«Общественная позиция»
(проект «DAT» №04 (275) от 29 января 2015 г.
Менің атым – Қожа» фильміндегі кейіпкер Жантас: «Сотқар Қожамен бір сыныпта оқиды деу – біз үшін намыс» деуші еді ғой. Ол орынсыз сөз. Осының орындысын айтар болсақ: «Біз үшін сотқар Ресеймен одақтас болу – намыс».
Бейсенбідегі бетпе-бет
Бүгінгі «Бейсенбідегі бетпе-бет» айдарының қонағы – сатирик, ақын, тележүргізуші, жазушы әрі асаба. Әсіресе әлеуметтік желі арқылы кеңінен танымал болған, жалпақ қазақ жұртшылығы өзін «жазушы» деп таныса деген асқақ арманы бар талантты жігіт Бейбіт САРЫБАЙ мырзамен сұхбаттасқан едік. Айта кетейік – ол ҚР Жазушылар одағы Балалар және жастар әдебиеті бөлімінің кеңесшісі.
– Бейбіт мырза, сізді жазушы, тележүргізуші, сатирик, журналист, тіпті асаба дейтін жұрт бар. Осылардың қайсысы сіздің жаныңызға жақын кәсіп?
– Мен бұл сұрақтың жауабын бұрындары да айтқанмын. Тағы айтайын: менің жаныма жақыны – жазушылық. Өмірлік мақсатым да сол – жазушы болу. Үлкен-үлкен армандарымды да осы жазушылықпен байланыстырамын. Керемет шығармалар тудырғым келеді. Әр нәрсенің дәмін татып көрермін, бірақ түптің-түбінде жазушы болып қалатын шығармын деп ойлаймын.
– Сізді қалың қазақ тележүргізуші ретінде таныды ғой…
– Иә, дауым жоқ. Бірақ бірлі-екілі бағдарлама жүргізгенге бола өзімді тележүргізушімін дей алмаймын. Рас, екі бірдей бағдарлама жүргізіп көрдім. Ұсыныстар болса, алдағы уақытта да көре жатармыз. Оған бола тележүргізушімін десем, кәсіби тележүргізушілердің – Нұртілеу Иманғалиұлының, Бейсен Құранбектердің алдында ұят болмай ма? Сондықтан адам өзіне кез келген атты жапсыра бермеу керек шығар деймін. Ал сатирик дегенге келсек, бұл да солай. Студент кезімде «Жас Алаштағы» «Бір түрлі беттен» бастап, біраз газеттерге жаздым. Бірақ оларды жинаған емеспін. Қазір де әлеуметтік желіде шымшымалар жазып тұрамын. Соған қарап, жұрт мені сатирик дегісі келеді. Жоқ, мен кәсіби сатирик емеспін. Кәсіби сатириктеріңіз – Толымбек Әлімбек, Ермахан Шайхы, Мұхтар Шерім сияқты тұйғындармен түйінделіп тұр… өкінішке орай. Жастардан Қанат Ескендір бар еді, ол да есейіп барады. Қанағат Әбілқайыр ара-тұра жазғанымен, ол да ең әуелі – прозашы. Осы тұрғыдан қарағанда, мен өзімді сатирикпін деп айта алмас едім. Әйтпесе «тележүргізуші», «сатирик» деген аттан қашып жүрген жоқпын. Ал журналистика – менің кәсібім. Асабалық туралы айтпай-ақ қояйық. Бәрі сол – күнкөрістің қамы.
– Бірақ сіз бір сұхбатыңызда «проза – некелі жарым, ал қалғандары – көңілдесім» десеңіз де, бүгінгі көңіліңіз «көңілдестер» жағына көп ауатын сияқты ғой… Бұл нарық жетегіндегі тұрмыстық жағдайдың сұранысынан туған сергелдең бе?
