«Общественная позиция»
(проект «DAT» №22 (386) от 8 июня 2017 г.
Зерттеу
Қытай Орталық халық радиосының музыкалық ғылыми талдауы
Қытайдың kazakcnr.com сайтында Қытай астанасында тұратын қандасымыз, Бейжіңдегі Орталық халық радиосының дикторы, композитор, ақын Балапан Рабатовтың «Димаш диапазоны» атты көлемді сараптамалық мақаласы жарық көрді. Автор мақаласында Димаштың өнердегі биік жетістігін бағалай отырып, оның ерекше дарынын кәсіби деңгейде музыка тілімен түсіндіріп, жіктеп, талдап, дарын иесінің жұртты мойындатуының ерекше себептерін ғылыми тұрғыда ашып көрсетуге ден қойған.
Димаш жөнінде әлеуметтік желіде, ғаламторда, телерадио мен баспасөзде аз айтылған жоқ. Соның бәрінде Димаштың дельфин үнді әуезіне таңырқау мен тамсану басым болды. Ал білікті мамандар оның даусындағы дара ерекшелікке, алдағы даму болашағына көбірек назар аударып, баға берді.
Біз де тамсануды – танымға, таңырқауды – талғамға жүктеп, шама келгенше жіктеп көруге құлшындық. Димаштың алғашқы орындаған әні франциялық Мишель Бергердің туындысы «Қайғырған жанның қарманысы» (SOS d’un terrien en détresse) болды. Француз тілінде орындалған әннің дүниедегі бес қиын әннің бірі болғанына қарамастан, әнші бұл шығарманы өз деңгейінде орындады. Димаш төмен дыбыстарды еркін меңгерді. Әдемі келбеттен таңғажайып әуендер әуелейді. Жоғары дыбыстарға ауысарда көмескідегі тылсым күш бірден әлеуеттеніп, әлемді тәнті етердей ғаламат қуатқа ұласты.
Димаш диапазонын әдеби тілмен әдептеудің нанымдылығына күмәнім бар. Сондықтан сазды сөзге көшірудің ұтымды жолы – әрине, музыка ғылымына жүгіну. Демек, Димаштың дауысын анағұрлым ғылыми тұрғыдан тану, түсіну үшін, аз да болса музыкалық сауат ашу қажет сияқты.
Әдетте музыкалық терминологияның дені итальян тілінен енген. Италияда өнердің опера, симфония, хор секілді ірі түрлері қалыптасып дамыған. Мұны қаузай берсек, ұланғайыр музыка тарихына еніп кетеміз…
Димаш орындаған SOS әні колоратуралық тенорлардың орындауына арналған туынды. Әдетте ерлердің жоғары дауысы (tenor): лирикалық тенор, драмалық тенор және колоратуралық тенор деп үшке бөлінеді. «Неге келдім, неге кеттім өмірден, кейде күліп, кейде жылап егілген» – деп басталатын әнге әдемі дауыспен қатар, жабырқаған көңіл күй де керек еді. Сондай эмоцияға енуге 22 жасар әншінің тума мінезі мен талғамтүйсігі көмекке келді десек қателеспейміз. Мұндай сабыр, ұстаным, ішкі қуат бозбаланың бойында қалай қалыптасқаны жайлы болжамдар да желдей есті. Ақыр аяғында 1979 жылы жазылған туынды авторының да тағдырталайы тақырыпқа арқау болып, әнмен бірге әлемге тарады. Дельфин үнді әнші бірден highF дыбысына шырқап шығып, жұртты таңтамаша қалдырды.
Бүгінгі таңда биік, шыған, шырқау, зәулім дейтін көптеген баламасы бар high дейтін сөз модаға айналды. «High ән», «high әуен» деген сияқты. Бұл сөздің шексіз, аса, асқын, төтенше, керемет деген мағынасы да бар көрінеді.
Әйтеуір теңдессіз, ғаламат, ғажап нәрселерге қолданылатын бейнелі сөз болса керек. Сонымен Димаштың әндері де шетінен HIGH!
