«Общественная позиция»
(проект «DAT» №8 (372) от 2 марта 2017 г.
Заман запыраны
Кім шаршағысы келгеннен шаршаушы еді? Басқалар шаршатқан соң, қайтеді?..
Күнделікті газеттерге көз салсам, радиоға құлақ қойсам: «Бүгін заман қандай?» деген келте сұраққа келісті жауап таба алмаймын. Ыдыраған Совет Одағының ауласынан ең соңында шығып, бұйырған тәуелсіздікті құшақтап қалып келдік. «Шегінерге жер қалмаған соң». Оны тұңғыш президентіміз Н.Назарбаев мырза әйгілі «Комсомольская правда» газетінің тілшісімен сұхбатында сол кезде-ақ анық айтқан. «Мәскеуліктер білетін шығар, мен Совет Одағын сақтау үшін соңғы патроным қалғанша соғыстым!» – деген. Кейінде «Біз тәуелсіздікті ақылмен алдық, ата жолымен алдық» десе де, жалбақайлары жамырап «Иә, иә, сөйттік!» деп жалаулатып жөнелсе де, ойымызда жоқта, кейінде көзім жеткендей, Горбачев пен Рейганның арқасында олжалы болғанымыз – тарихи ақиқат.
Олжалы күнімізден кейін президентіміздің: «Біз тәуелсіз ел болдық! Енді байимыз! Ертең-ақ екінші Кувейтке айналамыз!» – дегені менің де есімде…
Арада ширек ғасыр өтті. Бүгінде біз біріміз байып, мыңымыз кедейленіп, Кувейттің қай құрлықта екенін де ұмыттық. Алайда ішкі-сыртқы саясатымыздың ерекше сара да дара екені, елбасымыздың арқасында экономикамыздың, демократиямыздың, ғылым-біліміміздің, мәдениетіміздің дамуы бүкіл әлемді қызықтырып, таңдантып, пұшайман еткені жайында суырылып айтқанымыз бен сілтеп жазғанымыз, егер олар жиып-теріліп, кітап етілсе, қазекемнің аңыз әңгімесіндеше, «қырық есек, бір қашарға жүк болар еді».
Жә, тәтті тәуелсіздіктің 25 жылында халықтың: не алдындағы тамағы, не үстіндегі киімі, не пәтерақысы бір рет те арзандамай, үнемі, тіпті еселеп қымбаттап келе жатқаны қалай? Мысалы, өткен жылдың осы мезгілінде үш бөлмелі пәтерімнің айлық жылу ақысы 15 042 теңге болса, биыл – 16 215 теңге, ал 1 шаршы метр ыстық судың айлық ақысы 417 теңгеден 444 теңгеге жетті. Басқалары да «қалысар емес». Неге?
Халықаралық мәміле тілімен айтқанда: қандай, қай мемлекеттің де мемлекеттігін айғақтайтын бірден-бір сипат – онда емдеу мен білім берудің тегін болуы шарт десек, кеңестік мемлекетімізден мұра сол сипаттан жұрдай болғанымыз неліктен?
Ағзамызға жан үшін жасалар күрделі оталардың ондаған, жүздеген мың теңге тұратынын тізбелемей, өзі де түскелі тұрған бір тісіңді жұлдырып тастау, мәселен, Алматының емханаларында 2500–3000 теңге! Ал егер ол тісіңнің босау себебін білуге кеңес алғың келсе – 1500 теңгеңді және шығара бер! Ақылға қонатын ақылар ма, қалай?
Бала-немерелеріміздің жоғары білім алу нарқы ше? Астана мен Алматының институттары мен университеттерінде жылдық оқыту ақысы орташа есеппен 650 мың теңгеден 1,4 миллион теңгеге дейін. Аз ба, көп пе?
Мектептерді де жекешелендіру жедел жүргізіліп, ақылы мектептер көбейді, олардағы жылдық оқыту ақысы 100–300 мың теңге. Аз ба, көп пе?
Жауапсыз жағдаяттарымыз аз емес. Тәуелсіздік туын көтере бере ауыл – ата-бабамыздың бесігі шашылды. Бүкіл елімізді тойындырып отырған ұжымшар мен кеңшар қауымы қажеті қандай екені белгісіз «реформа» дегенге тап болды да, өрісіне сыймай жатқан малынан көз жазды; ақ бидайы миллиард пұттап өлшенбейтін болды. Себебі – мезгіл-межесіз, астан-кестен жүргізілген «жекешелендіру». Билік бытыраған ойын жинағыштап, «ауыл шаруашылығын қалпына келтіруді» жоспарлап, жиырма бес жылда бірнеше мәрте қаулы қабылдап, бюджеттен миллиардтаған теңге бөлді. Жоспарсыз талапайды, жоспармен қайтадан жинап алу мүмкін болғаны – неткені?!. Бөлінген қыруар қаржының қайда кеткені және белгісіз?
