«Общественная позиция»
(проект «DAT» №27 (391) от 12 июля 2017 г.
Мерейтой мезетіндегі мұң
Бүгінде халық екіге бөлінді: байлар және кедейлер болып. Бұл «бөлініс» өнер адамдарына да қатысты. Биліктің дәріптеушісі болып жүргендердің өмірі нұрлы. Ал халықтың жайын ойлап, жыр жазатындар, ән шығаратындар – ескерусіз, елеусіз…
Сондай билікке «елеусіз», бірақ «халық жағындағылардың» бірі және бірегейі – сазгер, әнші Әбиірбек Тінәлі 60-қа толды.
– Әбеке, не істейтін ойың бар? – дедім.
– Не істеймін? Мұңды әндерімді айтып, ауылымды еске алып, үйде отырамын… – деді.
– Бұл ескі жараның аузын тырнағандай, ауыл деген өте ауыр тақырып қой, Әбеке.
– Сөз бар ма, ауыл асыраушымыз еді. Халықтың панасы болған ауылдың күйі кеткелі қашан!.. Малынан айрылды. Ондаған жылдар бойғы әлденеше ұрпақтың жиған дәулеті ұстағанның қолында кетті. Бәрі күйреді. Күйзеліске ұшыраған ауылдардың қай-қайсысының да негізгі халқы қазақтар еді. Нарық тауқыметтен бір арылмай келе жатқан ұлтымызға тағы да таяқ болып тиді. Елдің көз жасы маған «Ауыл көшіп барады» деген ән жаздырды. Менің жазбауға әддім қалмады…
Сол кездегі ауылдың алаңсыз кейпін есіңізге түсіріңізші. Кім берекесін кетірді? Жайқалған егіні, қора-қора малы бар емес пе еді, қайда кетті? Кім соған жеткізген?
Менің бір қайран қалатыным – әлі күнге дейін «Ауыл кеші көңілді» деп ән кітабын шығаратындығымыз, ән салатындығымыз. Расымен-ақ, ауыл кеші көңілді ме, көкем-ау? Өз басым әр басылымын қолыма алған сайын қынжыламын.
Газет-журналдар да, радио, теледидар да ауылдың бүгінгі мінезіне, құлдыраған күйіне кереғар материалдар жариялаумен, хабарлар берумен әлек. Баяғыда «баспасөз – өмір айнасы» деп қоймаушы едік. Сол кездегі үкімет пен партияны халыққа «жау» дедік. Енді елдің жайын ойлайтын билік бар емес пе? Меніңше, қазіргі бей-берекет тірлік пен берекесіздікке шынайы өмірді ашып көрсете алмай отырған, жаза алмай отырған идеология құралдарының да қатысы бар.
– Кешегі коммунистік идеология шырмауында құрысқан күндерде өзіміз туралы ақиқат ақпар алғысы келгендер Батыстың басылымдарына, радио, телехабарларына сүйенді. Ақиқатты «Азаттықтан» тыңдадық. Біздің еліміздің басынан өткен неше түрлі қуғын-сүргін мен азапты өмірді, ашаршылық әңгімелерін батып айта алмадық. Енді ше? Жаздырмай жатқан кісі бар ма? Аузымызға кім қақпақ болып отыр? Ел басқарған ағалар халқының қабағындағы кірбінді неге көрмейді? Неге көрсетпейміз?
– Сенесіз бе, Тәке, мен өзім өз болып, осыған дейін Қазақ теледидарының ауылдың бүгінгі ащы тірлігіне байланысты берген бір-ақ хабарын тұщынып көрдім. Ол – Ұлдай Ибадуллақызының Семей облысынан түсірген хабары. Отбасымызбен жылап отырып қарадық. Экрандағы құлазыған көріністер мен айтылып жатқан әңгімеге жүрегі жоқтар ғана жібімейтін шығар-ау!..
