Суббота , 5 июля 2025

Ғани ҚАЛИЕВ, академик: «Бейресми» желеумен ЖАЛА ЖАБУ – менің арыма сай емес

«ДАТ»-қа ДАТ!

Газеті­міздің алды­ңғы сан­да­рын­да ҚР Ұлт­тық ғылым ака­де­ми­я­сы­на (ҰҒА) қаты­сты бір­не­ше резо­нан­сты мате­ри­ал жарық көр­ген-ді. Еске сал­сақ, оған түрт­кі болған – ел пре­зи­ден­тінің аты­на жазы­лған «ака­де­ми­к­тер хаты» еді. Артын­ша ҰҒА пре­зи­ден­ті Мұрат Жұры­нов біздің газет­ке бер­ген сұх­ба­тын­да аталған хат­та кел­тіріл­ген дәй­ек­тер­ді жоққа шыға­рып, бей­ре­сми мәлі­мет­тер­ге сүй­еніп, оның ұйым­да­сты­ру­шы­ла­ры ретін­де Ора­за­лы Сәб­ден мен Ғани Қали­ев­тің есім­дерін ата­ды. Бұл сұх­батқа жау­ап ретін­де газеті­міздің өткен санын­да Ора­за­лы Сәб­ден жау­ап бер­ді («Қаза­қстан ғылы­мы тоқы­рау тұңғиы­ғы­на бат­ты», 27.09.2018). Бүгін оқыр­ман­дар наза­ры­на ҚР Ауыл шару­а­шы­лық ака­де­ми­я­сы­ның пре­зи­ден­ті Ғани Қали­ев­тың сұх­ба­тын ұсы­нып отырмыз.

– Ғане­ке, сізді «ака­демктер хатын» ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың бірі деп, ака­де­мик Мұрат Жұры­нов қолы­на түс­кен «бей­ре­сми пікірін» жария еткенін оқы­ған шығарсыз?.. 
– Мұрат Жұры­но­втың сұх­ба­тын оқы­ған­да, аң-таң бол­дым. Өйт­кені Жұры­но­втың өзі­мен жолы­қ­паға­ны­ма біраз жыл бол­ды. Пре­зи­дент­ке жазы­лған хат автор­ла­ры­ның бірі ретін­де көр­сетіл­ген ака­де­мик Қоша­но­вты көр­ме­гені­ме бес-алты жыл­дан асты. Ал ака­де­мик Ана­то­лий Гри­ба­нов­ский­мен осы­дан біраз жыл бұрын бір­ге жұмыс жасаған­быз. Ол жыл­да­ры екі мем­ле­кет­тік ака­де­мия болған еді. Біре­уі – ҰҒА бол­са, екін­шісі – біздің Ауыл шару­а­шы­лық ғылым­дар ака­де­ми­я­сы (АШҒА). Сол ака­де­ми­я­ның вице-пре­зи­ден­ті Гри­ба­нов­ский бол­ды. Алай­да ол ака­де­ми­я­мы­здың тарқаға­ны­на 20 жыл­дан асып кет­ті. Сол уақыт­тан бері ол кісіні көр­генім жоқ. Сол себеп­ті «ака­де­ми­к­тер хаты­ның» артын­да Қали­ев тұр дегеніне қай­ран қал­дым. Жалғыз мен ғана емес, ғылым сала­сын­дағы адам­дар­дың бәрі аң-таң болды. 

– Біз­ге бер­ген сұх­ба­тын­да ака­де­мик Жұры­нов Ауыл шару­а­шы­лық ака­де­ми­я­сы – ҰҒА-ның құра­мын­да деп мәлім­де­ген еді. Осы­ның мән-жай­ын нақты­лап өтсеңіз… 
– Кезін­де мем­ле­кет­тік екі ака­де­ми­я­ның бірік­тіріл­гені рас. Еке­уін­де­гі ака­де­ми­к­тер­дің саны 40-қа жуық бол­ды. Ол еке­уіне қаты­сты ҚР пре­зи­ден­ті Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың арнайы жар­лы­ғы бар. Осы 40 ака­де­ми­к­ке сти­пен­дия тағай­ын­далған. Содан кей­ін сай­ланған ака­де­ми­к­тер­ге ешқан­дай сти­пен­дия тағай­ын­далған емес. Бұл 1996 жылы болған оқиға. Өкініш­ке қарай, осы жыл­дар ара­лы­ғын­да 40 ака­де­ми­гі­міздің де қата­ры сиреді. Сол жылы АШҒА қоғам­дық бір­ле­стік болып қай­та құрылды. 

