет те бар екен: бір деректі фильм­де Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның рөлін сомдаған екенсіз…

– Әртістік қабілет кез кел­ген сөз ұстаған адам­ның бой­ын­да бола­ды. Кезін­де Мұх­тар Әуе­зов өзінің «Еңлік-Кебе­гін­де» ойнаған. Біздің қалам­гер­лер­дің көбі актер болып көр­ген. Ол кәсі­би маман ретін­де емес, бір образ­ды шыға­рып, қабілетін көр­се­ту үшін неме­се қажет­тілік­тен туған әртістік. Ал батыр Бауы­р­жан­ның деректі филь­мін­де­гі рөліне мені актер­лік қабілетім үшін алған жоқ: Бауы­р­жан ата­мы­зға ұқсаған­ды­қтан алды. «Қоңыр» тобын­дағы Мар­ха­бат деген бауы­рым Бауы­р­жан ата­мы­здың ауы­лы­нан. Жам­был облы­сы­ның мұра­жай­ын­да Бау­кең ата­мы­здың 1943 жылы ауы­лы­на дема­лы­сқа кел­ген кез­де­гі суреті бар екен: «Бақыт, еке­улерің бір-бірің­нен айны­май­ды екен­сің­дер, Бауы­р­жан ба, Бақыт па, ажы­ра­та алмай­сың», – дегені бар. Соның бәрін көңілі­ме сақтап жүретін­мін. Теле­ар­на­ның жігіт­тері: «Бақыт, сен Бау­кең ата­мы­зға ұқсай­сың, мін­дет­ті түр­де киноға түсуің керек», – деді. Түсірілім­де күн­делік­ті жігіт­тер­дің өзі фор­ма киген­де, адам таны­май қал­ды. Кей­інірек Еркебұлан Дай­ы­ров Бауы­р­жан тура­лы көп сери­ал­ды кино­да басты рөл­ді сомда­ды. «Сен көбірек келесің» дей­тін жігіт­тер бол­ды. Бірақ мен бас тарт­тым. Себебі мен – кәсі­би актер емес­пін. Әр сала­ның өз мама­ны бола­ды. Еркебұлан­ның да түр-әлпе­ті Бау­кеңнің жас кезіне келіп тұр.

– Ал аса­ба­лық қыры­ңыз серілік тір­лік­тің түрі ме, әлде күн­көрістің қамы ма?

– Мына заман­да тегін сөй­лей­тін адам қал­ма­ды. Аса­ба­лы­қты жүр­гіз­гені­ме 25 жыл болып­ты. Алға­шқы аса­ба­лы­қты 9  сынып­ты бітір­ген кез­де баста­дым. Мұрат Шын­ба­ты­ров деген сынып­та­сым еке­уміз дом­бы­ра­мен ән айтып, дуэт болған­быз. Ол да айты­сқа қаты­сқан, менің де суы­рып сал­ма­лы­ғым бар. Той­дың аса­ба­сы кел­мей, 300 адам шақы­ры­лып қой­ған соң, бета­шар айтқа­ны­мыз бар. Өзі­міздің ауыл – қысы­лға­ны­мы­здан қолы­мы­зға мик­ро­фон алып, арнайы жоба-жос­пар жоқ, таза импро­ви­за­ци­я­мен алып шықтық: бүкіл халық риза болған. Сөй­тіп жүріп, халы­қтың сұра­ны­сы­мен сол жолға түстік. 90-жыл­да­ры қиын-қыстау заман­да ол кәсіп біз­ге көп көмек бол­ды. Қал­та­мы­зда көк тиын жоқ, бірақ бақыт­ты өмір сүр­дік. Соның бәрі өнер­дің арқа­сы. Ол кез­де «менің став­кам бәлен­ше», «менің дең­гей­ім мына­дай» дей­тін әңгі­ме жоқ. Кез кел­ген ақы­нға атам қазақ есек емес, ат мін­гі­зеді ғой: бер­сең – көңілің­мен бер, бер­ме­сең – рен­жі­мей­мін, құр қол қай­тар­саң да,еркің дей­тін­мін. Содан амал жоқ: қой бер­се де, тай бер­се де, бары­ң­ды алып қай­та­сың. Аса­ба­лы­қты ақша табу кәсібіңе айнал­ды­рған жоқ­пын және өз шығар­ма­шы­лы­ғым­дағы бір сөзді аса­ба­лық жол­да еш ара­ла­сты­рған емес­пін. Әйт­пе­се шығар­ма­шы­лы­ғын – той­да, той­дағы­сын – кіта­бы­на қосып жібе­ретін ағай­ын­дар бар.