Журналистің айтуынша, шешесі осыдан бірер ай бұрын көше кезіп, нан сұрап кетеді. Содан бармаған босағасы қалмай, ештеңе таба алмай қайтып келеді де, жүрегін ұстай береді. Бұрыннан жүрегі ауыратын болса керек, кеудесін қолымен қармаған күйі жүріп кетіпті…
«Әкең қайда?» деген журналистің сауалына: «Әкем бар. Жұмыс істемейді», – деп жауап береді.
Осыдан кейін журналист қыздың әкесімен сөйлеседі.
– Енді қайтейін, шырағым-ау? Жұмыс жоқ. Шиеттей бала-шағаның алдында отырмын. Басқа жаққа барайын, жұмыс істейін дегім-ақ келеді. Бірақ, қайда барам? – дейді жағы суалған, киімінің сықпыты кеткен отағасы. Көзінде от жоқ.
«Құдай-ау, не күйге түсіргенсің!» – деген даусым шығып кетіпті. Жанымда отырған жұбайымның көзінен ебіл-дебіл жас ақты. Бұл елдің басшысы қайда қарап отыр? Ауданның әкімі қайда? Облыстың әкімі не бітіріп отыр? Билікке келгенде еліме қамқор боламын, жеріме жақсылық жасаймын, ізгілікті істер тындырамын демеп пе еді? Халқын қан жылатып не болды? Әке деген, азамат деген ғана аты бар, қайрансыз жанның күйі анау. Аузын ашқан шиеттей баланың келешегі не болады? Қарны тоқ мырзалардың қамқорлығы қайда? Жылдық табысы пәленбай миллион екен деп еститін де байлар шықты? Оларда жүрек жоқ па?..
– Сауап пенен обалды ұмытқандар Астанада да, бас қалада да «тұқымын жайып», балалап кетті ме деймін…
– Солай болса, солай шығар, Тәке. Әйтпесе әлгі хабардың авторы – Ұлдай Ибадуллақызы Семейден 70 сағаттық хабар түсіріп келдім деп еді. Жетпіс сағаттық дүниенің бір сағатқа жетер-жетпес басқы бөлігі берілді де, қалғаны «құрдым» болды. Жоғарыдағыларға да, сол жоғарыдағылардың шотын тауып, жөнін жөндеп жүрген өзгелерде де ауылдың ауыр халін айтып, көзге шұқи берген жақсы деймісіз? Сонау, колхоздастыру науқанындағы үлкен аштық кезінде үкімет пен партияны басқарғандардан жұққан «ауру» ғой, бұл… «Қазақстан таң қалдырып жатыр!». «Қазақстан нарыққа батыл қадам жасады. Өзбекстанмен салыстырғанда, он-он бес жыл алға озып кеттік!».»Тәуелсіз Қазақстанды әлем таныды!..».
Айтыңызшы, мақтанып, ісіп-кебетін қандай сөздеріңіз қалды тағы да?.. Қайсы қалды?
Менінше, осының бәрі өзімізді-өзіміз алдау, тек қана көлгірсу! Біздің жанымыз да, тәніміз де өтірік мақтануға, көлгір сөзге әбден үйреніп кеткен. Болмаса ішім жылап жатса, сыртым жылтырап сырт көзге «мықтымсығанымнан» не пайда? Немене, сонда іргеміздегі елдер, мұхиттың арғы жағындағы мемлекеттер Қазақстанның қандай ел екенін көрмей, білмей отыр ма? Олар таныса, біздің жер асты, жер үсті байлығымызды, құдайдың өзі жомарттық жасап бере салған қисапсыз байлығымызды баяғыда-ақ зерттеп-білгеннен кейін «танып» отыр. Мұны қазақ «күлшелі бала сүйменді» дейді. Олардың бар діттігені – біздің арзан шикізатымыз. Шашылар ақша соның есебінен. Әйтпесе олар көшіп жатқан Кентауды көрген. Жаңатастық Жұмағалидай жампоз жігіттің аштан өлгенін естіген. Жалақыларын ала алмаған жұмысшылардың Жамбыл облысы әкімшілігінің міз бақпас босағасы алдында әлденеше күн тұрғанын… Одан ештеңе шығара алмай, темір жолға барғанда суық сумен атқылап, милициясы ма, полициясы ма, әлде «омоны» ма – резіңке сойылдарымен сабалап, бастап шыққан серкелерін түрмеге сүйрелегенін бүкіл әлем естіді. Өзіміз коммерциялық телеарналардан көрдік қой.