– Бұл – Оралхан Бөкейдің сөзі ғой. Осы сұрағыңыз арқылы нені меңзеп тұрғаныңыз белгілі. Жазып жатқан дүниелерім баршылық. Оның барлығын жазып біткен сәтте жариялай беру міндет емес. Уақыты келгенде шыға жатар. Екі кітап соншалық аз еңбек емес деп ойлаймын. Әдебиеттің алдындағы жауапкершілікті сезінуіміз керек. Жасың ұлғайған сайын, ішкі редакторың да күшейе түседі. Талғамың өскен сайын, өзіңді тежей беретінің тағы бар.
Бірақ енді мүлде тежеліп, тоқырап қалған жайымыз жоқ. Жазудан басқа не қызық бар өзі? Жазу дегеніміз – тазару. Жазған сайын жаңарып, тазарып отырасың. Жазу – іштегіні сыртқа шығару. Ішіңде дымың жоқ болса, нені шығарасың? Шығару үшін, алдымен «кіргізу» керек. Кіргізуіңіз – оқу, іздену. Осының барлығына уақыт керек. Тіршілік дегеніңіз тағы бар: мен жазушы екенмін деп, қарап отыра алмайсың. Бұл күнде бұрынғыдай жазған еңбегіңнің өтеуі де жоқ. Бұрынғыдай қаламақы берілетін болса, тек қана әдебиетпен айналысуға болатын еді. Бірақ ондай мүмкіндік бізде жоқ.
– Қазір бізде «қазақ әдебиеті тоқыраудан ада, ол даму үстінде» деген сияқты пікірлер жиі айтылып жүр. Дегенмен, үлкен прозаны қайдам, ал жанрлық әдебиеттің кенде қалғаны көпе-көрнеу жағдай. Мысалы, көркем әдебиеттің бір-бір саласы: сатира, балалар әдебиеті, детектив, фантастика босағада қалғанын қалай түсіндірер едіңіз?
– Біздегі проза мен поэзия жанрларының жағдайы жаман емес. Оны көзі қарақты оқырмандарымыз біледі. Жақсы-жақсы дүниелер жазылып, жарияланып жатыр. «Көрмес – түйені де көрместің» керіне салмайық: барды бар дейік. Ал енді балалар әдебиеті, фантастика, детектив жанрларының кенжелеу қалғаны рас. Бірақ, дәл қазіргі уақытта балалар әдебиетінің жағдайы әдәуір жақсы. Қазақстан Жазушылар одағы он жылдан бері «Жер-су» корпорациясымен біріге отырып, осы балалар әдебиетін қолдауға арналған «Дарабоз» бәйгесін ұйымдастырып келеді. Осы бәйге арқылы балалар әдебиетінің жағдайының жақсаруына септігін тигізді. Және «Балауса» бәйгесін биыл үшінші жыл ұйымдастырып отыр. Бұл бәйге де балаларға арналған жақсы туындылардың жазылуына ұйытқы болды. Бұның барлығы да балалар әдебиетіне деген жанашырлық.
Ал детектив, фантастика жанрларының жазылмауын қызығушылықтың жоқтығымен байланыстырғым келеді. Қазір интернет – әркім үшін қолжетімді дүние. Жұрттың барлығы интернетіңізден қалаған киносын көріп отыр. Детектив дейсіз бе, фантастика дейсіз бе – бәрі бар. Көруге ынталы халқыңыз оқуға бейіл емес. Ал осы жанрларға оқырманның қызығушылығы болмаған соң, жазушының да жазуға құлқы болмайтын шығар. Шынымды айтсам, осы екі жанрға соншалық жаным ауырмайды. Ал балалар әдебиетін әрқашан назарда ұстау керек. Өйткені бұл жанр ұлтты, ұлттың болашағын тәрбиелейді. Бүгін балалар әдебиетімен сусындамаған баладан ертең үлкен оқырман шықпайды. Ертеңгі оқырман – бүгінгі балалар. Маңыздылығы сонда. Сол себепті де бұл жанрға көбірек көңіл бөлінуде.
