«Общественная позиция»
(проект «DAT» №44 (315) от 17 декабря 2015 г.
Мәселенің мәні
Немесе Батыс ислам терроризмін
соғыс ретінде неге мойындамайды?
Сириядағы соғыс нәтижесінде Түркия мен Ресейдің арасындағы саяси жағдайдың ушығуына және әлемдегі ислам терроризмі апаты асқынуына байланысты қазақстандық көзқарастар мен пікірлер тоғысуы қандай? Осы орайда біз Қазақ Ұлттық Конгресінің жетекшісі Әділ Тойғанбаевпен әңгімелесіп, өз ойымен бөлісуді сұраған едік.
– Осыдан бірер ай шамасында бір қазақстандық басылымда жария болған бір сұхбатыңызда Таяу және Орта Шығыста «Ислам мемлекетімен» (ИМ) байланысты жағдай аса қатты ушығып тұрғанын алға тартып, бұл ұйымның бірде лаңкестік әрекеттер арқылы, ал енді бірде әскери күш-қуатын көрсету арқылы күннен-күнге күшейіп келе жатқанын айтқан едіңіз. Одан бері Парижде және Бейрутте лаңкестік әрекеттер орын алды, туристер Египеттен кетуге асық, ал Сирия мен Иракта соғыс өрті күшейіп тұр. Париждегі жағдайдан кейін «ИМ»-нан келетін қауіпке көзқарас пен ұстаным өзгереді деген пікір бар. Атап айтқанда, осындай ұйымдарға қарсы саясаткерлер табанды күреске көшеді делінеді. Жағдайдың солай өріс алуы мүмкін деп ойлайсыз ба?
– Жоқ, ештеңе де өзгермейді, өйткені қазіргі саяси басшылар бұл қауіпке қарсы тұра алмайды. Қай жағынан келіп, қалай әрекет ету керектігін де білмейді. Президент Олландтың сөзін естідіңіздер: онда Францияның үлкен соғысқа кіргені не кіретіні жөнінде бір ауыз сөз жоқ. Бұл жерде жекелеген терроршыларды емес, тұтастай өркениет соғысын айтып отырмын. Де Голль, Аденауэр, Черчилль болса, бәлкім, мұны мойындар ма еді? Ал қазіргі мемлекет басшылары ондайды мойындауға дайын емес. Олар әлі күнге дейін болып жатқан жағдайға тек бұзақылық деп қана қарайды, ушығып, күшейіп келе жатқан қақтығыс екенін көрмейді. Олар үшін Батыс пен Шығыс арасында ешқандай түйткіл жоқ сияқты, бұл екі әлем бір-біріне жеккөрушілікпен қарайды-ау деп те ойламайтындай.
– Дегенмен, әлемдік аренада бір күйіктің, бәлкім, ол соғыс отынан шығатын түтін болар, иісі шығады ғой…
– Иә, бір түйткіл бар. АҚШ мемлекеттік хатшысы Керри болған жағдайға ортағасырлық тағылық деген тұрғыда қарағысы келеді, сол арқылы қарсыластарын тұқыртуды көздейтін шығар. Ал қарсылас мұндай иронияны түсінбейді, ол ортағасырлық кезеңде өмір сүргісі келеді және өмір сүріп те жатыр. Онысы табыссыз да емес.
Әлемдік қауымдастық «Ислам мемлекетін» Гитлер сияқты нақты бір идеясы бар, көздеген мақсаты бар қарсылас ретінде мойындауға дайын емес. Онан гөрі оны өмір болған соң кездеспей тұрмайтын қандай да бір қылмыстық топтар дей салған жеңіл сияқты. Террор деген жақсылықтың нышаны емес екенін бәрі де айтады. Бірақ террор – нағыз соғыс емес деп біледі.