Кейінгі жылдары біздің сөздік қорымыз «көзқаман», «мәңгүрт» деген сөздермен байыды. Меніңше, бұлар жылағаңды көрмейтін, зарлағанның ащы даусын естімейтін мырзаларға арналған. Міне, сол мырзаларыңыз бен ханымдарыңыз Ата заңымыздағы «Мемлекеттің тұтқасы, елдің іргесі – халық» деген сөздің парқын ұғар ма екен? Басқарып отырған халқы табан ақы, мандай терлерінің тиесілі ақысын ала алмай зар илеп жатса, алды аштыққа ұшырап қияндағы ауылда аласұрса, халқының келешегі дейтін ұрпағы өксумен жүрсе, соның бәрін жүрегімен қабылдайтын мен сияқты пақырларыңыз калай «жырлауы» керек? Еліміз азып, жұртымыз тозып, ақ шаңқан ауылдарынан безгенін көрсем, мен қалайша «Ауыл көшіп барады» деп ән жазбайын? Ол сыртқа шыққан шемен-шер емес пе? Бұл – менің киелі өнерге деген адалдығым. Мен заманның зарын жеткіздім. Қорғансыз халықтың үнін естірттім. Егер жазар сөзімді жазбай кетсем, айтар әнімді айтпай өтсем, онда қазақтың азаматы ретінде, қасиетті өнердің өкілі ретінде қарабет болмаймын ба, Тәке? Кейінгі ұрпақ не дейді біз туралы? Елі ашығып жатқанда, қиянатқа ұшыраған ауыр кезенде үн шығаруға жарамаған не деген бейбақ еді демей ме? Кешегі Мөңкелер, біздің Мөңке бабамыз оқпанын кезеп орыс келгенде де айтарын айтып өткен ғой. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ!» деген аталы сөзді ұран қылған, сол үшін өмірі қиылған ағаларымыз аз ба? Әрі-беріден соң мен де отызыншы жылдардың ойранында азап шеккен көп ағаларымыздың кебін киермін деп көмейіме келген сөздерді тежемей, айтқан ойым ғой!
«Көрмеген көлде – естімеген құстың үні бар» демесін, көз алдымыздағы Өзбекстанның жайынан қозғайын. Әрине, өз еліңді даттап, өзге елді мақтап ұшпаққа шыға алмайсың. Дегенмен, ақиқат үшін айтайын: Ташкент – біздің Алматымыздай астана, елінің бас қаласы. Базарының бәрі қаланың астына түсірілген, көлденең кісіге зияны жоқ. Көшелері ашық. Біздегі сияқты жауып тастаған бір бұрышын таба алмайсыз. Шарабы самсаған, темекінің түр-түріне толған дүңгіршегін ұшыратпайсыз. Тәртіп, тазалық, көше көріністері: «сіз басқа елде, өзбек еліңде жүрсіз» деп тұрғаңдай болады…
– Әбеке, осы жерде әдейілеп болса да «бізде ше?» дегелі отырмын…
– Бізде ме?.. Біз… қалада отырып «үш жүзге бөлініп жатырмыз» деп қамығамыз. Біз – бір қазақ емес пе едік дейміз. Сіз ауылдағы бөлінгенді көрсеңіз! Көше-көше, ағайын-ағайын, әулет-әулет… Құдай-ау, бес-алты үй бір бөлек, екі-үш үй екінші бөлек… Келесі көшеден бір нәрсе сұрайтын болсаңыз, ала алмайсыз. Бір-біріне жауыққан жұрт. Пыш-пыш әңгіме. Міне, бұл бізге ауылдағы жекешелендірудің берген «жемісі». Жұрты көшіп кетіп, қаңырап қалған ауылдың орнындағы қазақтарды қайдам, іргесі сөгілмей, бүтін отыр деген ауылдағы көрініс – осы. Одан қала берді, еститінің үрейлі әңгіме. «Ойбай, тонап кетіпті!» – дейді. «Ойбай, үй иесінің аяқ-қолын байлап, малын айдап кетіпті» – дейді. Тіпті, өлтіріп кетіп жатқан оқиғалары да ұшырасады. Бас ие болатын атқамінерлердің әрекеті алакөздікке әкелсе, берекесіздік жайламай кайтеді? Тонау, зорлау, ату-шабу… Біреулер үшін бұл – өмір сүрудің тәсілі, амал-айласы. Қорасындағы қойын тауысқан, ауласындағы барын бітірген бейбақтар аш отыра ма? Содан өз жандарын өздері бағып, шаруа жасап жатқан елді аңдиды…