– Айт­пақ­шы, сіз басқарған той ерекше ұлт­тық нақы­шта, салт-дәстүр­ді сақтап, жөн-жоралғы­сы­на сай өтетінін естідік…

– Мен өте ұлт­шыл­мын. Халы­қтың салт-дәстүрін, әдет-ғұр­пын барын­ша сіңір­гім келеді.Тойға біраз жаңа­лы­қтар да енгіздім. Той – ұлт­тың бір идео­ло­ги­я­сы. Ести алмай­тын қысыр сөз, әпер­бақан әзіл­дер­ге қар­ным қара­я­ды. Әдет болып қалған ба, біл­мей­мін, той­да қонақ болып оты­ра алмай­мын. Бір аса­ба той басқа­рып тұрып, 1–2 сөз­ден шатас­са неме­се артық кет­се, тоқта­тып, қолы­ма мик­ро­фон­ды алып, өзім ары қарай жалға­сты­рып кете­мін. Себебі халы­қты арзан дүни­е­мен, әжу­а­мен қор­ла­у­ға бол­май­ды. Ал халы­қтың мой­нын бұрып, өзіңе қара­та алма­саң, қақ­саған­нан қай­мақ сөз шық­пай­ды. Осы­ны түсін­діріп айтай­ын десең, біре­удің нәпақа­сын қағып, көре алмай­тын біреу болып қала­сың. Аса­ба деген – ел басқа­ру­дың бір түрі.

– «Бүгін­гі күн­нің ақын­да­ры шоуға көбірек көңіл бөліп, ақын­ды­қты шоу-думанға айыр­ба­стап кет­ті» деген пікір­ге не айтасыз?

– «Ақын­ды­қты шоу-думанға емес, ақын болу­ды кәсіп етіп алды» деген дұрыс болар. Ақын­ды­қты шоуға айнал­ды­рған дұрыс, егер нағыз ақын бол­са. Өткен­де менен біреу сұрай­ды: «Бақыт аға, ақын болу үшін не істеу керек?» – деп. «Түк те істе­ме», – дедім. «Ақын болу – спор­тқа барып неме­се кітап оқып, ұйқас жат­тау емес» дедім. Ақын­дық деген – тағ­дыр, ақын­дық сенің мінезің, ақын­дық – бол­мысың, ақын­дық – көңіл-күй­ің. Қап­таған қалам ұстаған­дар­дың бәрі қаза­қтың қабы­рға­лы ақы­ны бола­ды деп айта алмай­мын. Енді мұны Бақыт емес, уақыт айта­тын нәрсе.

– Ал енді айты­ңыз­шы, бүгін­гі дағ­да­рыс жағ­дай­ын­дағы халы­қтың әле­умет­тік-тұр­мыстық жағ­дайы сізді қан­ша­лы­қты ойландырады?