Солай бола тұра: «Пәлен республикаға пәлен мың тонна астық саттық, түглен республикаға түглен тонна ет саттық!» – деп желпінеді. Ол «сатқандарымыз» шетелдерден сатып алғанымыздың неше пайызы екені – Ауыл шаруашылық министрлігіміздің шешуі табылмастай жұмбағы.
Министрлік демекші, бүгінде ұжымшар мен кеңшардан жұрдай оның штаты «кеңестік кездегіден өспесе, қысқарған емес» деседі. Енді тағы да алақайлап, «ауыл шаруашылық кооперативтерін» құрмақшы көрінеді. Бұл жолы да нені, қалай мандытқанын алдағы уақыт айтар.
Өнеркәсіп пен құрылыс министрлігінің де «мұртын балта шаппаған көрінеді». Кезінде Совет Одағының мақтанышы болған комбинаттары мен трестерінің, зауыттары мен фабриктерінің, су-электр стансаларының жұрнағын малданып отырса да. Енді оның жыртығын Қытай жамамақшы. Ресми ақпараттан белгілі болғандай, ол 51 зауыт-фабригін әкеліп орнатып, оның өнімімен Қазақстанды көкке көтереді екен. Ауыл шаруашылығымызды гүлдендіруге де үлес қосу үшін 1 миллион гектар жерімізге ие болған көрінеді.
Әрине, 51 кәсіпорнымен бірге кемінде 51 000 қытекең келсе, Қазақстанды неге «қатырмасын»! Ал миллион гектарда қыт-қыттап қаншасы жүретінін бір құдай білер.
Мәдениет саламызда не бар, не жоқ екені ең бірінші кезекте насихаттың ерекше ықпалды құралы – телеарналардан байқалады. Телеарна дегенің нөпір-ақ, алайда жұртшылықтың табиғи талғамына сай бағдарламасымен риза етіп отырғаны шамалы. Рас, бірде алай, бірде былай концерт, сөзсапырыс бар, бірақ арналардың ешқайсынан бүгінгі тірлігіміздің, мәселен: ондаған ауылдың ауызсу, жарық, жылу, дәрігерлік жәрдем тауқыметін тартып отырғаны, жұмыссыз жастар санының өсуі, жас отбасыларда ажырасудың көбеюі, жалпы қылмыстың азаймауы, жүрек, жүйке, өкпе ауруларының асқынуы, парақорлық пен жемқорлықтың тыйылмауы неліктен екені туралы пікірлесуді көрген жоқпын. Демек, ол тақырыптар арна қожайынына керек емес. Оның есесіне шетелдік-ресейлік «жаңалықтарға» құмарту, көшіріп ала қоюшылық басым.
Білім жүйеміз де жүйкемізді тоздыруда. Мәдениет министрлігіміз тәрізді, мұндағы таққа да 25 жылда неше министрдің шығып-түскен санынан жаңылдым, ал солардың әзірше соңғысы Е.Сағадиев мырза «атың шықпаса – жер өртені» біледі екен, билікке мектепте ағылшын тілін 1-сыныптан бастап оқыту ұсынысын өткізді. Оның сол «ғасыр жаңалығы» туралы ойланып едім, сірә, Қазақстанды көгерту үшін ағылшын тілін ертеңгі кадрға жеті жасынан үйрету ауадай керек сияқты. Сонда олар орта мектепті, жоғары оқу орнын бітіріп шыққанға дейін 15 жыл бойы ағылшын тілін суша сіміріп, бизнес базарын бөктіріп, тіпті жаппай ағылшын тілінде сөйлесіп, ағылшынша ұйықтап, түсті де ағылшынша көретін ғажап қауым болатын шығар.
Асып-тасып тұрған насихатымыз Қазақстанды бүкіл әлемге үлгі-өнегелі озат ел деп желпінуіне енді: «Қазақстан ағылшын тілін 1-сыныптан бастап оқытуды әлемде бірінші болып іске асырды!» дегенді қосатын болды. Алайда Қазақстаннан сөз жүзінде емес, іс жүзінде әлдеқайда бай елдер мектептің бастауыш сыныптарында халықаралық ағылшын тілін оқытпайды. Мысалы, Қытай билігі Бейжиң мектептерінде тәжірибе үшін ағылшын тілін 1-сыныптан оқытып байқапты да: «Баланың ана тілін дұрыс игеруіне зиянды» деп, райларынан қайтыпты. Ал біздің «мықтылар» болса, олар баланы ана тілінің уызына жарытпауды көксеп отыр. Оның үстіне мына Сағадиев мырза, егер қақас естімесем, бір «болжампаз» сөз саптауында мектепте негізгі пәндерді 7-сыныптан бастап ағылшын тілінде оқыту керек деді. Сонда ағылшындардың жыртысын жыртушы оның «негізгі пәндері» тізімінде қаза тілі мен әдебиеті, тарихы, жағрафиясы болмайтыны сөзсіз.