Алайда қазіргі жағдайдан нағыз соғыстың нышанын байқаймыз. Бұл соғыста жеңемін дегендер алдымен ол соғыстың ішіне кіруі керек, соғысуы керек. Ал Батыс мемлекеттерінің басшылары мұны мойындау түгілі, айтуға да қорқатын секілді. Олар тек террористер туралы ғана айтады. Ал террористер деген – жаудың штаттық бір бөлімшесі ғана. 1939 жылы Гитлердің парашютшілеріне немесе оның мотоциклшыларына қарсы соғыс жарияланып па еді? Әлде Гитлердің мина қоюшыларына қарсы соғыс болып па еді? Жоқ, ол Германияға қарсы соғыс болатын. Яғни, тұтас бір өркениетке, тұтас бір идеологияға қарсы майдан еді. Ал қазір Батыс пен Шығыстың арасында ешқандай түйткіл жоқ деп қарау ақылға сыймайды. «Ислам мемлекеті» о бастан-ақ көздеген мақсатын жайып салды, олар крест жорығына шыққандарын айтты. Соған қарамастан оны мойындамау – ақымақтық емес, ол қылмыс дер едім.
– Бірақ бүкіл Шығыс Ислам мемлекетін қолдап отырған жоқ қой? Егер екінші дүниежүзілік соғыспен салыстырар болсақ…
– Ұлтшылдар да бүкіл Германияның атынан ұран салған жоқ болатын. Бірақ соғыс басталар тұста олар Германияны тұтастай билеп-төстеп, бүкіл Еуропа құрлығын өзіне қаратып алған. «ИМ» де осы жолды ұстанатыны байқалады. Олар Испаниядан Қытайға дейінгі күллі мұсылман әлемін идеялық жағынан да, әскери тұрғыдан да өз бақылауына алғысы келеді.
Бұл аумақта «ИМ» ұйымының жауы жетерлік. Оның ішінде өзінің ұлттық бірлігін көздейтін күрдтер де бар. Зайырлы даму жолын ұстанатындар да бар. Тек олар аздап шашыраңқы. Мұсылмандықтың түрлі ағымын ұстанатындар да, тіпті басқа дінді ұстанушылар да бар.
– Сіз сол сұхбатыңызда саясаткерлердің діни факторды көпе-көрінеу бұрмалап отырғанын да тілге тиек еткен едіңіз…
– Бұл ұстаным түбегейлі дұрыс емес. Біз дәстүрлі әлемді қалыптастырудағы, ұлт ретінде қалыптасу және мемлекет құрудағы діннің рөлін мойындауға міндеттіміз. Тіршілік етіп отырған бүкіл адамзатқа қатысы бар екенін мойындауымыз керек. Дінді ұстанушылардың әдебиет саласындағы жетістіктері мен сәулет өнеріндегі шедеврларына әділ де адал баға беруге тиіспіз.
Сонымен бірге діндердің көлеңкелі жағын да қаперде ұстауымыз керек. Мәселен, дін атын жамылған немесе діни уағыздарды алға тарта отырып, болып жатқан небір оқиғалар бар. Тарихқа көз жүгіртсек, ең қанды және аяусыз, қиян-кескі соғыстардың діни соғыстар екенін көреміз. Еуропада да, Азияда да. Барлық уақытта солай болған. «Ислам мемлекетіне» кездейсоқ немесе бұрын-соңды болмаған деп қараудың жөні жоқ, мұндай жағдай бұрын да болған. Мұсылман әлемінде де, христиан әлемінде де. Діннің тек жақсы жағы мен адамдарға оң ықпалын ғана айтып, көлеңкелі тұстарын жасырып қалу – күлкілі.
– Соңғы лаңкестік әрекеттер болмай тұрып та бізде дін тақырыбы жаңаша тұрғыда көтерілгендей еді. Дәлірек айтсақ, ҚР президенті «Ислам терроризмге қарсы» деген тақырыппен әлемдік форум өткізуді ұсынған болатын. Ұжымдық қауіпсіздік келісім-шарт ұйымы сияқты әскери блоктан гөрі идеологиялық одақ жаңа қауіптермен күрестің оң шешімін табуға мүмкіндік беретінін айтқан. Бұл процесте Қазақстанның қандай да бір табысқа қол жеткізуі мүмкін бе?
