«Общественная позиция»
(проект «DAT» №46 (363) от 15 декабря 2016 г.
ДАТ!
Желтоқсан көтерілісі ақиқатын ТҰНШЫҚТЫРУ ЖАЛҒАСУДА
Жаңғырығы әлі басылмаған, жарасы әлі жазылмаған, әр қазаққа рух беретін Желтоқсан көтерілісіне бірер күннен соң 30 жыл толады. Кешегі қызыл империяның қылышынан қан тамған қиын-қыстау кезеңінде қазақ жастарының бас көтеруі – Тәуелсіздікке жақындатқан бетбұрыс болғаны жөнінде тарихи ақиқатты зерттеп, жазып жүрген жазушы, тарих ғылымдарының кандидаты Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ «ДАТ!» айдарының төрінде салмақты сөзін саралап, көрген-түйгенімен бөлісті.
– Осыдан 30 жыл бұрын желтоқсанда қызыл империяның қаһарынан қаймықпай, Алматыдағы алаңға шыққан қазақ жастарының толқуы күшпен басып-жаншылды. Тәуелсіздікті жақындатқан жастардың Желтоқсан көтерілісі туралы айтылмаған ақиқаты мен ашылмай қалған деректері бар ма?
– Желтоқсан көтерілісі туралы жазылып-ақ жүр, дегенмен оның негізгі себептері толық сараланған жоқ және алаңға шыққан қазақ жастарының толқуын күшпен басып-жаншу жайында әлі де айтылмаған ақиқат пен ашылмай қалған деректер жеткілікті. Мәселен, отарлаушы империяға қазақ халқы ғасырлар бойы қарсылық көрсетті. Желтоқсан көтерілісі сол қарсылықтардың соңы.
Алайда көптеген қарулы қақтығыстармен бедерленген азаттық қозғалыстарының Тәуелсіздік жеңісіне ұласқан дүмпуі Желтоқсан көтерілісі екендігі күні бүгінге дейін ғылыми тұрғыда ресми рәсімделген жоқ. Ғылым дәйектеп бермегендіктен де, биліктегі саясатшылар Желтоқсан көтерілісін қатыгездікпен тұншықтырудың мемлекеттік қылмыс екенін ауызға алмағанды жөн көреді. Тарих сахнасынан кеткен империяда орын алған болса да, бүгінде жоғалған мемлекеттің табиғатындағы озбыр тоталитаризмнің қылмысы болса да. Сондықтан да олар тиісінше сол қаһарлы күндерде жасалған нешетүрлі арандатулардың астарын ашпауға, жазалаушылар мен жуасытушылардың қилы қылмыстық әрекеттерін әшкерелемеуге, құрбандықтар санын жасыруға мүдделі болып отыр.
– КСРО құрамында болған елдердің кейбірі кеңестік режим қолдан жасаған қанды қырғынға баға беріп, өз халқының санасы мен зердесін коммунистік зардаптан жуып-шаю науқанын жүргізіп жатыр. Ал бізде даталы күндер қарсаңында жекелеген қоғамдық ұйымдар өз шама-шарқымен өткізіп жатқан ұсақ-түйек шаралардан басқа мемлекеттік тұрғыда әрекет жоқ. Осының себебін сіз қалай түсіндірер едіңіз?
– Астанада қоғамдық ұйымдардың ұйымдастыруымен өткен биылғы халықаралық конференцияда біраз жәйт айтылды. Шетелдік ғалымдар Желтоқсан көтерілісі жайындағы мәселені бізден гөрі кеңірек қарастырып жүргені белгілі болды. Ал таяуда Алматыда өткен қалалық конференцияда өкімет өкілі жария еткен мәліметтерге қарағанда, қала үкіметі тарапынан желтоқсаншыларға жеңілдіктер жасау, марапат шараларын ойластыру жүргізіліп жатқан көрінеді. Дегенмен. көтерілістің мерейлі датасының биік деңгейде ресми түрде аталмауын мемлекеттік тұрғыда әрекет жоқ дегенге балайтынымыз рас. Біздің елімізде әр кезде болып тұрған тағдырлы, тағдыршешті белестер баршылық қой, бірақ соларды өз дәрежесінде бағалай алмай отырғанымыз да рас. Дүниені дүр сілкіндірген көтеріліс – Желтоқсан екенін мойындауымыз керек.