Димаштың диапазоны мұнымен шектелмейді екен. Кезінде ресейлік «Дельфин үнді ханзада» Витас орындаған «Опера2» әні Димаштың орындауында өзгеше әуеледі. Витас нұсқасына құлағы үйренген жанкүйерлер Димаштың қалыптан қалыпқа ауысқан дауысын естігенде, тек қана таңдай қағып, таңданумен болды. Әрине, Витастың үні Димашқа қарағанда жіңішке, тұнық.
Ал Димаш диапазоны дыбыстан дыбысқа көтерілген сайын күшейіп, ашылып, жоғарытөмені ұласып, біртұтас кеңістікке құлаш ұрғандай әсер сыйлады. Витастың 18 жасында жазған бұл шығармасы бүкіл Ресейді, тіпті жер жүзін дүрілдеткен туынды. Ресейде 114 түрлі сыйлыққа ие болған. Әндегі өз тұқымдасын іздеген балық қыздың тағдыры әуен арқылы да ерекше сомдалған. Шырқау биік әуезбен көкке шағыну әншінің сирек дауысын сынға салатын сәт. Сол сәтте Димаштың дауысы үш қалыпқа ауысады. Қарапайым тілмен айтқанда, іркестіркес үш дыбысты көтеріп орындайды. Димаштан ылғи да шырқау, шыған дыбыстарды күтуге дағдылана бастаған жұрт дәл осы тұста құмардан шыққандай қарық болады. Мұндай сұранысты бірер жол қанағаттандыруға болғанымен, өнер қағидасына сыя бермейді…
Іс жүзінде Димаштың дарыны тек қана тасқын жоғары дыбыспен өлшенбеуі керек. Оның төмен, орта дыбыстары да сондай сапалы әрі лирикалы екені жұртқа аян. Демек, әншіден ылғи да шыған дыбыстарды дәмету тым артық әрі қарабайыр сұраныс. Егер Димаш эстрадаға келмей, операға кетсе, әрине, сюжетке, образға толы лирикалық, эпикалық шығармаларды орындап, арияларды әуелетіп жүре берер ме еді, қайтер еді?
Димаш үшінші кезекте «Тамаша тарқамайды» (the show must go on) деген әнмен дауыс қуатын анағұрлым әйгіледі. Бұл әнді орындау барысында ол 2 минуттың айналасында 6 түрлі шырқау тәсілін алмакезек пайдаланып, өзіндегі табиғи дарынның, яғни дауыс мүмкіндігінің ешкімге ұқсамайтын өзгеше қырын көрсетті… Димаш теңдессіз дауыс көлемі (диапазоны) арқылы «Әнші» жобасындағы жарық жұлдызға айналды.
Осы арада «Аралас дыбыстау, алдыңғы, артқы аралас дыбыстау» деген кәсіби атауларды ашалап, түсіндіре кетейік: аралас дыбыстау – бас, ауыз, жұтқыншақ, кеуде қуысындағы дыбыстарды ұштастырып, кеңітіп, толық бір бояумен шығаратын ғылыми ән шырқау әдісі. Ал алдыға, артқа дыбыстау дегеніміз – дауысты алдыға, артқа жастап шығару деген сөз. Яғни, ол дыбыстың орнына, бағытына байланысты түйсік. Мысалға, Бейжің театрының дыбыстау тәсілі әдетте «артқа жастап айтуда» жатқанымен, іс жүзінде дауыс жарқын, жинақы, алдан естіледі. Демек, дауысты артқа жастау – әншінің түйсігіне, алға жастау – объектив тыңдаушының түйсігіне саятын құбылыс. Бұл екеуін шатастыруға болмайды.
