«Общественная позиция»
(проект «DAT» №5 (369) от 9 февраля 2017 г.
Сауалнама
Зәуреш БАТТАЛОВА,
«Қазақстандағы парламентаризмді
дамыту қорының» басқарма төрайымы:
– Мен жұмыс тобы ұсынған заң жобасымен танысып, бұл жасалып жатқан шаралардың нақты жүйелі өзгеріс емес екеніне көзім жетті. Ия, бұл бірнеше функцияны кеңейту болғанымен, бірақ нақты парламент және президент арасындағы өкілеттікті бөлісудің жолы емес. Аталмыш өзгерісті мен «бутафориялық өзгеріс» («бутафория» – жасанды, көз алдау – Ред.) деп атар едім.
Біріншіден, егер парламентке өкілеттік берілсе, онда оның негізгі функциялары кеңейтілуі керек. Бүгін Қазақстанда үш институт барын білеміз: президент, үкімет және парламент. Алайда парламент функцияларына қатысты көптеген шектеулі нормалар бар. Мысалы, депутаттар заң ұсынғанда, үкіметтен оң сараптама алуы керек. Үкімет сараптама бермеген жағдайда депутаттар ол заңды ұсына алмайды. Сондықтан қазіргі жұмыс істеп жатқан заңдардың бәрі үкіметтен шығатын заңдар ғана. Депутаттардың тарапынан енгізілген заң жобалары болса да, олар аз және қоғам өміріне, өзге де салаларға әсерін тигізіп жатқан заңдар емес. Өйткені оларды іске асыруға қаржы жоқ.
Екіншіден, өз құрылымы жағынан парламент әрдайым халықтың пікірін, мұң-мұқтаждықтарын ескеруі керек. Ел пікірін ескере отырып, депутаттар мәжілісте талқылау жұмыстарын жүргізу керек. Алайда парламентте ондай қызу талқылаулар жүргізілмейді. Себебі депутаттар қандай процедуралар арқылы мандатқа ие болып жатыр деген сауал туындайды. Мысалы, сенат депутаттарына халық мүлдем дауыс бермейді. Сондай-ақ сенат депутаттығына адамдар ашық түрде өте алмайды. Оларды мәслихат депутаттары сайлайды. Ал мәслихат депутаттарының өзін халық білмейді, қолдамайды ғой.
Мәжіліс депутаттары 2007 жылдан бері тек партиялық тізім арқылы сайланатын болды. Сайлаудың бұл жүйесі қалай жүзеге асырылады? Неге халық жеке тұлғаға емес, партияға дауыс беруі керек? Сайлау комиссиясы дауысты қалай санайтыны туралы айтпай-ақ та қоялық. Партиялар өз кандидаттарының тізімін сайлаудың алдында жасақтайды.
Алайда мандатқа нақты кім ие болатынын сайлаудан кейін партияның бюросы шешеді. Бұл қалай сонда? Бұл халықаралық, демократиялық стандарттарға қайшы әрекет.
Содан кейін тағы бір мәселе – бізде сайлау мерзімсіз өтеді. Аяқ астынан жариялайды да, апыр-топыр өткізе салады. Өзге партиялар дайындалып үлгермейді. Осындай көптеген олқылықтардың салдарынан әр сайлау сайын ОБСЕ-нің қадағалаушылары бізге сыни баға беріп кетеді.
Партия жұмыстарына қатысты тағы бір өзекті мәселе – қаржыландыру. Біздің партиялар қалай қаржыландырылады? Партияларға енгізілетін мүшелік жарна ашық түрде жүргізілмейді. Негізінде, партиялар мүшелік жарналардың есебінен күн көруі керек қой. Ал халық қандай жағдайда партияларға мүше боп жатыр – ол да белгілі әңгіме. Бюджеттік, мемлекеттік мекемелердегі қызметкерлерді еркінен тыс мүше қыла салады.