– Тұрақтылық Қазақстанға тарихи тұрғыда телініп қойған миссия десек, артық айтқандық емес. Әлемдік діндердің басын қосқан түрлі форумдар да осы миссияны жүзеге асыруды көздеуден туған болатын. Алайда мұндайда саяси ұстаным мен ниет жеткіліксіз. Иә, біздің билік бұл өте ауқымды да күрделі мәселе екенін көрсетті – онысы дұрыс. Оған бөлінген ресурс та жеткілікті. Әрине, мемлекет басшыларының міндеттерді түсіну, түйсіну тұрғысынан қарағанда жеткілікті. Бірақ ең бастысы жоқ. Яғни, мақсатты идеялық альтернатива жоқ. Ал ондай балама әртүрлі елдердің өкілдерінің күш-қуатын біріге жұмсауының негізі бола алар еді.
Мәселенің мән-жайын осылайша түйсіну бүгінгі күні жетпей жатыр. Ал әлгіндей форумдарда не айтылады? Ислам діні бейбітшілікке үндейтіні, бірақ оны теріс пиғылда пайдаланатындар бар екені айтыла ма? Бұл ешкімге таңсық емес, бұрын да талай рет айтылған. Бірақ одан лаңкестікке тоқтау болған жоқ.
Бәлкім, алдымен ислам дінінің осындай жағдайға тап болуының себеп-салдарын жан-жақты ашып алу керек шығар? Алайда онымен нағыз кәнігі мамандар айналысуы керек, біздің саясаткерлердің тісі батпайды. Шетелдік саясаткерлердің де алып бара жатқан артықшылығы жоқ.
Дегенмен, діни экстремизмге қарсы өз жолын ұсыну басқа емес, дәл Қазақстанның қолынан келетініне кәміл сенімдімін. Бұл әр халықтың маңдайға жазылған тағдырының әншейін сөз емес екенін көрсетер еді. Бірақ әр халықтың маңдайындағы жазу әртүрлі. Егер осы жолда жеңіске жетсек, әлемдік қауымдастықтағы лайықты орнымызды иеленеміз. Ал міндетті лайықты атқара алмасақ, тоқырауға ұшыраймыз.
Біздің менталитетіміздің өзі осындай түйткілдердің түйінін шешуге лайықты. Біздің әлемге айтарымыз да содан көрінеді. Мұны түркілердің әлем тарихындағы алатын орнынан-ақ аңғаруға болады. Егер бүгінгі қатал уақыт талабына бейімделген адами қарым-қатынастың жаңа философиясын ұсынатын болса, жаһандық деңгейде Қазақстанның тұғыры биік болады. Егер кілтін таба алсақ, бұның ХХ ғасырдың ортасында Махатма Ганди бас болған Үндістан ұсынған жолдан еш айырмасы болмас еді. Отаршылдықтан кейінгі дәуірдегі Үндістанның ұстанған жолы әлемдегі көптеген мемлекеттер үшін жолбасшы болғаны анық.
Бірақ саяси тұрғыда ынта да, ниет те болғанымен, бұл іске әлі де кәсіби тұрғыда қарау жағы кемшін соғып тұр. Мұны алыстан іздемей-ақ, ішкі діни қауіпсіздік мәселесін қалай шешіп отырғанымыздан анық аңғаруға болады.
– Сонда, сіздіңше, өзіміздегі ішкі мәселелерді қалай шешіп отырмыз деп ойлайсыз?
– Ашық айтпаймыз, тұншықтыра саламыз. Басқарушы билік бұл салада кәсіби мамандардың үстемдік етуіне мүдделі, оны жоққа шығара алмаймыз. Бірақ профессионал деген әдемі сөйлейтіндер, өзін мықты етіп көрсететіндер емес. Қазақстанда діни тақырыпты монополиялап алғандар бар. Олар көбінесе бос сөзден әріге аса алмайды және өздерінің орнын басатындар жоқ екеніне бәрімізді сендіргісі келеді. Бұл кеңестік кезеңдегі діни ахуалды еске салады. Қазіргі кезде діннің айналасында жүргендерден әлдене күту артық. Бірақ талап етуге тиіспіз.
– Сонда олардан нақты не күтесіз? Не нәрсеге шамасы жетпей жатыр?
– Мәселе тек қана олардың көп нәрсеге құзыретінің жетпей жатқанында ғана емес. Олар өздерінің шама-шарқы мен қауқары жетпейтін дүниені де өзіне иемденіп алған. Енді одан айырылғысы жоқ.
