Бейбіт САРЫБАЙ: Шығару үшін, АЛДЫМЕН «кіргізу» керек…

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №04 (275) от 29 янва­ря 2015 г.

 

 

Менің атым – Қожа» филь­мін­де­гі кей­іп­кер Жан­тас: «Сотқар Қожа­мен бір сынып­та оқи­ды деу – біз үшін намыс» деуші еді ғой. Ол орын­сыз сөз. Осы­ның орындыс­ын айтар бол­сақ: «Біз үшін сотқар Ресей­мен одақ­тас болу – намыс».

 

Бей­сен­бі­де­гі бетпе-бет

 

Бүгін­гі «Бей­сен­бі­де­гі бет­пе-бет» айда­ры­ның қонағы – сати­рик, ақын, теле­жүр­гі­зу­ші, жазу­шы әрі аса­ба. Әсіре­се әле­умет­тік желі арқы­лы кеңі­нен таны­мал болған, жал­пақ қазақ жұрт­шы­лы­ғы өзін «жазу­шы» деп таны­са деген асқақ арма­ны бар талант­ты жігіт Бей­біт САРЫБАЙ мыр­за­мен сұх­бат­тасқан едік. Айта кетей­ік – ол ҚР Жазу­шы­лар одағы Бала­лар және жастар әде­би­еті бөлі­мінің кеңесшісі.

 

– Бей­біт мыр­за, сізді жазу­шы, теле­жүр­гі­зу­ші, сати­рик, жур­на­лист, тіп­ті аса­ба дей­тін жұрт бар. Осы­лар­дың қай­сысы сіздің жаны­ңы­зға жақын кәсіп?

– Мен бұл сұрақтың жау­а­бын бұрын­да­ры да айтқан­мын. Тағы айтай­ын: менің жаны­ма жақы­ны – жазу­шы­лық. Өмір­лік мақ­са­тым да сол – жазу­шы болу. Үлкен-үлкен арман­да­рым­ды да осы жазу­шы­лы­қ­пен бай­ла­ны­сты­ра­мын. Кере­мет шығар­ма­лар туды­рғым келеді. Әр нәр­сенің дәмін татып көре­рмін, бірақ түп­тің-түбін­де жазу­шы болып қала­тын шығар­мын деп ойлаймын.

– Сізді қалың қазақ теле­жүр­гі­зу­ші ретін­де  таны­ды ғой…

– Иә, дауым жоқ. Бірақ бір­лі-екілі бағ­дар­ла­ма жүр­гіз­ген­ге бола өзім­ді теле­жүр­гі­зу­ші­мін дей алмай­мын. Рас, екі бір­дей бағ­дар­ла­ма жүр­гізіп көр­дім. Ұсы­ны­стар бол­са, алдағы уақыт­та да көре жатар­мыз. Оған бола теле­жүр­гі­зу­ші­мін десем, кәсі­би теле­жүр­гі­зу­шілер­дің – Нұр­тілеу Иманға­лиұлы­ның, Бей­сен Құран­бек­тер­дің алдын­да ұят бол­май ма? Сон­ды­қтан адам өзіне кез кел­ген атты жап­сы­ра бер­меу керек шығар дей­мін. Ал сати­рик деген­ге кел­сек, бұл да солай. Сту­дент кезім­де «Жас Ала­штағы» «Бір түр­лі бет­тен» бастап, біраз газет­тер­ге жаз­дым. Бірақ олар­ды жинаған емес­пін. Қазір де әле­умет­тік желі­де шым­шы­ма­лар жазып тұра­мын. Соған қарап, жұрт мені сати­рик дегісі келеді. Жоқ, мен кәсі­би сати­рик емес­пін. Кәсі­би сати­рик­теріңіз – Толым­бек Әлім­бек, Ерма­хан Шай­хы, Мұх­тар Шерім сияқты тұй­ғын­дар­мен түй­ін­деліп тұр… өкініш­ке орай. Жастар­дан Қанат Ескен­дір бар еді, ол да есей­іп бара­ды. Қанағат Әбілқай­ыр ара-тұра жазға­ны­мен, ол да ең әуелі – про­за­шы. Осы тұрғы­дан қараған­да, мен өзім­ді сати­рик­пін деп айта алмас едім. Әйт­пе­се «теле­жүр­гі­зу­ші», «сати­рик» деген аттан қашып жүр­ген жоқ­пын. Ал жур­на­ли­сти­ка – менің кәсібім. Аса­ба­лық тура­лы айт­пай-ақ қояй­ық. Бәрі сол – күн­көрістің қамы.