Шынына келер болсақ, мына нарық биліктілерге бетін берді. Ауыл-ауылда байығандар, негізінен, бөлісті жүргізгендер. Мыңғырған малдың да пайдасын көрген – солар. Ал қазақтың байлығын жасаған қарапайым халық құр алақан қалды. Оларға техникадан да тамық тимеді. Бұл не тірлік сонда? Осыны сұрайтын, жауап беретін кісі бар ма өзі? Жасанды сөз. Өтірік уәде. Жалған ақпар…
Жаныңызға батады-ақ. Күйзелесіз, күңіренесіз. Қолдан келер шара жоқ. Бар қаруымыз – әніміз. Сіз бен бізде жүгінетін жалғыз күш – шығармашылық жұмысымыз.
Ел басқарып отырған мырзаларыңыз білмесе – білмес, өйткені ауыл аралауға «уақыты жоқ», ал біз қарапайым халықтың күйін көріп жүрміз: ауыл көшіп жатыр, есік-терезесіне айқыштап тақтай қағып, кетіп жатыр.
Біз тәуелсіздігімізді алдық деп бөркімізді аспанға атып, алақайлап жүргенде, жоғарыдағылармен ауыз жаласқан кәсіпкерлеріміз ел байлығы – металдарымызды керуен-керуен етіп шекара асырумен болды. Күніне Қытайға өту үшін бес жүзге дейін КамАЗ машиналары кезекке тұратынын көрдік. Үстінде не жоқ дейсіз! Аллюминий, мыс, мырыш… темір-терсек, әйтеуір өзім атын атап бере алмайтын неше алуан қымбат шикізаттар…
Міне, қазір сол металдар мен тыңайтқыштарға өзіміз ділгір болып қалдық. Заводтарымыз тоқтап тұр. Әлдебір алаяқтың, қара басының байлығынан басқаны ойламайтын сұмаяқтың «іскерлігі» арқасында олжалаған аздаған ақшасы үшін жіберілді бәрі. «Заңсыз елден зар кетпес» деген моңғол халқының мақалы еріксіз есіңе түседі…
Сонымен, ауыл, ел жайындағы әнгімемізге нақтылай келсек: біздің жоғарыдағы басшыларымыз әлі байыбына барарлық қадам жасай алмай отыр. Мәселен, «Жаңатас пен Кентаудың жағдайы қиындап кеткен сияқты, ауылға мән бермей болмайтын сияқты» деп, әйтеуір, «сияқтылардың» айналасынан ұзай алмай жүр. Осы «сияқты» деген сөзді лақтырып: «Жаңатасты жөндеу керек!», «Кентау қалпына келтірілсін!», «Ауылдың жағдайы жақсартылсын!» деген нақты әрекет пен шешімді іске көшетін уақыт жылыстап өтіп бара жатыр. Айтылатын сөз осы болу қажет. Бітті!
Менің «Ауыл көшіп барады» деген әнім басшыларға да, басқаларға да бағышталып берілген қоңырау. Қоңырау қаққан үнімді құлақтары шалып, кеш те болса қимылдар ма екен, ыстық ұя – ауылға жаны ашыр ма екен деген оймен жылап жазған әнім еді. Өзі ұлттық рухта келді. Домбыраның шертпесінен басталады. Әуенде сағыныш бар, мұң бар, ауыр мұң… Сол мұңды әуеннің астарында, Айтақын ағаның өз өтінішім бойынша толықтырған, батпандай-батпандай ауыр ойды арқалаған өлең жолдары айтылады.