Мәселен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті алайық. Монархияның құлауына ықпал еткен ерен оқиға. Совет өкіметінің алғашқы он шақты жылында бұған біршама дұрыс баға берілді. Бірақ 30-жылдарғы кеңестік солақай реформалар халық қарсылықтарына душар болғанда, жылы жауып қойылды. Тіпті еліміздің Тәуелсіздігі ахуалында да биыл осынау 16-жыл көтерілісінің 100 жылдығы мәніне сай мерекеленген жоқ. 16-жылға мән беруді қош көрмеген коммунистік тоталитаризмнің көбесін сөккенмен, сөйтіп мемлекеттік тәуелсіздікке жол ашып бергенмен, Желтоқсан көтерілісі де соның кебін киіп тұр. Мұның себебі, меніңше, тарих ғылымының әлі де көп жағдайда тәуелсіздік мүддесіне емес, атқарушы билікке ғана қызмет көрсетуші деңгейінде қалып келе жатқанында жатыр ғой деп ойлаймын.
– Ресми билік Желтоқсан көтерілісін әлі күнге дейін оқиға деп санайды, оған ресми, ғылыми түрде де салмақты баға бермеген. Қоғамдық пікірге ден қойсақ, Желтоқсан көтерілісі отарлық дәуірдегі ұлт-азаттық қозғалыстың соңғы, шешуші серпілісі іспетті бағаланатыны белгілі. Демек, отыз жыл өтсе де, оған саяси баға беруге негіз болатын ғылыми тұғырнама неге жасалмаған?
– Мәселе ғылымды дамытудың қазіргі тәжірибесінде ме деймін. Бүгінде қоғамдық ғылымдар институттары министрлік беретін тапсырыстар ауқымында ғана жұмыс істейді. Өйткені жоғарғы өкімет орны бекіткен яки зерттеуді ұсынған жобалар ғана қаржыландырылады. Ал сананы, баяғыда үлкен ойшыл тұжырымдап айтқандай, тұрмыс билейді… Егер сол жоғарғы жақ Желтоқсан көтерілісіне саяси баға беруге негіз болатын ғылыми тұғырнама жасауға тапсырыс берер болса, яғни сондай жобаны қаржыландырса, оның ғалымдар тарапынан ойдағыдай атқарыларына күмәнім жоқ. Желтоқсан мәселесін парламент мінберінен бар дауыспен төтесінен қойып, арнайы комиссия жұмысы барысында көтерілістің қасіретті салдарларын ашқан ақын Мұхтар Шаханов, әр жылдарда жазушы Әбіш Кекілбаев, академиктер Манаш Қозыбаев пен Кеңес Нұрпейісов, профессор Мәмбет Қойгелдиев бастаған тарихшылар қорытқан тұжырымдар, сондай-ақ таратылып кеткен Конституциялық соттың материалдары ондай ғылыми тұғырнамаға сенімді негіз болары анық.
– Желтоқсан көтерілісі жөніндегі алғашқы кезде құрылған Комиссияның құрамында болдыңыз, Комиссияның зерттеу материалдары жөнінде қоғам әлі күнге дейін хабарсыз, осының себебін біле алдыңыз ба?
