Әділ Тойғанбаев: «ДӘСТҮРЛІ ИСЛАМ» – ПОСТКЕҢЕСТІК ФИКЦИЯ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №44 (315) от 17 декаб­ря 2015 г.

 

Мәсе­ленің мәні

 

 

Неме­се Батыс ислам терроризмін

соғыс ретін­де неге мойындамайды?

 

Сири­ядағы соғыс нәти­же­сін­де Түр­кия мен Ресей­дің ара­сын­дағы сая­си жағ­дай­дың ушы­ғуы­на және әлем­де­гі ислам тер­ро­риз­мі апа­ты асқы­нуы­на бай­ла­ны­сты қаза­қстан­дық көзқа­рас­тар мен пікір­лер тоғы­суы қан­дай? Осы орай­да біз Қазақ Ұлт­тық Кон­гресінің жетек­шісі Әділ Той­ған­ба­ев­пен әңгі­ме­лесіп, өз ойы­мен бөлі­суді сұраған едік.

 

– Осы­дан бірер ай шама­сын­да бір қаза­қстан­дық басы­лым­да жария болған бір сұх­ба­ты­ңы­зда Таяу және Орта Шығы­ста «Ислам мем­ле­кеті­мен» (ИМ) бай­ла­ны­сты жағ­дай аса қат­ты ушы­ғып тұрға­нын алға тар­тып, бұл ұйым­ның бір­де лаң­кест­ік әре­кет­тер арқы­лы, ал енді бір­де әске­ри күш-қуа­тын көр­се­ту арқы­лы күн­нен-күн­ге күшей­іп келе жатқа­нын айтқан едіңіз. Одан бері Пари­жде және Бей­рут­те лаң­кест­ік әре­кет­тер орын алды, тури­стер Еги­пет­тен кету­ге асық, ал Сирия мен Ирак­та соғыс өрті күшей­іп тұр. Пари­жде­гі жағ­дай­дан кей­ін «ИМ»-нан келетін қауіп­ке көзқа­рас пен ұста­ным өзге­реді деген пікір бар. Атап айтқан­да, осын­дай ұйым­дарға қар­сы сая­сат­кер­лер табан­ды күрес­ке көшеді делі­неді. Жағ­дай­дың солай өріс алуы мүм­кін деп ойлай­сыз ба?

– Жоқ, ештеңе де өзгер­мей­ді, өйт­кені қазір­гі сая­си бас­шы­лар бұл қауіп­ке қар­сы тұра алмай­ды. Қай жағы­нан келіп, қалай әре­кет ету керекті­гін де біл­мей­ді. Пре­зи­дент Олланд­тың сөзін естідіңіз­дер: онда Фран­ци­я­ның үлкен соғы­сқа кір­гені не кіретіні жөнін­де бір ауыз сөз жоқ. Бұл жер­де жеке­ле­ген тер­рор­шы­лар­ды емес, тұта­стай өрке­ни­ет соғы­сын айтып отыр­мын. Де Голль, Аде­нау­эр, Чер­чилль бол­са, бәл­кім, мұны мой­ын­дар ма еді? Ал қазір­гі мем­ле­кет бас­шы­ла­ры ондай­ды мой­ын­да­уға дай­ын емес. Олар әлі күн­ге дей­ін болып жатқан жағ­дай­ға тек бұза­қы­лық деп қана қарай­ды, ушы­ғып, күшей­іп келе жатқан қақты­ғыс екенін көр­мей­ді. Олар үшін Батыс пен Шығыс ара­сын­да ешқан­дай түйт­кіл жоқ сияқты, бұл екі әлем бір-біріне жек­көру­шілік­пен қарай­ды-ау деп те ойламайтындай.

– Деген­мен, әлем­дік аре­на­да бір күй­ік­тің, бәл­кім, ол соғыс оты­нан шыға­тын түтін болар, иісі шыға­ды ғой…

– Иә, бір түйт­кіл бар. АҚШ мем­ле­кет­тік хат­шы­сы Кер­ри болған жағ­дай­ға ортаға­сыр­лық тағы­лық деген тұрғы­да қарағы­сы келеді, сол арқы­лы қар­сы­ла­ста­рын тұқыр­ту­ды көз­дей­тін шығар. Ал қар­сы­лас мұн­дай иро­ни­я­ны түсін­бей­ді, ол ортаға­сыр­лық кезең­де өмір сүр­гісі келеді және өмір сүріп те жатыр. Оны­сы табыс­сыз да емес.