– Сон­да сіз­дер­дің Ұлт­тық ғылым ака­де­ми­я­сы­на заң­ды тұрғы­дан қаты­ста­ры­ңыз бол­маға­ны ма? 
– Иә, біз 1996 жыл­дан бері ҰҒА секіл­ді бөлек, дер­бес қоғам­дық бір­ле­стік­піз. Біздің өзі­міздің ака­де­ми­я­мыз, өзі­міздің жарғы­мыз бар. Бірақ біздің ака­де­ми­к­тер ҰҒА-ға, ал ҰҒА ака­де­ми­к­тері біз­ге сай­ла­на ала­тын еркі бар. Бұл кең тараған тәжірибе. 
Мыса­лы, мен уақы­тын­да Кеңес Одағы Ауыл шару­а­шы­лы­ғы ака­де­ми­я­сы­ның ака­де­ми­гі бол­дым. Қазір­гі кез­де Ресей мен Укра­и­на елдерінің ака­де­ми­гі­мін. Бүгін­де Ауыл шару­а­шы­лы­ғы ака­де­ми­я­сы­ның ака­де­ми­гі әрі президентімін. 
Жақын­да біздің ака­де­ми­я­ның 100-ге жуық мүше­лері жина­лып, атқа­ры­лған жұмыста­ры­мы­зды қоры­тын­ды­лап, есеп­тері­мізді беріп, кезек­ті сай­ла­у­ы­мы­зды өткіздік. Біз­де­гі сай­лау жасы­рын дауыс беру арқы­лы, бір оры­нға кемін­де екі үміт­кер­дің қаты­суы­мен өте­ді. Сол сай­ла­уда маған басым дауыс беріліп, ака­де­ми­я­мы­здың пре­зи­ден­ті болып қай­та сайландым. 
Көп жыл­дан бер­гі ғылым сала­сын­дағы жинаған беделім­нің ықпа­лы болған шығар деп ойлай­мын. Ауыл шару­а­шы­лы­ғы ака­де­ми­я­сын 1991 жылы мен өзім ұйым­да­сты­рып, оның бірін­ші пре­зи­ден­ті бол­дым. Кей­ін қоғам­дық бір­ле­стік болып қай­та құры­лға­ны­мы­зда, ғылым­дағы әріп­те­стерім «көп жылғы жинақтаған тәжіри­беңіз бар, ғалым­дар­ды әрдай­ым қол­дап кел­діңіз, енді біз сізді қол­дай­ық» деп, мені ака­де­ми­я­мы­здың бас­шы­лы­ғы­на ұсын­ды. Біздің ака­де­ми­яда анау-мынау қаңқу әңгі­ме­лер жоқ, бәрі адал өтеді.

– Ал енде­ше өтпе­лі кезең мен мынау дағ­да­рыс зама­нын­да АШҒА «ашы­ққан» жоқ па? 
– Қазір ғылым­ның өзі өте қиын жағ­дай­да екені бар­шаға мәлім жағ­дай. Бұрын, 1991–92 жыл­да­ры ауыл шару­а­шы­лы­ғы ғылым­да­ры сала­сы­на ауыл шару­а­шы­лы­ғы ішкі өні­мінің 1,2 % бөлі­нетін. Ал қазір ол көр­сет­кіш 0,12% болып тұр. Сон­да бұры­нғы­мен салы­сты­рған­да, ғылым­ды қар­жы­лан­ды­ру 10 есе­ге азай­ған. Біз бұл мәсе­лені ашық айтып, үкі­мет­тің алдын­да да көтердік. 
Рас, ғылым­ның жағ­дайы мәз емес. Осын­дай жағ­дай­да менің интри­га­лар жасай­тын мүд­дем де, уақы­тым да, тіп­ті шару­ам да жоқ! Шеші­мін тап­пай оты­рған мәсе­ле­лер өзі­міз­де де бастан асады. 
Біз 2015 жыл­дан бастап қосалқы Ұлт­тық аграр­лық ғылы­ми білім орта­лы­ғын ұйым­да­стыр­дық. Соның дирек­тор­лар кеңесін биы­лғы жылға дей­ін басқа­рып кел­дім. Ал қазір оның вице-пре­зи­ден­ті және Ауыл шару­а­шы­лық мини­стрінің кеңес­шісі­мін. Мини­стр­лік­те де, өзі­міздің ака­де­ми­яда да жұмысым жетер­лік. Сон­ды­қтан Жұры­но­втың маған тағып оты­рған айы­бы­на таң қалдым! 

– Жұры­нов мыр­за өз сөзін­де сізді «ҰҒА жиын­да­ры­на қаты­спай­ды, өзінің теріс пікір­лерін көмек­шілері арқы­лы біл­діріп оты­ра­ды» деген­дей айтқан еді… 
– Бірін­ші­ден, менің көмек­шім жоқ. Себебі ондай құзыр мен­де бекітіл­ме­ген. Екін­ші­ден, егер осы хат­тың артын­да мен тұр­сам, дәлел­дерін кел­тір­сін. Ал кел­тір­мей­тін бол­са, мен өзім­нің ар-ожда­ным­ды қорғау мақ­са­тын­да кез кел­ген қада­мға бара ала­мын. Бірақ ол маған керек пе?! 