– Бар себеп, меніңше, жоғарғы биліктің Тәуелсіздік тарихын дәл парықтауға ықылас білдірмеуінде жатыр. Бір қарағанда, қазіргі заманғы мемлекетіміздің, Тәуелсіздіктің тарихын зерттейтін арнайы ғылыми-зерттеу институтын ашқаны – өкіметтің осы мәселеге көңіл бөлгендігінің нәтижесі тәрізді көрінеді. Алайда бұл ғылыми мекеме жұмысын тек Тәуелсіздік дәуірінің шежірешісі болумен шектейтін тәрізді. 90-жылдары бірнеше парламенттік комиссия жұмыс істегені мәлім, бірақ солардың мұрағаттарын еліміздің жаңалы-ескілі тарих институттары қарастырып, зерттеуге алыпты деген сөз естілмеді. Қоғамдық формацияны өзгерткен әйгілі Қазан революциясынан кейін шаңырақ көтерген зерттеу институттары төңкеріс тарихын жазуды оны жасаушылардың естеліктерін жинаудан бастаған-ды. Коммунистік режимнің іргесін шайқалтқан Желтоқсан көтерілісі де сондай тағдыршешті өзгерістің басы болды. Империя ыдырады, Тәуелсіздік келді, қоғамдық формация өзгерді. Демек. әлгі жаңа тарих мекемесі бірінші кезекте көтеріліске қатысушылардың, тікелей куәгерлердің естеліктерін жинақтауға, сонымен бірге барша ресми, бейресми деректерді, материалдарды жинастыруға, сөйтіп Тәуелсіздік тарихының негізін құрайтын іргелі қорытындыларға жетуді мақсат етсе керек еді, алайда бұл біздің басымыздағы қиял ғана болып шықты. Іс жүзінде тұтас ғылыми мекеме атқаруға тиіс ондай шаруамен Талғат Айтбайұлы, Көлбай Адырбекұлы сынды жекелеген зерттеуші-журналистер ғана шұғылдануда. Өкінішке қарай, атқарушы билік олардың осы орайда даярлаған кітаптарын басып шығаруға да ықылас көрсете алмай отыр.
– Олай болса, 1986 жылғы ұлттық қарсылықтың себеп-салдары, қорытындылары жаңа көзқараспен толық қайта қаралып, жан-жақты жазылды деп айта аламыз ба?
– Жоқ, айта алмаймыз. Тәуелсіздік кезеңінде ел тарихының бес томдығы екі мәрте шығарылды, алайда онда 1986 жылғы ұлттық қарсылықтың себеп-салдары, қорытындылары жаңа көзқараспен толық қайта қаралып, жан-жақты жазылды деуге тұрарлық тұшымды беттер жоқ. Бүгінде тарихымыз он әлде жиырма том болып қайта жазылып жатыр. Солай деген хабар шыққалы біраз болды. Бәлкім, сол іргелі ұжымдық еңбек сұрағыңызға толымды жауап бере алатындай болып, көңіл көншітерлік дәрежеде жан-жақты жазылып, шығып қалар.
– Осыдан жиырма бес жыл бұрын 1991 жылы Кеңестер Одағы құлап, Қазақстан Тәуелсіздік алған кезде «желтоқсаншыларды» айыптаған номенклатура өкілдерінің көпшілігі жоғарғы биліктің басында отыр. Кейбір жергілікті саясаткерлер мен тарихшылар осы номенклатураның «Желтоқсан көтерілісіне» тарихи баға берілуіне мүдделі емес деген пікірге айтар уәжіңіз бар ма?
– Солай болуы да ықтимал, дегенмен, басты себеп – біздің өкімет буындарын билеп отырған азаматтарымыздың өздерін-өздері тарихпен, тарих арқылы тәрбиелемеуінде, тіпті тарихты, соның ішінде Желтоқсан көтерілісінің себеп-салдарын білмеуінде ме деймін. Мен Желтоқсан көтерілісіне көзқарасты мемлекеттік қайраткерлер мен қызметкерлердің біліктілігін, Тәуелсіздік туын алып жүруші мәртебесіне лайықтығын әлде лайықсыздығын анықтайтын, бағалайтын критерий, өлшеуіш ретінде қарастырғанды қалаймын. 86-жылдан бері маған бұл орайда әлсін-әлсін баспасөз бетінде ой-пікір айтуға тура келіп жүрген, биыл соларымды жинақтап, «Желтоқсан – Сын» атты кітап шығардым.