– Бірақ сіз бір сұх­ба­ты­ңы­зда «про­за – некелі жарым, ал қалған­да­ры – көңіл­десім» десеңіз де, бүгін­гі көңіліңіз «көңіл­де­стер» жағы­на көп ауа­тын сияқты ғой… Бұл нарық жете­гін­де­гі тұр­мыстық жағ­дай­дың сұра­ны­сы­нан туған сер­гел­дең бе?

– Бұл – Орал­хан Бөкей­дің сөзі ғой. Осы сұрағы­ңыз арқы­лы нені мең­зеп тұрға­ны­ңыз бел­гілі. Жазып жатқан дүни­е­лерім бар­шы­лық. Оның бар­лы­ғын жазып біт­кен сәт­те жари­я­лай беру мін­дет емес. Уақы­ты кел­ген­де шыға жатар. Екі кітап сон­ша­лық аз еңбек емес деп ойлай­мын. Әде­би­ет­тің алдын­дағы жау­ап­кер­шілік­ті сезі­нуі­міз керек. Жасың ұлғай­ған сай­ын, ішкі редак­то­рың да күшейе түседі. Талға­мың өскен сай­ын, өзіңді тежей беретінің тағы бар.

Бірақ енді мүл­де тежеліп, тоқы­рап қалған жай­ы­мыз жоқ. Жазу­дан басқа не қызық бар өзі? Жазу дегені­міз – таза­ру. Жазған сай­ын жаңа­рып, таза­рып оты­рас­ың. Жазу – іште­гіні сыр­тқа шыға­ру. Ішің­де дымың жоқ бол­са, нені шыға­ра­сың? Шыға­ру үшін, алды­мен «кір­гі­зу» керек. Кір­гі­зуіңіз – оқу, ізде­ну. Осы­ның бар­лы­ғы­на уақыт керек. Тір­шілік дегеніңіз тағы бар: мен жазу­шы екен­мін деп, қарап оты­ра алмай­сың. Бұл күн­де бұры­нғы­дай жазған еңбе­гіңнің өте­уі де жоқ. Бұры­нғы­дай қала­мақы берілетін бол­са, тек қана әде­би­ет­пен айна­лы­суға бола­тын еді. Бірақ ондай мүм­кін­дік біз­де жоқ.

– Қазір біз­де «қазақ әде­би­еті тоқы­ра­удан ада, ол даму үстін­де» деген сияқты пікір­лер жиі айты­лып жүр. Деген­мен, үлкен про­за­ны қай­дам, ал жанр­лық әде­би­ет­тің кен­де қалға­ны көпе-көр­неу жағ­дай. Мыса­лы, көр­кем әде­би­ет­тің бір-бір сала­сы: сати­ра, бала­лар әде­би­еті, детек­тив, фан­та­сти­ка босаға­да қалға­нын қалай түсін­дірер едіңіз?

– Біз­де­гі про­за мен поэ­зия жанр­ла­ры­ның жағ­дайы жаман емес. Оны көзі қарақты оқыр­ман­да­ры­мыз біледі. Жақ­сы-жақ­сы дүни­е­лер жазы­лып, жари­я­ла­нып жатыр. «Көр­мес – түй­ені де көр­ме­стің» керіне сал­май­ық: бар­ды бар дей­ік. Ал енді бала­лар әде­би­еті, фан­та­сти­ка, детек­тив жанр­ла­ры­ның кен­же­леу қалға­ны рас. Бірақ, дәл қазір­гі уақыт­та бала­лар әде­би­етінің жағ­дайы әдәуір жақ­сы. Қаза­қстан Жазу­шы­лар одағы он жыл­дан бері «Жер-су» кор­по­ра­ци­я­сы­мен бірі­ге оты­рып, осы бала­лар әде­би­етін қол­да­уға арналған «Дара­боз» бәй­гесін ұйым­да­сты­рып келеді. Осы бәй­ге арқы­лы бала­лар әде­би­етінің жағ­дай­ы­ның жақ­са­руы­на сеп­ті­гін тигізді. Және «Балау­са» бәй­гесін биыл үшін­ші жыл ұйым­да­сты­рып отыр. Бұл бәй­ге де бала­ларға арналған жақ­сы туын­ды­лар­дың жазы­луы­на ұйы­тқы бол­ды. Бұның бар­лы­ғы да бала­лар әде­би­етіне деген жанашырлық.