– Ал ҰҒА-ның бүгін­гі жұмысы­на қан­дай баға берер едіңіз? 
– Мен біре­удің жұмысы­на баға беріп, әуре болғым кел­мей­ді. Өйт­кені өзі­міздің ғылы­ми ака­де­ми­я­мыз, ғылы­ми инсти­тут­та­ры­мыз бен тәжіри­бе шару­а­шы­лы­қта­ры­мыз бар. Онда бел­гілі ғалым­дар қызу жұмыс жасап отыр. Бәрі біздің ака­де­ми­я­мы­здың мүше­лері. Сон­ды­қтан өзі­міз­де­гі шару­а­ла­ры­мыз жетіп жатыр. Басқа­ның жұмысын­да не шару­ам бар?! 
Ал Ора­за­лы Сәб­ден­ге қаты­сты айтар бол­сам, өзім­нің атқа­рып оты­рған жұмысы­ма, жасы­ма орай, елі­міздің көп­те­ген аза­мат­та­рын тани­мын. Оның ішін­де Ора­за­лы Сәб­ден­ді де білем. Бірақ ол біз­де жұмыс істе­мей­ді. Оның үстіне ака­де­мик Жұры­но­втың сұх­ба­ты­ның соңын­да «егер Сәб­ден мен Қали­ев осы орай­да түсінік­те­ме бер­ме­се, редак­ция аты­нан кешірім сұра­уға мәж­бүр бола­мыз» деп жазған екен­сіз­дер. Сон­ды­қтан сіз­дер­ге сұх­бат беру­ге ынта біл­дір­дім. Өйт­кені сіз­дер­де Жұры­но­втан кешірім сұра­уға негіз жоқ. 

– Деген­мен Жұры­нов мыр­за­ның «біз­де­гі бей­ре­сми мәлі­мет бой­ын­ша» деп, сізді хат­ты «ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың» біріне қосуы қалай? 
– «Бей­ре­сми» деген ұғым не бол­са, соны айтуға негіз бер­мей­ді. Жұры­нов жай адам емес қой. Ол ҰҒА пре­зи­ден­ті, ака­де­мик, жасы да мен қатар­лы. Сон­ды­қтан өз сөзіне жау­ап беруі тиіс. Егер Жұры­нов­пен араз­да­сып кал­сақ, түсі­ну­ге болар еді. Олай да емес қой. Біз бір-бірі­мізді бұрын­нан тани­мыз. Сон­ды­қтан артық әңгі­ме айтқым кел­меп еді… 

– Әйт­се де, қаза­қта «ала мысық жүгіріп өтті» деген сөз бар ғой… 
– Оны мен өзім де біл­мей­мін. Жұры­но­втың өзі­нен сұрап көріңіз. Ара­мы­зда бір араз­дық болып па? Мен одан бір нәр­се талап етіп­пін бе? Мен оның жасап жатқан жұмысы­на сын айтып­пын ба? Адам­дар­дың не айтып, не жазып жүр­генін мен де есті­ген­мін, оқы­ған­мын. Бірақ ол менің шару­ам емес. Мен «бей­ре­сми» деген желе­умен Жұры­но­вқа жала жаба алмай­мын. Ондай қылық менің ары­ма сай емес. 
Негізі, айтқым кел­меп еді, деген­мен бұл даудың мен білетін мән-жай­ын ашып берей­ін. Айтып өткенім­дей, біз кезін­де Мем­ле­кет­тік ауыл шара­у­а­шы­лы­ғы ака­де­ми­я­сы бол­дық. Ауыл шара­у­а­шы­лы­ғы­ның бар­лық сала­ла­ры біз­де бол­ды. Ал ҰҒА-да – тарих, гео­гра­фия және басқа жара­ты­лы­ста­ну сала­ла­ры бол­ды. Біздің ака­де­ми­я­мы­здың қоғам­дық бір­ле­стік ретін­де құры­лу мерзі­мі Жұры­но­втың ҰҒА пре­зи­дент­ті­гіне сай­ла­нуы­на дей­ін бол­ды. Ол алға­шқы рет сай­ла­у­ға түс­кен кез­де сай­ла­у­ға бір­не­ше үміт­кер қаты­сты. Сон­да маған шыққан үміт­кер­лер бол­ды (олар­дың атта­рын әдейі ата­май отыр­мын). Солар «сіз­дер­дің ака­де­ми­к­теріңіз бізді қол­да­сын­шы» деген өтіні­шпен кел­ді. Мен бол­сам, сай­ла­у­ға түс­кен үміт­кер­лер­дің бәрін тани­мын, сол себеп­ті ара­ла­ры­на түскім кел­меді. Сай­ла­у­ға еш ара­ласқан да, қаты­сқан да жоқ­пын. Артық сөз бол­ма­сын дедім…