Еліміздегі үлкенді-кішілі бірқатар оқиғалардың астарында сол жәйт – Желтоқсан көтерілісін білу, түйсіну, бағалай білу, соған қатысты парыз бен қарызды діттей алу жатқанын парықтай білейік дегім келді. Санасы мұндай сезіммен «былғанбаған» «номенклатураның Желтоқсан көтерілісіне тарихи баға берілуіне мүдделі емес» екендігі түсінікті болса керек. Бізге соны өзгерту ләзім.
– Тәуелсіздікті өзінің «меншігі» санайтан авторитарлық билік Желтоқсан көтерілісінің бүкіл маңызын жойып жіберді деп айтуға бола ма? Саяси қуғын-сүргін тарихына мемлекеттік мән-маңыз берілмеуінің себебі – КСРО-ның мұрагері саналатын Ресейдің қас-қабағын аңдып отырған сыңайлы. Тәуелсіз мемлекеттің «қоян жүрек» саясаты елдің отарлық, құлдық психологиядан құлан-таза арылуына кесірін тигізіп жатқан жоқ па?
– Желтоқсан көтерілісінің бүкіл маңызын авторитарлық билік жойып жіберді деуге болмас, өйткені осы өкіметіміз жастардың отарлық билікке қарсылық көрсеткен кезін, аса дәл болмаса да, анықтамасының бұлдырлығы көзге ұрып тұрса да, демократиялық жаңару күні ретінде белгіледі. Желтоқсаншыларды Тәуелсіздіктің қарлығаштары деп атады. «Тәуелсіздік таңы» ескерткішін тұрғызды. Дегенмен, бұл мәселеде және саяси қуғын-сүргін тарихын толық ашуда, өзіңіз айтып отырғандай, «КСРО-ның мұрагері саналатын Ресейдің қас-қабағын аңду» сипаты барлығын жасыра алмайсың. Біз бүгінгі демократиялық Россия мен кешегі самодержавиелік, одан Совет Одағы атауын жамылған коммунистік империялар іргесін бөліп қарай алмай келеміз. Рас, бұған ондағы қазіргі басшылықтың көне отаршылдық дәстүрді озбырлықпен жаңғыртуға бет алуының әсері тиген де болуы керек. Және мұның басты себеп болуы да ықтимал, ғасырлар бойы жүргізілген орыстандыру шараларының құрбандары өздерін «отаршыл, орыстандырғыш саясаттың құрбандығы» емес, «ұлттық дамудың авангардында тұрған әлем азаматы, космополит (яғни, іс жүзінде тексіз)» сезінетінінде жатыр ма деймін.
Билік тетіктеріне нығыз орнығып алған да солар ғой. Әр істегі ұлттық мүдденің ескеріле бермеуі солардың «арқасында» мүмкін болып отыр.
Мұндай жағдайдың тосқауыл көрмеуін тәуелсіз мемлекетіміздің ішкі саясатта ұлттық мәселені айқара ашып, талдап, ашық айтпай, «сипай қамшылағанды» ғана жөн санауы мүмкін етіп отыр, сөйтіп билігіміздің «отарлық, құлдық психологиядан құлан-таза арылуына кесірін тигізіп» отыр деп ойлаймын.
– Олай болса, қазақ жастарының Желтоқсандағы көтерілісі Тәуелсіздіктің ширек ғасырлық уақытында Қазақ елін құлдық сана-сезімнен арылта алды ма?
– Әрине, арылта алған жоқ! Алайда бұған қазақ жастарының Желтоқсандағы көтерілісі емес, оның мән-жайын халыққа түсіндіріп бере алмай отырған өзіміз кінәліміз.
– Сіз саяси қуғын-сүргін жылдарының тарихын көп зерттеген жазушы-ғалым ретінде кеңесқұл, орысшыл сана-сезімнен арылу үшін, біздің елде қандай әрекеттер жасау керек деп ойлайсыз?