Димаш Құдайберген жапониялық танымал әнші Кожи Тамаканың «Алыстама» әнін Қытайдағы танымал жұлдыз Жаң Шуею орындаған «Қоңыр күз» нұсқасымен әуелеткенде, көрермендер көз жасына ерік берді. Мұндай әсер мен тебіреніс әуелі ән табиғатымен тығыз байланысты болса, келесіде әншінің құлпырта түрлендіруімен, шеберлігімен, ішкі қуатымен де қатысты. Оның үстіне Димаш нұсқасында қалып алмасу, әуендік әрлеу болғандықтан, түпнұсқа мен алғашқы орындауға қарағанда, едәуір күрделі, биік дыбыстар ұшырасады. Шығарманың ноталық нұсқасына қарасаңыз, ең жоғары дыбыс бір нүктелі 7 (si)ға дейін таңбаланған. Ал Димаш орындаған нұсқада өңдеуші әншінің дауыс көлеміне, диапазонына орай әуелгі мелодияны кеңіткен. Биік дыбыстарды әдейі үстеп, әншінің мүмкіндігін жоғары шекте сынауға немесе әйгілеуге жағдай жасаған.
Димаштың «Дәйдидауы» аса әуезді, іңкәрлік пен ізетке жүкті шығарма. Әуені де, құрылымы да қарапайым, көкейге қонымды, ұлттық сарыны басым. Алайда Димаш диапазонына бұл әннің әуелдегі әуені мен құрылымы сәл шағын, шақты келетіні рас. Әнші де, өңдеуші де соны жақсы білген. Әннің әуені мен құрылымына қол сұқпай, қиянат қылмайақ әдемі дамыта білген. Қалып ауысу, әуендік қосымшаларды сыналау сәтінде де аспаптап, гармониялық нормаға салғанда да едәуір кәсіби шеберлік танытқан. Соның нәтижесінде Димаштың дауысы да шығандап шырқау биікке көтерілсе, ән мелодиясы да әуелгі таза қалпынан, ежелгі сарынынан, ұлттық бояуынан ажырамаған.
Қазақ әндерінде құрылымы үлкен, тынысты әндер аз емес. Ондай шығармаларды бірден көгендеп беруге болады. Тек қана сондай құлашты, ауқымды әндерді өз деңгейінде, биік өреде орындау, насихаттау үрдісі жетіспейді. Болмаса, ұлтымыздың ән әлемінде арияға да бергісіз опералық үлгідегі үлкен әндер баршылық. Ондай әндер «Қорлан», «Назқоңыр», «Жарық етпес», «Қаракесек» болып жалғаса береді. Америкалық Mark Ronson мен ұлыбританиялық Bruno Marsтың жүлделі туындысы «Uptown Funk» кезінде бүкіл жер шарындағы таралымы ең көп ән болған.
Дереккөздеріне жүгінсек, «Funk» өткен ғасырдың 60жылдары қара нәсілділер арасында пайда болған көше әуені көрінеді. Тақырыбында белгілі бір нақты ұғым жоқ. Қала шетіндегі тұрғындар ауданындағы дырдуға келіңкірейді. Ритмі айтып тұрғандай, «сан етін жұлып жеген» рок, джаз тектес жанрдың нышандары басым бұл туындыны Димаш тіптен жандандырып жіберді. Әннің жарты ғасырдан бергі өзгелер орындаған нұсқасын тыңдап көрсеңіз, соған нанатын едіңіз…
Димаштың орындауындағы француз халық жыры негізінде бүкіл Еуропаны шарлаған «Adagio»ны Моцарт 1778 жылы жазда Парижда аялдағанда жазған дейтін жорамал бар. Қалай болмасын, әннің жағымды мелодиясы мен жайлы ритмі Димашқа да керемет шабыт сыйлағаны оның шығармаға жантәнімен еніп шырқауынан көрініп тұр. Медиа сарапшыларының «Димаш «Аdagio»ны орындағанда екіге бөлініп кетті» дегені тегін емес. Оған енді әлем жұртының қилықилы таңданысы мен ақ тілектерін қосыңыз. Бразилиялық Марсия: «Құдды бір әншінің ішінде үш әнші тұрған сияқты. Ғажап!!!» деп таңтамаша болса, германиялық Кристин: «Мәссаған, мына жігіттің көмейінде тенор мен сопраноның арасындағы, ерге тән дауыс пен әйелге тән үн арасындағы бүкіл дыбыстар гаммасы түгел жүр ғой! Тұла бойым тітіркеніп кетті», – деп аңтарылады. Демек, Димаштың «Adagio»ны орындау барысындағы шынайы әрі жасанды дауысты кезек қолдану тәсілі әншінің елден ерек кәсіби шеберлігін айғақтайды…
Димаштың 9айналымда орындаған «All By Myself» деген әні әншінің ғажап дауысындағы көмескі күштің 90 пайызын ашқан айрықша өрелі шығарма болды. Дей тұрғанмен, сазбен өрілген құбылысты сөзбен түсіндіру қиын шаруа. Ал әннің өз басы дүниедегі өте қиын әндердің бірі болғандықтан, кім көрінгеннің илеуіне көнбеген сыңайлы. Өйткені асқын жоғары дыбыстар іркестіркес келіп, нешелеген «ударға» созылатындықтан, әншінің желбезегіне, тынысына, машығына үлкен сын болған. Оның үстіне құлазыған көңілкүй мен жалғыздықтың жан азабын сезініп, сондай ауыр халге ауысудың өзі де әншіге оңай болмаған.