Әлем­дік қауым­да­стық «Ислам мем­ле­кетін» Гит­лер сияқты нақты бір иде­я­сы бар, көз­де­ген мақ­са­ты бар қар­сы­лас ретін­де мой­ын­да­уға дай­ын емес. Онан гөрі оны өмір болған соң кез­дес­пей тұр­май­тын қан­дай да бір қыл­мыстық топ­тар дей салған жеңіл сияқты. Тер­рор деген жақ­сы­лы­қтың ныша­ны емес екенін бәрі де айта­ды. Бірақ тер­рор – нағыз соғыс емес деп біледі.

Алай­да қазір­гі жағ­дай­дан нағыз соғы­стың ныша­нын бай­қай­мыз. Бұл соғы­ста жеңе­мін деген­дер алды­мен ол соғы­стың ішіне кіруі керек, соғы­суы керек. Ал Батыс мем­ле­кет­терінің бас­шы­ла­ры мұны мой­ын­дау түгілі, айтуға да қорқа­тын секіл­ді. Олар тек тер­ро­ри­стер тура­лы ғана айта­ды. Ал тер­ро­ри­стер деген – жаудың штат­тық бір бөлім­ше­сі ғана. 1939 жылы Гит­лер­дің пара­шют­шілеріне неме­се оның мото­цик­л­шы­ла­ры­на қар­сы соғыс жари­я­ла­нып па еді? Әлде Гит­лер­дің мина қою­шы­ла­ры­на қар­сы соғыс болып па еді? Жоқ, ол Гер­ма­ни­яға қар­сы соғыс бола­тын. Яғни, тұтас бір өрке­ни­ет­ке, тұтас бір идео­ло­ги­яға қар­сы май­дан еді. Ал қазір Батыс пен Шығы­стың ара­сын­да ешқан­дай түйт­кіл жоқ деп қарау ақы­лға сый­май­ды. «Ислам мем­ле­кеті» о бастан-ақ көз­де­ген мақ­са­тын жай­ып сал­ды, олар крест жоры­ғы­на шыққан­да­рын айт­ты. Соған қара­ма­стан оны мой­ын­да­мау – ақы­мақтық емес, ол қыл­мыс дер едім.

– Бірақ бүкіл Шығыс Ислам мем­ле­кетін қол­дап оты­рған жоқ қой? Егер екін­ші дүни­е­жүзілік соғы­спен салы­сты­рар болсақ…

– Ұлт­шыл­дар да бүкіл Гер­ма­ни­я­ның аты­нан ұран салған жоқ бола­тын. Бірақ соғыс баста­лар тұста олар Гер­ма­ни­я­ны тұта­стай билеп-төстеп, бүкіл Еуро­па құр­лы­ғын өзіне қара­тып алған. «ИМ» де осы жол­ды ұста­на­ты­ны бай­қа­ла­ды. Олар Испа­ни­ядан Қытай­ға дей­ін­гі күл­лі мұсыл­ман әле­мін иде­я­лық жағы­нан да, әске­ри тұрғы­дан да өз бақы­ла­у­ы­на алғы­сы келеді.

Бұл аумақта «ИМ» ұйы­мы­ның жауы жетер­лік. Оның ішін­де өзінің ұлт­тық бір­лі­гін көз­дей­тін күрд­тер де бар. Зай­ыр­лы даму жолын ұста­на­тын­дар да бар. Тек олар аздап шашы­раңқы. Мұсыл­ман­ды­қтың түр­лі ағы­мын ұста­на­тын­дар да, тіп­ті басқа дін­ді ұста­ну­шы­лар да бар.