– Бірақ бүгін­де «артық сөз» шығып жатыр ғой, Ғанеке… 
– Сол жыл­да­ры мен Жоғарғы кеңе­стің депу­та­ты едім: Аста­на­дан Алма­ты­ға кел­генім­де, Мұрат Жұры­но­втың жеңіс­ке жет­кенін естіп, оған теле­фон соғып, құт­ты­қтап, қазір саған келе­мін деген едім. Ол бол­са: «Ғане­ке, мен сіз­ге өзім келе­мін» деп, өзі келді. 
Сон­да біз былай келіс­кен­біз. Ғалым­дар­дың басын ыды­рат­пай­ық, АШҒА мен ҰҒА болып бір­лесіп, жұмыс атқа­рай­ық. Ел – біздікі, жер – біздікі. Мем­ле­кет­тің дамуы үшін білім мен ғылым­ның әсері зор. Білім жақ­сы бол­са, кадр­лар жақ­сы бола­ды. Ғылым жақ­сы бол­са, жаңа тех­ни­ка, жаңа тех­но­ло­гия, мал­дың және өсім­дік­тер­дің жаңа тұқы­мы пай­да бола­ды. Сен ауыл шару­а­шы­лы­ғы­ның бөлім­ше­сін ашпа дедім. Бұл бағыт­та біздің бөлім­ше­лер жұмыс жасай­ды. Саған бір вице-пре­зи­дент берей­ін. Сені­мен бір­лесіп жұмыс жүр­гі­зе­міз, ортақ мәсе­ле­лер­ді бір­ге шеше­міз деп айтқан­мын. Сон­да Мұрат Жұры­нов маған келісі­мін беріп, қалай айт­саңыз, солай бола­ды деген. 

– Еке­уа­ра болған бұл әңгі­меңіздің куә­гер­лері бар ма? 
– Бар болған­да қан­дай! Сол уағ­да­дан кей­ін ҰҒА-ның бірін­ші жина­лы­сы өтті. Ол жина­лы­сқа мені де шақыр­ды. Пре­зи­ди­у­м­да Мұрат Жұры­нов­пен қатар отыр­дым. Жина­лы­стың күн тәр­тібіне қара­сам, ҰҒА-ның аграр­лық бөлім­ше­сін құру және ауыл шару­а­шы­лы­ғы сала­сы бой­ын­ша вице-пре­зи­дент­ті сай­лау деп жазы­лған екен. Мен Мұратқа: 
«Мына мәсе­лені келісіп едік қой. Мем­ле­кет­тің пай­да­сы­на жасаған жұмысы­мыз тиім­ді болу үшін бірі­гіп жұмыс жасай­мыз деп едік қой?!» – десем, жау­ап бер­мей қой­ды. «Күн тәр­тібін­де­гі бұл тар­мақты жари­я­ла­ма, басқа шару­а­ла­ры­ң­ды шеше бер, бұл мәсе­лені сосын өзі­міз шешіп ала­мыз» деп өтініш айтып едім, тағы үнсіз қал­ды. Мен де сол жер­де орным­нан тұр­дым да, кетіп қал­дым. Бұл 2003 жылы болған оқиға. Содан бері мен оған барған емес­пін. Өйт­кені ака­де­мик Жұры­нов өз уәдесін­де тұрмады.

– Е‑е, бәсе! Кикіл­жіңнің кебі осы болған екен ғой…
– Қалай болған­да да, біздің өзі­міздің ака­де­ми­я­мыз бар. Жұмысы­мы­зды ешбір қиын­ды­ққа қара­ма­стан өзі­міз атқа­рып келе­міз. Ғылым­ның дамуы­на қосқан үлесі­міз де жоқ емес. Сон­ды­қтан әртүр­лі дау-дамай, өсек әңгі­ме­ге жақын­дағым кел­мей­ді, себебі олар елдің алдын­да ғалым­дар­дың беделін түсіреді! Сон­ды­қтан Мұрат Жұры­нов маған қаты­сты айтқан сөзіне дәлелін кел­тір­сін. Ал дәлел­дей алма­са, сіз­дер­дің газет­теріңіз арқы­лы кешірім сұра­сын. Басқа айта­рым да, тала­бым да жоқ.

– Мән-жай­ға қаны­қты­рған сұх­ба­ты­ңы­зға рах­мет! Табысты болыңыздар! 

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»

(медиа-про­ект «DAT» №35 (447) от 4 октяб­ря 2018 г.)

Республиканский еженедельник онлайн