Күнкөрістің қамымен,
Қайда кетіп барасың?
Тастай ма ел әні мен
Әлдилеген даласын?
Тырнап кетті-ау бұл тірлік,
Жүрегімнің жарасын.
Шәкірәмбал, Шалкөде,
Өр Текес пен Байынқол
Енді кімге қаласың?
Осыдан кейін әуелгі шумақтағы да қайталанады:
Көшіп жатыр Қарасаз,
Бәрі қайда барады?
Мұқағали ақынның,
Әні қайда қалады?..
Иә, момын ауылдың момақан жұрты неге көшті? Соншама үдере көшетіндей не болды? Қасиетті Қарасазды кімге қалдырып барады олар?
Қарасаздың қаңырап қалғаны қазақ халқының басына төнген ауыртпалықтың қандайлық екенін аңғартса керек…
– Сөзі де, өзі де ауыр ән екен, Әбеке. Бүгінгінің «Елім-айы» ғой мынау…
– «Елім-ай» болмай-ақ қойса екен, Тәке. Бірақ, оңай еместігі рас. Әйтпесе оқсыз, шоқсыз, соғыссыз, сойқансыз ауылдың көшуі деген сөз… білмеймін, білмеймін… Бір алапат күш тықсырып келе жатыр. Ол қандай күш екені белгісіз. Соның бәріне кінәлі біреулер бар ғой, бар. Ол кім? Адастық па, не болды? Бағыт, бағдарымыздан жаңылған жоқпыз ба осы? Іргеміздегі өзбек елінің қышлақтары қышлақ күйінде тұр емес пе? Елі баяғысынша ертелетіп жұмысына барады. Кешінде шаршап-шалдығып үйіне оралады. Жұрты мәз. Инженері – инженер, мұғалімі – мұғалім. Мақталығы жайқалып тұр. Бірден «секіріп дамып» қайда барамыз? Әуелі болашақты барлап алайық деп, аяңмен ілгерілеп келеді.
– Мына өткелектен аман өтейікші деген елдің тірлігі ғой ол.
– Демек, басалқалы саясаты бар деген сөз. Сырттан қанша әкелсең де әкеле бергін дейді, алайда сыртқа тасушы болма дейді. Байлығы бүтін. Шекарасы да, кедені де елдің ертеңі үшін кызмет етеді.
Егер сыртқа машинасын сататын болса, үстіне еселеп кеден салығын қосады. Әйтеуір есесін жібермейді. Тазалық, адамгершілік, сыйлау, тіл тазалығы, еркіндік, тәртіп салтанат құрған ел екенінде күмән жоқ. Шекарасынан ассаңыз, алдыңыздан шамы самаладай жарқыраған елді мекендер шығады. Мамыражай өмірге қызығасыз.
Мен Ташкентке барған бір сапарымда таксиіне отырып қалдым. Сонда рульде отырған өзбек қариясын сөзге тарттым.
– О, әкә, елдеріңізде неше өзбек бар?
– Отыз миллиондай, – деді ол кісі.
– Соның нешеуі өзбек? – дедім әдейі.
– Жиырма бес миллионнан асады, балам.
– Қалған бес миллионы ше? Олар кімдер?
– Қалған бес миллионы орыс, қазақ, тәжік. Бірақ олар да өзбекпіз дейді.
– Әкә, Өзбекстанда екі миллиондай қазақ тұрады. Болашақта олардың жағдайы қалай болады? – деп сұрадым.