Ал детек­тив, фан­та­сти­ка жанр­ла­ры­ның жазыл­мауын қызы­ғу­шы­лы­қтың жоқты­ғы­мен бай­ла­ны­сты­рғым келеді. Қазір интер­нет – әркім үшін қол­жетім­ді дүние. Жұрт­тың бар­лы­ғы интер­нетіңіз­ден қалаған кино­сын көріп отыр. Детек­тив дей­сіз бе, фан­та­сти­ка дей­сіз бе – бәрі бар. Көру­ге ынта­лы халқы­ңыз оқуға бей­іл емес. Ал осы жанр­ларға оқыр­ман­ның қызы­ғу­шы­лы­ғы бол­маған соң, жазу­шы­ның да жазуға құлқы бол­май­тын шығар. Шыным­ды айт­сам, осы екі жан­рға сон­ша­лық жаным ауыр­май­ды. Ал бала­лар әде­би­етін әрқа­шан наза­рда ұстау керек. Өйт­кені бұл жанр ұлт­ты, ұлт­тың бола­шағын тәр­би­е­лей­ді. Бүгін бала­лар әде­би­еті­мен сусын­да­маған бала­дан ертең үлкен оқыр­ман шық­пай­ды. Ертең­гі оқыр­ман – бүгін­гі бала­лар. Маңы­зды­лы­ғы сон­да. Сол себеп­ті де бұл жан­рға көбірек көңіл бөлінуде.

– Айт­пақ­шы, сіздің бала­лар тақы­ры­бын­да көбірек жаза­ты­ны­ңы­зды ескер­сек, бұл сала­ның бүгін­гі жай-күйі баты­стық муль­тиктер­ден бас алмай­тын бүгін­гі бала­лар­ды алдан­ды­ра алмай­ды деген пікір­ге не айтасыз?

– Мен олай деп айт­пас едім. Еке­уі мүл­де салы­сты­руға кел­мей­ді. Бала­лар әде­би­етінің мақ­са­ты – баты­стық мульт­фильм­дер­мен жары­су емес. Егер бала­ла­ры­мы­зды баты­стық мульт­фильм­дер­ден ара­ша­лап ала­мыз десек, «Қошқар мен теке» сын­ды отан­дық өнім­дер­ді көбей­туі­міз керек. Өйт­кені 2000 дан­амен шыға­тын кітап­ты, 20 мың дан­амен жарық көретін жур­нал­ды мил­ли­он­дар­ды жау­лап алған экранға қар­сы қоя алмай­сыз. Бала­лар әде­би­етінің негіз­гі мін­деті – бүгін­гі бала­лар­ды адам етіп тәр­би­е­леу. Әде­би­ет­ті түсініп оқи­тын бала үшін баты­стық муль­тиктеріңіз түк­ке тұрғы­сыз дүние болып саналады.

– Бір кез­дері біз ақын-жазу­шы­ны пір тұтқан халық едік. Бірақ сол қаси­ет­ті қауым бүгін­де шене­унік­тер­дің емен есік­ті үлкен каби­нет­теріне тел­мір­ген жетім бала­ның күй­ін кешіп қалға­нын мой­ын­дай­сыз ба? Әлде бұл жағым­паз­ды­ққа құмар жазу­шы­сы­мақтар­дың көбей­ген­ді­гін, бүгін­гі әде­би­ет­тің сапа­сы жоқты­ғын біл­ді­ре ме?