– Сіз сол сұх­ба­ты­ңы­зда сая­сат­кер­лер­дің діни фак­тор­ды көпе-көрі­неу бұр­ма­лап оты­рға­нын да тіл­ге тиек еткен едіңіз…

– Бұл ұста­ным түбе­гей­лі дұрыс емес. Біз дәстүр­лі әлем­ді қалып­та­сты­ру­дағы, ұлт ретін­де қалып­та­су және мем­ле­кет құру­дағы дін­нің рөлін мой­ын­да­уға мін­дет­ті­міз. Тір­шілік етіп оты­рған бүкіл адам­за­тқа қаты­сы бар екенін мой­ын­да­уы­мыз керек. Дін­ді ұста­ну­шы­лар­дың әде­би­ет сала­сын­дағы жетістік­тері мен сәу­лет өнерін­де­гі шедевр­ла­ры­на әділ де адал баға беру­ге тиіспіз.

Соны­мен бір­ге дін­дер­дің көлең­келі жағын да қапер­де ұста­уы­мыз керек. Мәсе­лен, дін атын жамы­лған неме­се діни уағы­здар­ды алға тар­та оты­рып, болып жатқан небір оқиға­лар бар. Тарихқа көз жүгірт­сек, ең қан­ды және аяу­сыз, қиян-кес­кі соғы­стар­дың діни соғы­стар екенін көре­міз. Еуро­па­да да, Ази­яда да. Бар­лық уақыт­та солай болған. «Ислам мем­ле­кетіне» кез­дей­соқ неме­се бұрын-соң­ды бол­маған деп қара­удың жөні жоқ, мұн­дай жағ­дай бұрын да болған. Мұсыл­ман әле­мін­де де, хри­сти­ан әле­мін­де де. Дін­нің тек жақ­сы жағы мен адам­дарға оң ықпа­лын ғана айтып, көлең­келі тұста­рын жасы­рып қалу – күлкілі.

– Соңғы лаң­кест­ік әре­кет­тер бол­май тұрып та біз­де дін тақы­ры­бы жаңа­ша тұрғы­да көтеріл­ген­дей еді. Дәлірек айт­сақ, ҚР пре­зи­ден­ті «Ислам тер­ро­ризм­ге қар­сы» деген тақы­рып­пен әлем­дік форум өткі­зуді ұсы­нған бола­тын. Ұжым­дық қауіп­сіздік келісім-шарт ұйы­мы сияқты әске­ри блок­тан гөрі идео­ло­ги­я­лық одақ жаңа қауіп­тер­мен күре­стің оң шеші­мін табуға мүм­кін­дік беретінін айтқан. Бұл про­це­сте Қаза­қстан­ның қан­дай да бір табысқа қол жет­кі­зуі мүм­кін бе?

– Тұрақты­лық Қаза­қстанға тари­хи тұрғы­да телініп қой­ған мис­сия десек, артық айтқан­дық емес. Әлем­дік дін­дер­дің басын қосқан түр­лі форум­дар да осы мис­си­я­ны жүзе­ге асы­ру­ды көз­де­уден туған бола­тын. Алай­да мұн­дай­да сая­си ұста­ным мен ниет жет­кіліксіз. Иә, біздің билік бұл өте ауқым­ды да күр­делі мәсе­ле екенін көр­сет­ті – оны­сы дұрыс. Оған бөлін­ген ресурс та жет­кілік­ті. Әрине, мем­ле­кет бас­шы­ла­ры­ның мін­дет­тер­ді түсі­ну, түй­сі­ну тұрғы­сы­нан қараған­да жет­кілік­ті. Бірақ ең басты­сы жоқ. Яғни, мақ­сат­ты иде­я­лық аль­тер­на­ти­ва жоқ. Ал ондай бала­ма әртүр­лі елдер­дің өкіл­дерінің күш-қуа­тын бірі­ге жұм­са­уы­ның негізі бола алар еді.

Мәсе­ленің мән-жай­ын осы­лай­ша түй­сі­ну бүгін­гі күні жет­пей жатыр. Ал әлгін­дей форум­дар­да не айты­ла­ды? Ислам діні бей­біт­шілік­ке үндей­тіні, бірақ оны теріс пиғыл­да пай­да­ла­на­тын­дар бар екені айты­ла ма? Бұл ешкім­ге таң­сық емес, бұрын да талай рет айты­лған. Бірақ одан лаң­кест­ік­ке тоқтау болған жоқ.