– Қалған ағайындардың қалай болатынын білмеймін, өзбектердің тұрмысы жақсарады. Таяу жылдарда Өзбекстанда елу миллион өзбек болуы керек, балам. Ислам әкә солай деген…
Тамды, Кенимех, Үшқұдық – баяғы біздің аудаңдарымыз. Сол аудандарда осыдан үш-төрт жыл бұрын аптаның бейсенбісі ме, әлде жұма күні ме, әйтеуір бір күнінде сабақ тұтасымен өзбек тілінде өтетін. Қазақ мектептеріне де, орыс мектептеріне де енгізілген тәртіп солай еді. Егер оқығың келмесе, кластан шығарып жібереді. Одан беріде қаншама су ақты, жапырақ сарғайды. Өзбек тілінде өткізілетін сабақтарды тіпті көбейткен шығар. Себебі, жоғарғы оқу орындарында емтихан тек қана өзбек тілінде қабылданады. Президент жарлығы солай.
Ал біз тіл жөніндегі бітпес дауды әлі күнге қоздатумен жүрміз. Үйімізде, төрімізде отырып, табалдырығымыздан аттаған әлдекім ренжіп қалмас па екен деп, жалтақтаумен келеміз.
Талғат АЙТБАЙҰЛЫ, жазушы-журналист
АВТОРДАН: 1998 жылы Әбиірбек екеуміздің «Ауыл көшіп барады» әніне байланысты сұхбатымыз осылай аяқталған. Артынша диктофондағы жазбаны қағазға түсірдім. Ойыма Тұңғышбай Жаманқұлов айтатын ән келді. «Барып қайт, балам, барып қайт» дейтін сөздері болушы еді. Сөзін сәл өзгертіп: «Барып қайт, аға, барып қайт, ауылдың жайын көріп қайт» десе, өзі де солай айтуға сұранып тұр екен-ау дедім ішімнен.
Кейінірек осы сөзімді естіген Әбиірбек: «Ауыл көшіп барады» әнім бір сәттік өткінші ойдың әсері емес. Бұл тәуелсіздік алғаннан бергі қазақтың үсті-үстіне қосылып жатқан қайғы-мұңы, момын елдің зар-үні. Сол халықтық қасіреттен мен де алшақ кете алмайтынымды әнім арқылы жеткіздім. Мен халқыммен біргемін!» – деді.
Ал, елді осындай жағдайға жеткізген мырзалар ше? Олар кіммен бірге екен? Бәлкім, тоз-тозы шыққан ауылға, көз жасы көл болған ауылға барып қайтса, бас-аяғы бес-алты жылдың әлетінде соғыс кезіндей кері кетіп, құлазыған кейпін көріп қайтса, қай жақта екенін бірден айтар.
– Ол үшін де адамның ұяты болу керек, – дейді Әбиірбектің досы, алматылық Марат Ешмұханбетов. – Азаматтығы одан да басым түсуі керек. Әбиірбек сондай сазгер. Жүрген жерінде ағайын іздеп, бауыр іздеп жүреді. «Мараттың 70-ке келген әкесі Топантай – менің де әкем!» деп отырады. Біздің ауылда талай рет болған. Мен де оның туып-өскен ауылында болып едім. Толғанай қызын көріп едім. Өмірзақ ағамыз хал-қадерінше сыйлап, шығарып салып еді.
«Мараттың тура Толғанаймен тағдырлас жиені бар. Есімі – Қуат. Күлімхан деген қарындасы да баладан кеткен екен, – деді Әбиірбек досының әзі туралы ойын естігеннен кейін. – Мараттың біздің ауылға барғаны да есімде. Енді сол ауылдан, сағынғанда аңсап баратын ауылымнан менің Өмірзақ ағам да көшіп кетіпті. Ел көшкен соң, құлазыған ауылдан, жарықсыз, сусыз ауылдан ол да көшіпті. Енді кімге барамын мен?.. Әкем мен ағайын-туыстардың, бабаларымыздың басына барып, құран оқу үшін ғана барамын ба? Ауыл ше, ауыл, менің туып-өскен, балалық бал дәурен күндерімнің куәсі болған ауыл?.. Менің, сіздің, оның, бәрі-бәріміздің ауылымыз, аяулы мекеніміз… көшіп жатыр, көшіп жатыр…»
Ауыл көшіп барады. Қайда барады?..