– Айтпақшы, сіздің балалар тақырыбында көбірек жазатыныңызды ескерсек, бұл саланың бүгінгі жай-күйі батыстық мультиктерден бас алмайтын бүгінгі балаларды алдандыра алмайды деген пікірге не айтасыз?
– Мен олай деп айтпас едім. Екеуі мүлде салыстыруға келмейді. Балалар әдебиетінің мақсаты – батыстық мультфильмдермен жарысу емес. Егер балаларымызды батыстық мультфильмдерден арашалап аламыз десек, «Қошқар мен теке» сынды отандық өнімдерді көбейтуіміз керек. Өйткені 2000 данамен шығатын кітапты, 20 мың данамен жарық көретін журналды миллиондарды жаулап алған экранға қарсы қоя алмайсыз. Балалар әдебиетінің негізгі міндеті – бүгінгі балаларды адам етіп тәрбиелеу. Әдебиетті түсініп оқитын бала үшін батыстық мультиктеріңіз түкке тұрғысыз дүние болып саналады.
– Бір кездері біз ақын-жазушыны пір тұтқан халық едік. Бірақ сол қасиетті қауым бүгінде шенеуніктердің емен есікті үлкен кабинеттеріне телмірген жетім баланың күйін кешіп қалғанын мойындайсыз ба? Әлде бұл жағымпаздыққа құмар жазушысымақтардың көбейгендігін, бүгінгі әдебиеттің сапасы жоқтығын білдіре ме?
– Адам кімді көрсе, кімді таныса – соны пір тұтады. Кешегі күні заман басқа еді – адамдар кітап оқитын. Сол себепті жазушыларды пір тұтатын. Ал қазір елдің бәрі теледидар көреді. Кімді көріп жүр: әншіні, актерді. Бүгінгі күн әнші мен актер культке айналған уақыт. Бұған жазушылардың, әдебиеттің ешқандай кінәсі жоқ. Және жағымпаз, анау-мынау деп, тұтас бір қауымға жала жабуға болмайды. Арасында ондайлар жоқ емес, бар да шығар. Бірақ бірен-саран үшін тұтас қауымды қаралауға болмас. Бір қарын майды шірітетін құмалақтар кез келген ортада бар.
– Ақын-жазушы демекші, бұрындары дардай атағы бар «Жазушылар одағы» бүгінде «жағымпаздар одағына» айналды дейтін ел арасындағы сөзге не айтасыз?
– Ел арасында қандай сөз айтылмайды десеңізші. Сол ел арасындағы екі-үш адамның пікірін елдің сөзі деп қабылдамаған дұрыс. Осы сөзді кімнің, қандай ниеттегі адамның айтқаны тағы белгілі. Әйтпесе осы қаламгерлер қауымына Жазушылар одағындай еңбек етіп жатқан кім бар? Үлкен-үлкен шаруаларын былай қойғанда, жазушы Герольд Бельгердің ауырып жатқанының өзі осы Жазушылар одағы үшін уайым. Күні кеше Ілияс Есенберлиннің шығармашылығына арналған үлкен дөңгелек үстел өткіздік. Бұл жағымпаздық па? Алдағы апта соғысқа қатысқан майдангер қаламгерлеріміздің рухына бағышталған үлкен кеш өткізгелі жатырмыз. Бұл да жағымпаздық па?
– Бұл уәжіңіз жөн сияқты… Ал сіз жеке пікіріңіз ретінде айтар болсаңыз, Ресейдің етегінен ұстаған бүгінгі қазақ қоғамының жай-күйін қалай бағалап берер едіңіз?
– Елдің ішіндегі қыжыл менде де бар. Тоқсан пайыздың қарсылығынан он пайыздың қалауы күшті болып тұрған заманда не айтуға болады? Бірақ ертең түгілі, бүгінгі күннің келесі жартысында не болатынын білмейміз ғой. Осыған салатын болсақ, бұл да уақытша нәрсе шығар. Кім біледі, күні ертең-ақ Кедендік одағыңыз да, Еуразиялық экономикалық одағыңыз да талқаны шығып, тарап кетуі мүмкін. Содан үміттіміз.