– Бірін­ші­ден, мен сая­сат­кер де, сая­сат­та­ну­шы да емес­пін. Көп жағ­дай­да ақын­дар­ды сая­сатқа ара­ла­сты­рып, өлтір­ген халы­қ­пыз. Абай мен Шоқан­ды болыс қыла­мыз деген­дер бол­ды. Кеше­гі алаш аза­мат­та­ры­ның ішін­де Ахмет Бай­тұр­сы­нов пен Мағ­жан, Мір­жақып­тың не жазы­ғы бар еді? Осын­дай қалам­гер­лер­дің шығар­ма­шы­лы­ғы сол кез­де­гі сая­сатқа ықпал ете біл­ді. Бірақ сая­си бағыт­та емес, руха­ни ішкі-дүни­е­ге әсер етті. Ал қазір­гі халы­қтың әл-ауқа­ты, дағ­да­рыс кезін­де­гі жағ­дайы, руха­ни жетім­ді­гі жоға­лып бара жатқа­ны біз күре­сетін шаруа екенін біле­мін. Сыр­тқы мате­ри­ал­дық, әле­умет­тік жағ­дай­ы­на ара­ла­са­тын билік бар. Біздің жұмысы­мыз – руха­ни жағы­нан қам­та­ма­сыз ету. Әңгі­менің бәрі дұрыс сөй­ле­уден шыға­ды. Қын­жы­лып, ішім күй­етіні – ауыл­да айты­ла­тын қысыр сөз «квн»-ге шықты. Сол «квн»-ді ел болып, жұрт болып, мем­ле­кет болып қол­дап жатыр. Оған қоса Ұлт­тық арна апта­сы­на 2–3 сағат көр­се­те­ді. Құдай-ау, осын­ша неге құл­ды­ра­дық?! Және олар өздерін «сати­ра­лық театр» деп атай­ды. Олар сати­ра­лық емес, қысыр сөз теат­ры. Өздерін халы­қтың бет­ке ұстар­ла­ры­на айнал­дық деп есеп­тей­ді. Бүгін­гі жастар руха­ни әңгі­ме­ден гөрі, жеңіл әзіл­ге жақын. Ұлт­тық арна – біздің айна­мыз. Ұлт­тық арна мен «Хабар­дан» басқа біз­де қан­дай арна бар? Біз тек қала­лы­қтар­ды ғана ойлай­мыз, қала­лы­қтар бұл арна­лар­ды қара­май­ды. Өйт­кені қала­да жүз кабель­дік арна­ны ауы­сты­рған­ша, бір күнің өтіп кете­ді. Ал осы екі арна­ны көретін бүкіл ел – ауыл­дағы­лар ғой. «Ауыл­дың бала­ла­рын не үлгі­ге тәр­би­е­леп жатыр­мыз?» деген­ге ешкім ойланбайды.

– «Сая­си тұрақты­лы­қты сақтау» деген түсінік­тің кері­мен басқа ұлы­старға есесі кетіп жүр­ген «қазақ мәсе­лесі» төңіре­гін­де не айта аласыз?

– Шыдам­ды­лы­ққа жететін дүние жоқ. Бір айты­ста бір ақын: үкі­мет шыдам­ды­лы­қты ұна­та­ды деп айтқан. Ел иесіз, жер киесіз бол­май­ды ғой. Бәрібір татулы­ққа өзі­міз себеп­кер болуы­мыз керек. Жарай­ды, жеңілей­ік, өзгенің алдын­да есебі­міз кет­ті дей­ік, ең басты­сы сол кіл­ти­пан­ның жол­да­рын таба­тын дүние – өнер мен руха­ни­ят. Қазір ұлт пен ұлт­тың, қазақ пен қаза­қтың, халық пен халы­қтың ара­сын­дағы кикіл­жіңнің бәрі білім­сіздік­тен орын алу­да. Сауда мен ақша­дан басқа түк біл­мей­тін, дүниенің қажет­тілі­гі ақша деп санай­тын­дар ғана қыры­лы­сып жатыр. Ақша мен дүниенің артын­да жүр­ген адам өне­гелі тір­лік көр­се­те алмай­ды. Абай «дүние – боқ» деген ғой. Сон­ды­қтан бақты кей­де боқтан іздей­тін­дер бар. Бақ деген – сөз ғой. Өзге­лер бай­лы­ғын сан­ды­ғы­на, үйіне жина­са, қазақ бай­лы­ғын тіліне, сөзіне жинаған. Қаза­қтың сөз құдіреті – өз құдіреті.

– Бақыт аға, қазақ жүр­ген жер­де жік­шіл­дік ере жүретінін білесіз: мәсе­лен, Жазу­шы­лар Одағын албан­дар басып алды деген сөз­ге не дейсіз?

– Бұл арха­изм болып кет­кен сөз. Күн­шіл­дік деген жаман қаси­ет. Ол адам­ның бой­ын­да бола­ды. Оның ең асқы­нған түрі, әсіре­се өнер адам­да­рын­да, өте талант­ты­лар мен дарын­ды­лар­да бола­ды. Күн­шіл­діксіз тір­шілік қозғал­май­ды. Жер бетін­де алғаш күн­шіл­дік­тің өзі Қабыл мен Әбіл­ден басталған. Бұл өресі жет­пей­тін, төмен­де­гі адам­дар­дың әңгі­месі. Осын­дай­ларға анда-сан­да жоға­ры­дан қарап, үнде­мей қоюға болады.