Заманның ыңғайына қарай ағылшын тілінің қажеттігін мен де құптаймын, бірақ оған табынуға қарсымын. Иә, табынуға! Ал ондай қарекет жоқ емес, – бір көрінісі мынау: халқымызға мол еңбек сіңірген мемлекет және қоғам қайраткері, ұлағатты ғалым болған марқұм Сауық Тәкежановтың отбасы аруақты әспеттеп естеліктер жинағын шығарған да, оның бірнеше данасын Астанадағы «Н.Назарбаев университетінің» кітапханасына сыйлауды жөн көрген. Әлбетте, ол жинақтың Сәкеңнің кім болғаны жан-жақты сипатталған, металлургия саласының инженері болмақ студенттерге арналған аса пайдалы оқу құралы ретіндегі кітап екені шәксіз. Алайда кітапхананың басшы-қосшылары: «Біз тек ағылшын тіліндегі кітаптарды ғана қабылдаймыз!» – деп сіресіп, алмай қойыпты. Мас-қа-ра!..
Өміріміздегі осы іспеттес жағдаяттарды және президенттің жуықтағы жолдауы мен мәлімдемесіндегі, Конституциямыздың жаңа жобасындағы келеңсіздіктерді орынды сынап жаза бастаған тәуелсіз журналшыларға құрық салынып жатыр. Сотқа тартылып, түрмеге тығып жіберілгені – бірнешеу. Тәуелсіз «Трибуна» газетінің редакторы Жанболат Мамайша беталды айыпталып, түрмеде соты боларын тосып отырғандар бар.
Бишікештер Жанболатты «Әбілязевпен сыбайлас» десіпті. Дегіштердің өздеріне керек «деректерді» маңдайшаның үстінен де, табалдырықтың астынан да тауып ала беретіні белгілі болғалы қашан?!. Ол тәсіл 2002 жылы «Қазақстанның демократиялық таңдауы» қозғалысының жетекшісі Ғалымжан Жақияновты 2 миллион теңгені облыс бюджетінің бір қалтасынан екінші қалтасына салғаны үшін ғана «мемлекетке зиян келтірді» деп 7 жылға соттай салғандарынан басталған. Сот үкімінде «Жақиянов ішіп-жеп қойды» дегендей бір ауыз сөз болмады. Қандалаша қадалып қанша іздегендерімен, жоқты қайдан тапсын?!.
Иә, билік бұйдалап қойған сот жүйеміздегі сорақылық сол «Жақиянов ісінен» анық көрініп, билік: «Жемқорлыққа қарсы күресіміздің нәтижесі!» деп масайраған. Олар тәуелсіздік алған еліміздегі ең әуелгі ұйымдасқан жемқорлық 1992–1993 жылдары «Невада-Семей» акционерлік қоғамы қорында болғанына көздерін тарс жұмып қарады. Ол қордың Семей полигонынан зардап шеккендерге және басқа мұқтаждарға жәрдем беру ұранымен жинаған 10 миллиард доллардан астам қаржысы оның басшы-қосшыларының өзара бөлісіне түсіп, семейліктерге жарты доллар да бұйырмағанын «білмеді».
Тәуелсіздігіміздің ширек ғасырында жаңарту мен түзету енгізуден көз ашпаған Конституциямыздың жақында талқылауға ұсынылған нұсқасындағы жерге, тілге қатысты қаншама сын пікір туындап жатыр, бірақ өкініштісі сол: олардың елеп-ескерілеріне сенбеймін. Біздің биліктің анда-санда кейбір мәселені «халықтың талқылауына» деп жариялатып, ақырында өзінің нұсқасын заңдастырып алатыны бекер ме?!
Жалпылап айтсам: халықтың көшеде шоғырланып, жиын өткізуіне, ереуіл жасауына сонау жылы Конституцияға түзету енгізу жолымен салынған тыйым сақталмақ; көпшіліктің билікке қандай да бір наразылық білдіруіне, яғни: елі мен жерінің тағдырына, тұрмысының ауыр хал-ахуалына, білім-ғылым мен медицинаның ала-құла жағдайына, мемлекеттік тілдің мүшкілдігіне, жемқорлық пен парақорлықтың етек алуына алаңдау құқы шектеулі қалпында табалдырықта қалмақ. Босағада – «Аяз бидің тымағы» орнына ілінген бәз-баяғы баянсыз мақтанның желдірме сөздері, оқы да «тоқы»: «Қазақстан жан-жақты дамудың жаңа биігінде!».
Иланғым келеді-ақ, алайда иманым иліктірмейді, өйткені мен де «жаңа биіктің» санынан жаңылып қалдым.
Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