Ал бүгінгі күні Ресеймен одақтас болып отыруымыз онша бір жақсы жағдай емес. «Менің атым – Қожа» фильміндегі кейіпкер Жантас: «Сотқар Қожамен бір сыныпта оқиды деу – біз үшін намыс» деуші еді ғой. Ол орынсыз сөз. Осының орындысын айтар болсақ: «Біз үшін сотқар Ресеймен одақтас болу – намыс». Бірақ біз «тәубә», «шүкір» деуден жаңылмаған елміз. Қанша қиналып жүрсек те, тәуелсіздігіміз үшін шыдаймыз. Менде ештеңе жоқ болуы мүмкін, бірақ менде тәуелсіздік бар. Менің бар байлығым – осы.
– Бүгіндері жазушылар елдің қамы емес, өз бастарының мұңын жоқтап кеткен жоқ па? Мәселен, Серікбай Маханұлы «Бейбіт Сарыбайға рецензияға берілген қолжазбам ұшты-күйлі жоғалды…» деп, интернет арқылы жоқ іздеп жүргені қалай?
– Жазушылар одағына мүше болғысы келетін қалам ұстағандар ішінде жасы алпысты алқымдап, жетпіске жеткендері де баршылық. Бәрі құжат өткізеді. Бірақ қабылдайтын комиссия олардың лайықтысын ғана алады. Комиссия мүшелері – шетінен әдебиетте орны бар, елге абыройлы қаламгерлер. Сол кісілер сараптайды. Сондайда өтпей қалған қаламгерлер өкпесін бізге артпағанда, кімге артады.
Ал сіз айтып отырған қаламгер маған қолжазбасын алып келген, пікір айтшы деп. Менің пікірім не үшін керек, мен не үшін айтуым керек? Оқи алмайтынымды, уақытымның жоқтығын ескерткенмін. Соған өкпелеп жүрген шығар. Шынын айтқанда, ол менің міндетім емес. Мен ол кісінің қолжазбасын оқығанша, сол уақытымда өзіме пайдалы дүние оқымаймын ба?
– Сіздің тағы бір «көңілдесіңіз» – теледидар төңірегінде үндемей қалуға болмас: бүгінгі тележәшік атаулы қазақтың рухани дүниесіне қызмет етіп жүр деп ойлайсыз ба?
– Жалпы, «көңілдестер» төңірегінде көп әңгіме айтқым келмейді. Бірақ сіз сұрақ қойып отырған соң, қысқа да болса жауап беруге міндеттімін. Рас, бүгінгі телеэкранның тым төмендеп кеткені анық. Оны елдің бәрі көріп, біліп отыр. Бұның барлығына рейтинг деген дерт жабысқан. Сол дерттен арылмайынша, экраныңызды түзей алмайсыз. Осы рейтинг ауруымен басқа арналар ауырса да, Ұлттық арна ауырмаса екен деймін… Рейтингті коммерциялық арналар қуаласын. Өйткені олар сол арқылы күн көреді. Ал Ұлттық арна біз бен сіздің төлеп отырған салығымызға күн көріп отыр. Сондықтан ол біз бен сіз ренжімейтіндей деңгейде болу керек. Ол үшін «Жайдарман» сынды бала-шағаның ермегінен өзін алыс ұстау керек.
– Сіздің жарыңыз да жазушы екенін жұрт біле бермейді екен…
– Оны жұрттың білуі міндетті емес деп ойлаймын. Оның жазушылығынан жұрт пайда көрмеуі мүмкін, бірақ маған пайдалы. Өмір сүруіме қолайлы. Жазатыны рас. Жазса, өзінің жан рахаты үшін жазады. Уақыты келсе – жариялар. Оған дейін менікінің жарық көргеніне мәз.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Жансая ЕРТАЙ,
«D»