– Адам кім­ді көр­се, кім­ді таны­са – соны пір тұта­ды. Кеше­гі күні заман басқа еді – адам­дар кітап оқи­тын. Сол себеп­ті жазу­шы­лар­ды пір тұта­тын. Ал қазір елдің бәрі теле­ди­дар көреді. Кім­ді көріп жүр: әншіні, актер­ді. Бүгін­гі күн әнші мен актер культ­ке айналған уақыт. Бұған жазу­шы­лар­дың, әде­би­ет­тің ешқан­дай кінәсі жоқ. Және жағым­паз, анау-мынау деп, тұтас бір қауы­мға жала жабуға бол­май­ды. Ара­сын­да ондай­лар жоқ емес, бар да шығар. Бірақ бірен-саран үшін тұтас қауым­ды қара­ла­у­ға бол­мас. Бір қарын май­ды шірі­тетін құма­лақтар кез кел­ген орта­да бар.

– Ақын-жазу­шы демек­ші, бұрын­да­ры дар­дай атағы бар «Жазу­шы­лар одағы» бүгін­де «жағым­паз­дар одағы­на» айнал­ды дей­тін ел ара­сын­дағы сөз­ге не айтасыз?

– Ел ара­сын­да қан­дай сөз айтыл­май­ды десеңіз­ші. Сол ел ара­сын­дағы екі-үш адам­ның пікірін елдің сөзі деп қабыл­да­маған дұрыс. Осы сөзді кім­нің, қан­дай ниет­те­гі адам­ның айтқа­ны тағы бел­гілі. Әйт­пе­се осы қалам­гер­лер қауы­мы­на Жазу­шы­лар одағын­дай еңбек етіп жатқан кім бар? Үлкен-үлкен шару­а­ла­рын былай қой­ған­да, жазу­шы Герольд Бель­гер­дің ауы­рып жатқа­ны­ның өзі осы Жазу­шы­лар одағы үшін уай­ым. Күні кеше Іли­яс Есен­бер­лин­нің шығар­ма­шы­лы­ғы­на арналған үлкен дөң­ге­лек үстел өткіздік. Бұл жағым­паз­дық па? Алдағы апта соғы­сқа қаты­сқан май­дан­гер қалам­гер­лері­міздің рухы­на бағы­шталған үлкен кеш өткіз­гелі жатыр­мыз. Бұл да жағым­паз­дық па?

– Бұл уәжіңіз жөн сияқты… Ал сіз жеке пікіріңіз ретін­де айтар бол­саңыз, Ресей­дің ете­гі­нен ұстаған бүгін­гі қазақ қоға­мы­ның жай-күй­ін қалай баға­лап берер едіңіз?

– Елдің ішін­де­гі қыжыл мен­де де бар. Тоқ­сан пай­ы­здың қар­сы­лы­ғы­нан он пай­ы­здың қала­уы күшті болып тұрған заман­да не айтуға бола­ды? Бірақ ертең түгілі, бүгін­гі күн­нің келесі жар­ты­сын­да не бола­ты­нын біл­мей­міз ғой. Осы­ған сала­тын бол­сақ, бұл да уақыт­ша нәр­се шығар. Кім біледі, күні ертең-ақ Кеден­дік одағы­ңыз да, Еура­зи­я­лық эко­но­ми­ка­лық одағы­ңыз да талқа­ны шығып, тарап кетуі мүм­кін. Содан үміттіміз.

Ал бүгін­гі күні Ресей­мен одақ­тас болып оты­руы­мыз онша бір жақ­сы жағ­дай емес. «Менің атым – Қожа» филь­мін­де­гі кей­іп­кер Жан­тас: «Сотқар Қожа­мен бір сынып­та оқи­ды деу – біз үшін намыс» деуші еді ғой. Ол орын­сыз сөз. Осы­ның орындыс­ын айтар бол­сақ: «Біз үшін сотқар Ресей­мен одақ­тас болу – намыс». Бірақ біз «тәубә», «шүкір» деуден жаңыл­маған елміз. Қан­ша қина­лып жүр­сек те, тәу­ел­сізді­гі­міз үшін шыдай­мыз. Мен­де ештеңе жоқ болуы мүм­кін, бірақ мен­де тәу­ел­сіздік бар. Менің бар бай­лы­ғым – осы.