Бүгінгі күні әлемде болып жатқан қақтығыстарға діннің ешқандай қатысы жоқ деген таптаурын түсінікті қалыптастырған да солар. Діннің айналасында жүргендер «дәстүрлі ислам» бар (яғни, өздері) және дәстүрлі исламға ешқандай қатысы жоқ, дін атын жамылған экстремистер бар дегенді ғана айтады.
– Ал бұл орайдағы сіздің ұстанымыңыз қандай?
– Мен діни ағымдармен олардың шынайы бет-бейнесін аша отырып қана күресуге болады деп есептеймін. Біреуін жазықсыз қаралап, екіншілерін лайықсыз ақтауға жол бермеу керек.
Діннің басында отырғандар өздерінің билікке жақындығын пайдаланып, қарсыластарын жарға жығып жатса, мұны кеңестік кезеңнен қалған тәсіл деп ұққан жөн. Былайша айтқанда, бұл әділетті бәсекеге жатпайды. Әрине, олардың қарсыластарымен диалог құру оңай болады деп ойламаймын. Керісінше, бұл өте қиын мәселе.
– Сіз діни басқарма кеңестік тәсілмен жұмыс істейді дегенде, олардың КСРО-дан келе жатқанын айтасыз ба? Егер солай десеңіз, олардың дені мүлдем басқа заманда өмір сүріп отырған жоқ па?
– Қай заманда өмір сүріп отырғаны маңызды емес, қайдан келгені маңызды. Атеистік мемлекет дінді «басқаруға» тапсырып қойған топтың моральдық және мәдени қасиеттері өзгеше болып келеді. Бұл жерде мәселе нақты бір адамдарға тіреліп тұрған жоқ, әңгіме шаблонда ғана.
Ал мүлдем басқа заман дегенге келсек, кез келген клан өзіне тән белгілерін кез келген уақытта көрсетеді және жүзеге асырады. Ол қасиеттер ешқайда жоғалып кетпейді.
– Ал сіз айтып отырған «қарсыластардың» көздегені не? Олардың артында не тұр?
– Ол бастапқыда жәй ғана білім алуға деген қызығушылық пен ұмтылыс түрінде көрінеді. Араб елдерінен келетін діни публицистика бастамасы ғана… Біздің діни басқарма нанымды әрі тартымды діни кітаптар жазбайды, діни публицистика мүлдем кенже қалған. Одан кейін, әлбетте, араб тілінің курстары, Құран мен тәпсірлерді түпнұсқадан оқу. Оған тереңдеген сайын ресми исламмен қақтығыс байқалады: алдымен доктриналық тұрғыдағы келіспеушіліктер болса, артынан тікелей қақтығыс болады.
Біздің діни басқарма неліктен өздерінің ұстанымын «дәстүрлі ислам» деп көрсетеді? Дінбасылар арабтардың дініне қызғанышпен әрі қауіптене қарайтыны аңғарылады. Одан бір зиянды астар көргендей болады. Олар да ұтылып жатқан жоқ, араб тілін меңгерген адам біздің имамдардың кәсіби біліктілігіне күмән келтіре бастайды. Ал біздің елімізде экстремизмнің кез келген бір үлгісі араб тілі курстарынан бастау алатынын осы саланы зерттеп жүрген мамандар жақсы біледі. Ресми діни басшылықтағы ахуал оларға қай-қай жағынан да тиімді. Бір қарасаң, олар мемлекетті қатал идеологиялық экспансиядан қорғап жатқан сияқты. Ал екінші жағынан өздерінің альтернативасын да тықпалап үлгеріп жатыр. Бізге бұл керек пе?
– Дегенмен, бүгінгі күні «дәстүрлі ислам» ұстамдылық пен сабырлылықты көрсететін тұрақты тіркес ретінде қалыптасып қалды ғой?
– «Дәстүрлі ислам» – арнайы посткеңестік фикция. Яғни, жоқты бар етіп көрсетуге тырысу. Бір қарағанда құлаққа жағымды, бірақ атауына мән беріп қарайықшы. «Дәстүрлі» деп бұл жерде исламды айтып тұрған жоқ, бірнеше мемлекетке ортақ кавер нұсқаны айтып отыр.
