БИЛІК ҚҰЗЫРЫН БӨЛУ – АЛДАРҚАТУДЫҢ АМАЛЫ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №5 (369) от 9 фев­ра­ля 2017 г.

 

Сау­ал­на­ма

 

Зәу­реш БАТТАЛОВА,

«Қаза­қстан­дағы парламентаризмді

дамы­ту қоры­ның» басқар­ма төрайымы:

– Мен жұмыс тобы ұсы­нған заң жоба­сы­мен таны­сып, бұл жаса­лып жатқан шара­лар­дың нақты жүй­елі өзгеріс емес екеніне көзім жет­ті. Ия, бұл бір­не­ше функ­ци­я­ны кеңей­ту болға­ны­мен, бірақ нақты пар­ла­мент және пре­зи­дент ара­сын­дағы өкілет­тік­ті бөлі­судің жолы емес. Атал­мыш өзгерісті мен «бута­фо­ри­я­лық өзгеріс» («бута­фо­рия» – жасан­ды, көз алдау – Ред.) деп атар едім.

Бірін­ші­ден, егер пар­ла­мент­ке өкілет­тік беріл­се, онда оның негіз­гі функ­ци­я­ла­ры кеңей­тілуі керек. Бүгін Қаза­қстан­да үш инсти­тут барын біле­міз: пре­зи­дент, үкі­мет және пар­ла­мент. Алай­да пар­ла­мент функ­ци­я­ла­ры­на қаты­сты көп­те­ген шек­те­улі нор­ма­лар бар. Мыса­лы, депу­тат­тар заң ұсы­нған­да, үкі­мет­тен оң сарап­та­ма алуы керек. Үкі­мет сарап­та­ма бер­ме­ген жағ­дай­да депу­тат­тар ол заң­ды ұсы­на алмай­ды. Сон­ды­қтан қазір­гі жұмыс істеп жатқан заң­дар­дың бәрі үкі­мет­тен шыға­тын заң­дар ғана. Депу­тат­тар­дың тара­пы­нан енгізіл­ген заң жоба­ла­ры бол­са да, олар аз және қоғам өміріне, өзге де сала­ларға әсерін тигізіп жатқан заң­дар емес. Өйт­кені олар­ды іске асы­руға қар­жы жоқ.

Екін­ші­ден, өз құры­лы­мы жағы­нан пар­ла­мент әрдай­ым халы­қтың пікірін, мұң-мұқтаж­ды­қта­рын еске­руі керек. Ел пікірін еске­ре оты­рып, депу­тат­тар мәжілі­сте талқы­лау жұмыста­рын жүр­гі­зу керек. Алай­да пар­ла­мент­те ондай қызу талқы­ла­у­лар жүр­гізіл­мей­ді. Себебі депу­тат­тар қан­дай про­це­ду­ра­лар арқы­лы ман­датқа ие болып жатыр деген сау­ал туын­дай­ды. Мыса­лы, сенат депу­тат­та­ры­на халық мүл­дем дауыс бер­мей­ді. Сон­дай-ақ сенат депу­тат­ты­ғы­на адам­дар ашық түр­де өте алмай­ды. Олар­ды мәс­ли­хат депу­тат­та­ры сай­лай­ды. Ал мәс­ли­хат депу­тат­та­ры­ның өзін халық біл­мей­ді, қол­да­май­ды ғой.

Мәжіліс депу­тат­та­ры 2007 жыл­дан бері тек пар­ти­я­лық тізім арқы­лы сай­ла­на­тын бол­ды. Сай­ла­удың бұл жүй­есі қалай жүзе­ге асы­ры­ла­ды? Неге халық жеке тұлғаға емес, пар­ти­яға дауыс беруі керек? Сай­лау комис­си­я­сы дауы­сты қалай санай­ты­ны тура­лы айт­пай-ақ та қоя­лық. Пар­ти­я­лар өз кан­ди­дат­та­ры­ның тізі­мін сай­ла­удың алдын­да жасақтайды.

Алай­да ман­датқа нақты кім ие бола­ты­нын сай­ла­удан кей­ін пар­ти­я­ның бюро­сы шешеді. Бұл қалай сон­да? Бұл халы­қа­ра­лық, демо­кра­ти­я­лық стан­дарт­тарға қай­шы әрекет.

Содан кей­ін тағы бір мәсе­ле – біз­де сай­лау мерзім­сіз өте­ді. Аяқ асты­нан жари­я­лай­ды да, апыр-топыр өткі­зе сала­ды. Өзге пар­ти­я­лар дай­ын­да­лып үлгер­мей­ді. Осын­дай көп­те­ген олқы­лы­қтар­дың сал­да­ры­нан әр сай­лау сай­ын ОБСЕ-нің қадаға­ла­у­шы­ла­ры біз­ге сыни баға беріп кетеді.

Пар­тия жұмыста­ры­на қаты­сты тағы бір өзек­ті мәсе­ле – қар­жы­лан­ды­ру. Біздің пар­ти­я­лар қалай қар­жы­лан­ды­ры­ла­ды? Пар­ти­я­ларға енгізілетін мүшелік жар­на ашық түр­де жүр­гізіл­мей­ді. Негізін­де, пар­ти­я­лар мүшелік жар­на­лар­дың есебі­нен күн көруі керек қой. Ал халық қан­дай жағ­дай­да пар­ти­я­ларға мүше боп жатыр – ол да бел­гілі әңгі­ме. Бюд­жет­тік, мем­ле­кет­тік меке­ме­лер­де­гі қыз­мет­кер­лер­ді еркі­нен тыс мүше қыла салады.