– Халықты қасіретті тарихымыз арқылы тәрбиелеу жұмыстарын кең көлемде жүргізуге жол ашқан дұрыс. Мәселен, совет билігі кезінде дүркін-дүркін орын алған жасанды ашаршылықтар тарихы бүгінгі азаматтарды тәрбиелеу құралына айналдырылғаны жөн деп ойлаймын. Ол өйткені ел бірлігін бұрмалаусыз түсінудің ең сенімді кілті болып табылады. Қазақ халқы Советтік Ресей Федерациясының құрамындағы автономиялық елінде 1917–1933 жылдары перманентті ашаршылыққа ұшырып, адам айтып жеткізгісіз ұлттық апатты бастан кешті. Үш рет орын алған аштық нәубетінен қазақ халқы тікелей төрт жарым миллион, ықтимал табиғи өсімді есепке алғанда, он миллион жанынан айрылды.
Соның салдарынан өз елінде ұлттық азшылық болып қалды, жер-суы коммунистік ұранмен жаңаша отарланды. Нәтижесінде сана да кембағал күйге түсті. Осы қайғылы белестерді мейлінше терең зерттеп, тарихи шындықты мүмкін болған көркемдік құралдардың бәрін жұмылдыра отырып, жұртқа жан-жақты жеткізу абзал. Еврейлердің «Яд ва Шем» (Жад және Есім) музейі секілді, көрген жұрт көзіне жас ала отырып, ұмытылмас, өшпес сабақ алып шығатын мұражайлар орнату ләзім. Репрессиялар тарихына қатысты архив қорларын толық ашу қажет, қазіргі күнде күшінде тұрған заңды (саяси қуғын-сүргін жылдарындағы қылмыстық іс қағаздарын зерттеушілерге толық көрсетпейтін тәртіпті) шұғыл өзгерту керек. Жасырын қалтарыстар қалмауға тиіс. Тек шындық қана жақсы тәрбиеші бола алады.
– Желтоқсанға осыдан 30 жыл бұрын қандай баға берілсе, әлі күнге дейін өзгерген ештеңе жоқ. Желтоқсанның мәртебесі қашан анықталар екен?..
– Тарихи мекенінде қазақты тек қазақтың өзі ғана басқару шындығын ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақтың жоғын жоқтап, мұңын мұңдайтын да қазақтың өзі. Осы себеп түрткі болып, қазақ жастары ажалдың өзіне қарсы тұрып, өрлікпен іріп-шіріп, күні бітуге таяу тұрған кеңестік жүйеге қарсы тұрды. Бұл ұлт мүддесі үшін өткен ғасырдың соңында әрі соңғы рет жасалған, қан тамған, қасіретті әрі құдіретті күн. Оның тарихи, ғылыми, саяси бағасы толық берілмеді.
Дегенмен де, Желтоқсан көтерілісін терең зерттеуге алу әрекеттері жылдан-жылға өрісін кеңейтіп келеді, енді оның күллі коммунистік режим билігінен азат болған елдер тарихына бекем кірер күні де алыс емес. Желтоқсан көтерілісі кеңестік билік белгілеп берген, стандартпен өмір сүру салтқа айналдырылған империядағы қуатты бұлқыныс болды. Ол тек біздің мемлекеттік Тәуелсіздігімізге жол ашып қана қойған жоқ, мызғымастай көрінген Совет Одағы деп аталатын империяға біріктірілген елдердің де бостандық алуын мүмкін етті, әлемді әскери текетіреске душар еткен Варшава келісім-шартының жойылуына, озбыр саясат екі мемлекетке бөлген неміс елдерінің бірігуіне, сол коммунистік саясат бір мемлекетке біріктірген Чехословакия мен Югославияның да ыдырап, жеке дербес елдерге бөлінуіне әсерін тигізді.
Осыларды парықтай келгенде, сөзсіз қол жеткізілетін мақсат ретінде Желтоқсанның да, оған қатысушылардың да мәртебесі нақтыланып, дәл анықталар күннің соншалықты алыста еместігін діттейміз. Желтоқсан көтерілісінің келесі мерейтойы міндетті түрде бүкіл халық болып бірігіп, мақтанышты сезіммен ұлықтап өткізілетін болады.
– Айтқаныңыз келсін, сол күнге тез жетсек екен!..
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