Ал Димаштың бұған дейінгі образы, оңаша ойлыкүйлі мінездемесі әлгіндей шарттарға лайық еді. Нәтижесінде «Жалғыз жарлы»ның техникалық тетіктері мен асқан биік дыбыстары колоратуралық өреде әдемі шешілді. Мысалы, әннің аяқтау шегіндегі шынайы әрі жасанды тонмен (ton) шырқалған аса жоғары дыбыстарға, keyларға тек қана таңданасыз. keyтәсіліндегі дыбысты бір октава көтеріп айтуды меңзейді.
Димаш – дарын. Димаш – құбылыс! Жас әншінің бес тілде орындаған оннан астам шығармасынан «Ғарыштан жеткен ғажап дауыстың» ғаламат қуатын сезіндік, оған таңырқадық, тамсандық. Әсіресе Димаштың бойынан атадан келе жатқан салтдәстүрге, ана тіліне деген адалдықты, перзенттік борышты көріп, көзімізге жас үйірдік. Димаш тіл туралы ештеңе айтпаса да, қазақ тілінің мәртебесін көтерді. Қазақ азаматының әлпетін, мінезқұлқын, мәдениетін әлем жұртына, қала берді көрші елдерге әдемі де әдепті қалпында көрсете білді. Өзге жұрт қазақтың мәдениетімен, тарихымен, салтдәстүрімен, әдебиетімен, өнерімен, тілжазуымен санаса бастады. Димаш диапазоны дауыспен ғана шектелмей, елдер арасындағы берекебірлікті бекемдеудің, халықтар арасындағы түсіністікті тереңдетудің, мәдени ауыскүйісті нығайтудың дәйекті дәнекеріне, мәйекті елшісіне айналды.
Балапан РАБАТОВ
• Түпнұсқадан дайындаған – Іnform.kz
Біздің анықтама
Балапан Әрiпжанұлы Рабатов 1961 жылы ҚХР Шыңжаң өлкесі, Іле қазақ автономиялы облысына қарасты Нылқы ауданында дүниеге келген. 1983 жылы Іле облыстық өнер колледжінде ән және музыка мамандығы бойынша білім алған, композитор. 1985 жылы Бейжіңдегі Орталық халық радиостансасының құрамындағы Қазақ радиосының дикторы болып жұмысқа тұрды. 1988–1992 жылдар аралығында Шыңжаң халық радиосының қазақ бөлiмiнде жүргiзушi және редактор болып істеген. 1992 жылдан бүгінгі күнге дейін Бейжіңдегі Орталық халық радиосының қазақ бөлiмiнде диктор, аудармашы, арнаулы бағдарлама жүргізуші болып жұмыс атқарып келеді. Шыңжаң және Қытай Жазушылар одағының мүшесi. Алғашқы туындысы «Домбырам» атты өлеңi 1985 жылы «Іле жастары» журналында жарияланғаннан бастап, қазірге дейiн поэзия, проза, сын, драматургия, аударма, музыка саласында тынбай еңбектенiп келедi. «Ғасырдың соңғы соқпағы» деген өлеңдер топтамасы мемлекеттік «Дүлдүл» сыйлығын еншiлеген.