– Айт­пақ­шы, өткен жылы Жазу­шы­лар одағы төраға­сы­ның орын­ба­са­ры Марал­тай Рай­ым­бекұ­лы: «Қаза­қстан Жазу­шы­лар одағын Алма­ты­дан Аста­на­мы­зға көші­ру – жаңа сер­гек ойлай­тын әде­би эли­та­ның қалып­та­суын және оның елор­даға шоғыр­ла­нуын қам­та­ма­сыз етер еді», – деген пікір айтып еді. Осы баста­ма қан­ша­лы­қты көңіліңіз­ге қонады?

– Жазу­шы­лар одағын көші­ру үлкен шаруа емес, оның кере­гі де жоқ. Себебі осы жер­де туы тігіліп, бүкіл қалам­гер­лер­дің алтын қазы­ғы­на, руха­ни қара шаңы­рағы­на айна­лып кет­кен дүние ғой. Бұл жер­де қан­ша­ма әру­ақ жатыр. Алма­ты­дан Аста­наға көші­ру ақы­лға қона ма, қон­бай ма – білмеймін…

– Бәл­кім, «әде­би эли­та­ны қалып­та­сты­ру үшін Аста­наға көшу керек» деген ұран­ның аста­рын­да билік­ке жақын­да­удың, шек­пен­ді­ге жағым­паз­да­ну­дың иша­ра­сы жатыр деп ойла­май­сыз ба?

– Ешкім одақ елор­даға көшіп кел­ді деп, ақын-жазу­шы­ны маң­дай­ы­нан сипа­мас. Мына тұрған үлкен қаси­ет­ті, киелі шаңы­рақ та сонау алаш аза­мат­та­ры­нан бері қарай бүкіл әру­ақтар­дың таба­ны мен ізі жатыр. Алма­ты­ны ала­сар­тып, жау­таң­да­ту­дың, жетім­сіре­тудің қажеті жоқ. Бір ғасыр­лық тарихы бар үлкен шаһар. Тәу­ел­сіздік­тің туын желбірет­кен, Жел­тоқ­сан­да қан төк­кен, ұлы­лар­ды ұлы­қтаған да – осы шаһар. Алма­ты­ның орны бөлек. Сол сияқты жаңа аста­на­ның рухы, руха­ни­я­ты, қалам­гер­лері мен тарихы өзі­мен бір­ге біте қай­насса, сол мәң­гілік бола­ды. Және біздің екін­ші тыны­сы­мыз сияқты рухы­мы­зды асқақтат­па­са, я күші­мізді ұлғайт­па­са, азайтпайды.

– Сіздің соңғы кіта­бы­ңыз қашан шықты? Биыл оқыр­ма­ны­ңы­зды немен қызы­қты­рар едіңіз?

– 2011–2012 жыл­дар ара­лы­ғын­да екі кітап шығар­дым. Өлең мәсе­лесін екі кітап­пен түй­ін­деп қой­дым. Қазір дра­ма­тур­ги­я­мен айна­лы­сып жатыр­мын. Шығар­ма­шы­лық деген ұзақ про­цес: бір поэ­мам 9 ай жазы­лған. Бір өлеңнің өзі екі ай жазы­луы мүм­кін. Себебі миым­да пісіп жүреді: бір шумағын қал­ды­рып, кей­ін сол көңіл-күй­ге түс­пей, ары қарай жалға­сты­ра алмай­мын. Кей­де жұрт­тар бір сәт­те жазы­лған өлең дей­ді. Қазір екі дра­ма баста­дым. Оны тәмам­да­уға үлкен күш керек боп тұр. Күш болу үшін көңіл-күй дұрыс болу керек. Көк­тем­де Мұх­тар Әуе­зов атын­дағы дра­ма теат­рын­да бір дүни­ем шығып қалуы мүм­кін. Таны­мал әртіс Бек­жан Тұры­стың 50 жасқа толуы­на орай жазы­лған дүние. Жаңа­ша бағыт­тағы, бір жарым сағат­тық қой­ы­лым. Қан­дай дүние екеніне көре­рмен өз баға­сын берер…

Сұх­бат­тасқан –

Жан­сая ЕРТАЙ,

«D»