Бұл саяси, дұрысы – саяси астары бар құбылыс. Және бұл тек бізге, посткеңестік кеңістікке тән. Сауд Арабиясында да, Египетте де «дәстүрлі» және «дәстүрлі емес» деген ислам жоқ. Шиеленіскен теологиялық текетірес бар, ол саяси алаңға да әсерін тигізіп отыр. Соның ішінде жаңадан енгізілетін құқықтық талаптардың айналасында қатты байқалады. Бірақ оның барлығы да діни білімге негізделген және тек соған ғана арқа сүйейді. Оларда біздегідей «мынау дұрыс емес, өйткені біз оны білмейміз», «бұлай болмауы керек, өйткені ешқашан олай болмаған» деген түсінік жоқ.
«Дәстүрлі ислам» деген тіркес өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары пайда болды. Солтүстік Кавказ, Қазақстан және Қырғызстанға тарады. Ислам салыстырмалы түрде кеш келген (кейде он сегізінші, ал кейде тіпті он тоғызыншы ғасыр) аймақтың бәріне тарады.
Бұл аймақтардағы мұсылмандардың діни сауаты шамалы. Жаппай барлығының діни сауаты жоқ. Сондықтан да түсініктерді қалауына қарай өзгертіп, елдің санасын билеуге қолайлы. Ал терең діни білімнің болмауына араб тілін білмеу, тамыры терең діни мектептердің болмауы себеп. «Дәстүрлі» деген шынайы дін емес, «ата-бабамыз ұстанған жол» деген тұрғыда санаға сіңген. Бұл дәстүр көбіне-көп тілдік наным элементтерін де сақтап қалды да, ұлттық діни ғұрыпты былықтырып жіберді.
Байқасаңыз, «қазақтар өйтпеген, қазақтарда ондай болмаған» деген сөз бізде көп айтылады (жалпы мұсылман баласы үшін ортақ істерде де). Бұл мақтанатын нәрсе емес. Өйткені осы арқылы біз қазақтардың діннен сауаты нашар болғанын және мұсылманшылықты толыққанды ұстанбағанын көреміз. Мұнан да сорақысы – әрі қарай да осылай дінді жарым-жартылай ұстанғымыз бар.
– Яғни, «ата-бабамыздың ұстанғаны» қазақы жол, ал «араб» исламының бұл араға түк қатысы жоқ дегіңіз келе ме?
– «Ата-бабамыздың діні» бізді тығырыққа тірей берері даусыз. Ресейде де православиенің үстіртін әрі бұйрықпен енгізілген кезеңі болған. Қарапайым халық пен басқарушы топтың діни ұстанымы шамамен бірдей болған кездер. Онымен қоса, көпшілік түсіне бермейтін, шіркеулік славян тіліндегі түсініксіз нормативтер болған. Басқа христиан әлемінен тыс, ғасырлар бойы өзінің ғана қазанында қайнаған бабалардың діні ештеңеге қарамастан толыққанды діни дәстүр сияқты қабылданған, өзгермеген және сынға да ұшырамаған.
Патриархтық кафедраға реформатор Никон келгеннен кейін, орыс шіркеуі гректің ғалым дінбасыларын арнайы шақырып, орыстардың дінін жалпыға ортақ православие дініне теңдестіруді өтінген. Міне, сол кезде нешетүрлі «жаңалық» ашылған: қайсыбір мәтін дұрыс оқылмай жүрген, қайсыбір ереженің жартысы түсіп қалған, ал енді бір ережелердің қайдан келгені тіптен белгісіз екен. Аудармадан кеткен қателіктер, діни тәжірибені тарихи бұрмалау да белгілі болады.
Міне, осы кезде үлкендер жағы қызу қарсылық көрсетеді. Сырттан келген гректердің айтқанын неге тыңдауымыз керек, ата-бабаларымыз осылай ұсынған, біз де солай ұстанамыз дегенге келтірді. Осылайша, қайсыбіреулер үшін ата-бабаларының ұстанған наным-сенімі мен жеке ұлттық ұстанымдары әлемдік христиандық пен оның негізгі талаптарынан гөрі маңызды болып шығады. Олар осыған қалтқысыз сенді, басқалай болуы мүмкін емес екенін өз өмірлері арқылы дәлелдеді.