Дамы­ған елдер­де халы­қтың 8 пай­ы­зы ғана сая­сатқа ара­ла­са­ды. Ал біз­де ше? Сосын біз­де заң­ды меке­ме­лер пар­ти­я­лар­ды қар­жы­лан­ды­ра ала­ды, сон­дай мүм­кін­дік бер­ген. Ол да дұрыс емес, менің­ше. Себебі кәсіп­кер­лер­дің көбі оппо­зи­ци­я­ны қар­жы­лан­ды­руға қорқа­ды. Бүгін ақша бер­се, ертең тек­сері­стен-тек­серіс ұйым­да­сты­рып, оны банк­ро­тқа ұшы­ра­та сала­ды. Сон­ды­қтан пар­ти­я­лар өз ақша­ла­ры­ның таза екенін халық алдын­да дәлел­де­уі керек.

Міне, осы­ның бәрін тия­нақтай келе, біз­де ең алды­мен Кон­сти­ту­ци­я­лық өзгеріс арқы­лы сай­лау жүй­есі өзге­руі керек. Ал біз­де көп­те­ген про­це­ду­ра­лар пре­зи­дент­тің өзі­мен шешілетін болып, сол қал­пын­да қалып бара жатыр.

Пар­ла­мент мәр­те­бесі көтеріл­мей, билік тар­мақта­рын қай­та бөлудің атал­мыш моделі сая­си тұрақты­лы­қтың кепілі бола алмайды.

 

 

Асхат РАХЫМЖАНОВ,

ЖСДП Аста­на қалалық

бөлім­ше­сінің жетекшісі:

– Мем­ле­кет­ті басқа­ру ісінің нәти­желілі­гі – шар­тты дүние. Билік тар­мақта­ры ара­сын­дағы өкілет­тік­тер­ді бөлудің нәти­желілі­гі сақта­ла­ды деп ойлай­мын. Бірақ тек қол­да­ны­ста бар билік қарым-қаты­на­сы жүй­есін­де­гі ұста­ным­дар мен әдістер­дің сақта­луы жағы­нан ғана. Пре­зи­дент нақты бел­гі­лен­ген басқа­ру­шы ста­ту­сы­нан сәл өзге­ше қалы­пқа енеді. Оған «сұр кар­ди­нал» деген ұғым дәл келетін секіл­ді. Сон­дай-ақ оның мем­ле­кет­тік орган­дар­ды бақы­ла­уы сол қал­пын­да қал­мақ. Сон­ды­қтан біз­дер үшін, халық үшін аса бір жаңа өзгерістер бола қоймайды.

Біздің пар­ти­я­мы­здың бағ­дар­ла­ма­сын­да Қаза­қстан­ның демо­кра­ти­я­ның үздік дәстүр­лері аясын­да дамуы­на сеп­ті­гін тигі­зетін билік өкілет­тік­терін бөлудің нақты прин­циптері сипатталған. Пре­зи­дент жария еткен рефор­ма­да оның ешбірі жоқ. Билік шыңын­да пре­зи­дент­сіз іс жүр­гі­зу прин­циптері қарас­ты­ры­ла­ды. Бұл түбі орын­да­ла­тын шаруа. Сон­дай күн­ге жет­кен кез­де бар­лы­ғы даяр болу керек. Мен үшін бұл сая­си истеб­лиш­мент, басқа­ру­шы эли­таға тиетін әлдебір экс­пе­ри­мент­ке ұқсай­ды. Бұл экс­пе­ри­мент­тің жемісін солар көреді. Ал Қаза­қстан халқы сол жемістің қал­ды­қта­ры­на ғана мәз болады.

Аза­мат­тық қоғам үшін, бел­сен­ді аза­мат­тық ұста­ны­мы бар адам­дар үшін бұл сце­на­рий­дің бір жағы ғана бар. Бір жаға­дан бас, бір жең­нен қол шыға­рып, Қаза­қстан тарихы­ның жаңа кезеңіне бір ұста­ным­мен, бір мүд­де­мен қадам басуы­мыз керек. Бұл оңай емес, бірақ бұл бағыт­та жұмыс жасау өте маңызды.

Пар­ти­я­ның ресми мәлім­де­месін­де билік тар­мақта­ры ара­сын­да өкілет­тік­тер­ді бөлу аясын­да пар­ла­мент үкі­мет құра­мын жасақтай­ды деген пункт бар. Біз атал­мыш кон­сти­ту­ци­я­лық өзгерістер­дің демо­кра­тия талап­та­ры­на сай жүзе­ге асы­ры­луы қажет деген­ді айтып отыр­мыз. Бұл ең алды­мен әділ және транс­па­рент­ті сай­лау өткі­зу, адам бостан­ды­ғы мен құқы­ғын толық сақтау, ой-пікір еркін­ді­гі, бей­біт жиын­дар мен митинг­тер ұйым­да­сты­ру және т.б. болып табылады.

Ал біз­де сай­лау қалай өткізілетіні тура­лы айт­пай-ақ қояй­ын. Бір ғана айта­рым: әділ сай­лау өткі­зу – халы­қтың билік орган­да­ры­на деген сені­міне кепіл бола ала­ды. Халы­қтың сені­мі бол­ма­са, жүй­ені өзгер­ту мен жаңа­шыл­дық енгі­зу шара­ла­ры қажет­ті леги­тим­ді дең­гей­де бол­май­ды. Халық сені­мінің жоқты­ғы кез кел­ген рефор­ма­ны сәт­сіздік­ке алып келеді. Осы­ның бәрі әле­умет­тік шие­леністі барған сай­ын өрші­те береді. Сон­ды­қтан сай­лау мен сай­лау жүй­есінің әділ­ді­гі, ашы­қты­ғы – Қаза­қстан­ның сәт­ті сая­си транс­фор­ма­ци­я­сы­на өмір­лік маңы­зы бар талап.

Дай­ын­даған – Алтай САҒИДОЛДА