Дамыған елдерде халықтың 8 пайызы ғана саясатқа араласады. Ал бізде ше? Сосын бізде заңды мекемелер партияларды қаржыландыра алады, сондай мүмкіндік берген. Ол да дұрыс емес, меніңше. Себебі кәсіпкерлердің көбі оппозицияны қаржыландыруға қорқады. Бүгін ақша берсе, ертең тексерістен-тексеріс ұйымдастырып, оны банкротқа ұшырата салады. Сондықтан партиялар өз ақшаларының таза екенін халық алдында дәлелдеуі керек.
Міне, осының бәрін тиянақтай келе, бізде ең алдымен Конституциялық өзгеріс арқылы сайлау жүйесі өзгеруі керек. Ал бізде көптеген процедуралар президенттің өзімен шешілетін болып, сол қалпында қалып бара жатыр.
Парламент мәртебесі көтерілмей, билік тармақтарын қайта бөлудің аталмыш моделі саяси тұрақтылықтың кепілі бола алмайды.
Асхат РАХЫМЖАНОВ,
ЖСДП Астана қалалық
бөлімшесінің жетекшісі:
– Мемлекетті басқару ісінің нәтижелілігі – шартты дүние. Билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді бөлудің нәтижелілігі сақталады деп ойлаймын. Бірақ тек қолданыста бар билік қарым-қатынасы жүйесіндегі ұстанымдар мен әдістердің сақталуы жағынан ғана. Президент нақты белгіленген басқарушы статусынан сәл өзгеше қалыпқа енеді. Оған «сұр кардинал» деген ұғым дәл келетін секілді. Сондай-ақ оның мемлекеттік органдарды бақылауы сол қалпында қалмақ. Сондықтан біздер үшін, халық үшін аса бір жаңа өзгерістер бола қоймайды.
Біздің партиямыздың бағдарламасында Қазақстанның демократияның үздік дәстүрлері аясында дамуына септігін тигізетін билік өкілеттіктерін бөлудің нақты принциптері сипатталған. Президент жария еткен реформада оның ешбірі жоқ. Билік шыңында президентсіз іс жүргізу принциптері қарастырылады. Бұл түбі орындалатын шаруа. Сондай күнге жеткен кезде барлығы даяр болу керек. Мен үшін бұл саяси истеблишмент, басқарушы элитаға тиетін әлдебір экспериментке ұқсайды. Бұл эксперименттің жемісін солар көреді. Ал Қазақстан халқы сол жемістің қалдықтарына ғана мәз болады.
Азаматтық қоғам үшін, белсенді азаматтық ұстанымы бар адамдар үшін бұл сценарийдің бір жағы ғана бар. Бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып, Қазақстан тарихының жаңа кезеңіне бір ұстаныммен, бір мүддемен қадам басуымыз керек. Бұл оңай емес, бірақ бұл бағытта жұмыс жасау өте маңызды.
Партияның ресми мәлімдемесінде билік тармақтары арасында өкілеттіктерді бөлу аясында парламент үкімет құрамын жасақтайды деген пункт бар. Біз аталмыш конституциялық өзгерістердің демократия талаптарына сай жүзеге асырылуы қажет дегенді айтып отырмыз. Бұл ең алдымен әділ және транспарентті сайлау өткізу, адам бостандығы мен құқығын толық сақтау, ой-пікір еркіндігі, бейбіт жиындар мен митингтер ұйымдастыру және т.б. болып табылады.
Ал бізде сайлау қалай өткізілетіні туралы айтпай-ақ қояйын. Бір ғана айтарым: әділ сайлау өткізу – халықтың билік органдарына деген сеніміне кепіл бола алады. Халықтың сенімі болмаса, жүйені өзгерту мен жаңашылдық енгізу шаралары қажетті легитимді деңгейде болмайды. Халық сенімінің жоқтығы кез келген реформаны сәтсіздікке алып келеді. Осының бәрі әлеуметтік шиеленісті барған сайын өршіте береді. Сондықтан сайлау мен сайлау жүйесінің әділдігі, ашықтығы – Қазақстанның сәтті саяси трансформациясына өмірлік маңызы бар талап.
Дайындаған – Алтай САҒИДОЛДА