– Бүгін­дері жазу­шы­лар елдің қамы емес, өз баста­ры­ның мұңын жоқтап кет­кен жоқ па? Мәсе­лен, Серік­бай Маханұ­лы «Бей­біт Сары­бай­ға рецен­зи­яға беріл­ген қол­жа­з­бам ұшты-күй­лі жоғал­ды…» деп, интер­нет арқы­лы жоқ іздеп жүр­гені қалай?

– Жазу­шы­лар одағы­на мүше болғы­сы келетін қалам ұстаған­дар ішін­де жасы алпы­сты алқым­дап, жет­піс­ке жет­кен­дері де бар­шы­лық. Бәрі құжат өткі­зеді. Бірақ қабыл­дай­тын комис­сия олар­дың лай­ы­қты­сын ғана ала­ды. Комис­сия мүше­лері – шеті­нен әде­би­ет­те орны бар, елге абы­рой­лы қалам­гер­лер. Сол кісілер сарап­тай­ды. Сон­дай­да өтпей қалған қалам­гер­лер өкпе­сін біз­ге арт­паған­да, кім­ге артады.

Ал сіз айтып оты­рған қалам­гер маған қол­жа­з­ба­сын алып кел­ген, пікір айт­шы деп. Менің пікірім не үшін керек, мен не үшін айтуым керек? Оқи алмай­ты­ным­ды, уақы­тым­ның жоқты­ғын ескерт­кен­мін. Соған өкпе­леп жүр­ген шығар. Шынын айтқан­да, ол менің мін­детім емес. Мен ол кісінің қол­жа­з­ба­сын оқы­ған­ша, сол уақы­тым­да өзі­ме пай­да­лы дүние оқы­май­мын ба?

– Сіздің тағы бір «көңіл­десіңіз» – теле­ди­дар төңіре­гін­де үнде­мей қалуға бол­мас: бүгін­гі теле­жә­шік ата­у­лы қаза­қтың руха­ни дүни­есіне қыз­мет етіп жүр деп ойлай­сыз ба?

– Жал­пы, «көңіл­де­стер» төңіре­гін­де көп әңгі­ме айтқым кел­мей­ді. Бірақ сіз сұрақ қой­ып оты­рған соң, қысқа да бол­са жау­ап беру­ге мін­дет­ті­мін. Рас, бүгін­гі теле­экран­ның тым төмен­деп кет­кені анық. Оны елдің бәрі көріп, біліп отыр. Бұның бар­лы­ғы­на рей­тинг деген дерт жабысқан. Сол дерт­тен арыл­май­ын­ша, экра­ны­ңы­зды түзей алмай­сыз. Осы рей­тинг ауруы­мен басқа арна­лар ауыр­са да, Ұлт­тық арна ауыр­ма­са екен дей­мін… Рей­тинг­ті ком­мер­ци­я­лық арна­лар қуа­ла­сын. Өйт­кені олар сол арқы­лы күн көреді. Ал Ұлт­тық арна біз бен сіздің төлеп оты­рған салы­ғы­мы­зға күн көріп отыр. Сон­ды­қтан ол біз бен сіз рен­жі­мей­тін­дей дең­гей­де болу керек. Ол үшін «Жай­дар­ман» сын­ды бала-шаға­ның ерме­гі­нен өзін алыс ұстау керек.

– Сіздің жары­ңыз да жазу­шы екенін жұрт біле бер­мей­ді екен…

– Оны жұрт­тың білуі мін­дет­ті емес деп ойлай­мын. Оның жазу­шы­лы­ғы­нан жұрт пай­да көр­ме­уі мүм­кін, бірақ маған пай­да­лы. Өмір сүруі­ме қолай­лы. Жаза­ты­ны рас. Жаз­са, өзінің жан раха­ты үшін жаза­ды. Уақы­ты кел­се – жари­я­лар. Оған дей­ін менікінің жарық көр­геніне мәз.

– Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Жан­сая ЕРТАЙ,

«D»