Дәл сондай нәрсе Шешенстанда да, Қазақстанда да болды. Жастар араб тілін оқып, өз бетімен Құранды оқып үйренеді де, біздің шала сауатты молдалардың үйреткенінің көпшілігі «ширк» екенін, Құдайға серік қосу екенін, надандық екенін біледі. Есесіне, сопылық тариқаттың шекпенін кигендер ешқандай да теологиялық аргумент ұсына алмайды, бар айтатындары – «бабаларымыз солай сенген, біз оларға сатқындық жасамаймыз». Әрине, мемлекет үшін мұндай вариант қолайлы.
– Егер шындасақ, бабалардың ұстанған діні мен монотеизм қашаннан бір-бірімен бітіспейді ғой?..
– Ата-бабаларымыздың жолы мен ислам доктринасы бір-бірімен мүлдем қабыспайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) «дәстүрлі исламға» қайшы жолды насихаттап, сол үшін өзінің жақын туыстарымен де араздасты емес пе? Ал оның бауырларының бірі Әбу Лахабқа айтылатын лағнет пен қарғыс ше? Сондай-ақ мұсылмандықта бауырластық деген қан туыстығынан да жақын деген бар (Біләл ибн Рабахтың мысалы).
«Дәстүрлі ислам» немесе тариқатшылдық – мұсылманшылықпен қабыспайды, ол араб тілінің мектебі, классикалық Құран және Құранды дұрыс түсіну басталған жерден тоқтайды. Мұнда барлығы шахматтағыдай. Бір жағында тариқат тұрса, екінші жағында жамағат тұрады. Бір жағы этникалық ұлтшылдық болса, екінші жағында ұлт – үмбет ретінде. Кавказда он тоғызыншы ғасырдың өзінде әдеп-ғұрып пен шариғаттың радикалды қақтығысы басталған, сол кездің өзінде жергілікті басшылықтың заңы мен жалпы мұсылманшылықтың талаптары текетіреске түскен.
– Мұсылман әлемінде тариқатшылар табысқа қол жеткізуі мүмкін бе?
– Шешенстандағы Ахмат Қадыровтың «кунтахаджылық» республикасы осының нақты мысалы. Мұнда ешқандай кездейсоқтық та, төтеннен келген көрегенділікте жоқ. Үлкен Қадыровтың саяси ұстанымы он тоғызыншы ғасырда шешен тариқатшыларының көсемі Кунта-Хаджы Кишинскийдің қалыптастырған жолына сай. Османдарға қарсы (сол уақыттың Халифаты) және Ресеймен бірге.
Ауғанстанда Наджибулла мен тәлібтердің арасында билік құрған президент Раббанидің режимінде де тариқатшылықтың белгілері бар еді. Неліктен десеңіз, ауғандарда ислам пассионарлы, бірақ тамыры тереңде емес. Дегенмен, ондағы жағдай жалпы орталықазиялық жағдайға жақын.
Мұның бәрінің саяси астары тереңде жатыр. Тариқатшылармен, сопылармен және «дәстүрлі исламмен» мемлекет өзі үшін өте тиімді әріптестік қатынас құра алады. Ал олардың қарсыластарымен диалогқа бару қиын, кейде тіпті мүмкін де емес. Бірақ, ғаламдық тұрғыда қарағанда, бұл шешім емес. Тариқатшылық ортодоксалды исламнан алшақ құбылыс, әрі олардың қатынасы да жақсы емес. Сондықтан олардың басын біріктіру қиын, шикілігі бәрібір шығатын болады. Ол шикілік аса бір қолайсыз сәтте шығуы да мүмкін.
Мемлекет үшін «дәстүрлі ислам» сенімді әрі тиімді одақтас, бірақ ақпараттық ғасыр үшін ол тұрақсыз және болашағы да бұлыңғыр.
Жарияланымның қазақша
нұсқасын дайындаған –
Айман ОСПАНОВА