Бәл­кім, алды­мен ислам дінінің осын­дай жағ­дай­ға тап болуы­ның себеп-сал­да­рын жан-жақты ашып алу керек шығар? Алай­да оны­мен нағыз кәні­гі маман­дар айна­лы­суы керек, біздің сая­сат­кер­лер­дің тісі бат­пай­ды. Шетел­дік сая­сат­кер­лер­дің де алып бара жатқан арты­қ­шы­лы­ғы жоқ.

Деген­мен, діни экс­тре­мизм­ге қар­сы өз жолын ұсы­ну басқа емес, дәл Қаза­қстан­ның қолы­нан келетініне кәміл сенім­ді­мін. Бұл әр халы­қтың маң­дай­ға жазы­лған тағ­ды­ры­ның әншей­ін сөз емес екенін көр­се­тер еді. Бірақ әр халы­қтың маң­дай­ын­дағы жазу әртүр­лі. Егер осы жол­да жеңіс­ке жет­сек, әлем­дік қауым­да­сты­қтағы лай­ы­қты орны­мы­зды иеле­не­міз. Ал мін­дет­ті лай­ы­қты атқа­ра алма­сақ, тоқы­ра­уға ұшыраймыз.

Біздің мен­та­ли­теті­міздің өзі осын­дай түйт­кіл­дер­дің түй­інін шешу­ге лай­ы­қты. Біздің әлем­ге айта­ры­мыз да содан көрі­неді. Мұны түр­кілер­дің әлем тарихын­дағы ала­тын орны­нан-ақ аңға­руға бола­ды. Егер бүгін­гі қатал уақыт тала­бы­на бей­ім­дел­ген ада­ми қарым-қаты­на­стың жаңа фило­со­фи­я­сын ұсы­на­тын бол­са, жаһан­дық дең­гей­де Қаза­қстан­ның тұғы­ры биік бола­ды. Егер кіл­тін таба алсақ, бұның ХХ ғасыр­дың орта­сын­да Махат­ма Ган­ди бас болған Үндістан ұсы­нған жол­дан еш айыр­ма­сы бол­мас еді. Отар­шыл­ды­қтан кей­ін­гі дәуір­де­гі Үндістан­ның ұстанған жолы әлем­де­гі көп­те­ген мем­ле­кет­тер үшін жол­бас­шы болға­ны анық.

Бірақ сая­си тұрғы­да ынта да, ниет те болға­ны­мен, бұл іске әлі де кәсі­би тұрғы­да қарау жағы кем­шін соғып тұр. Мұны алы­стан ізде­мей-ақ, ішкі діни қауіп­сіздік мәсе­лесін қалай шешіп оты­рға­ны­мы­здан анық аңға­руға болады.

– Сон­да, сіздің­ше, өзі­міз­де­гі ішкі мәсе­ле­лер­ді қалай шешіп отыр­мыз деп ойлайсыз?

– Ашық айт­пай­мыз, тұн­шы­қты­ра сала­мыз. Басқа­ру­шы билік бұл сала­да кәсі­би маман­дар­дың үстем­дік етуіне мүд­делі, оны жоққа шыға­ра алмай­мыз. Бірақ про­фес­си­о­нал деген әде­мі сөй­лей­тін­дер, өзін мықты етіп көр­се­тетін­дер емес. Қаза­қстан­да діни тақы­рып­ты моно­по­ли­я­лап алған­дар бар. Олар көбі­не­се бос сөз­ден әрі­ге аса алмай­ды және өздерінің орнын баса­тын­дар жоқ екеніне бәрі­мізді сен­дір­гісі келеді. Бұл кеңе­стік кезең­де­гі діни аху­ал­ды еске сала­ды. Қазір­гі кез­де дін­нің айна­ла­сын­да жүр­ген­дер­ден әлдене күту артық. Бірақ талап ету­ге тиіспіз.

– Сон­да олар­дан нақты не күтесіз? Не нәр­се­ге шама­сы жет­пей жатыр?

– Мәсе­ле тек қана олар­дың көп нәр­се­ге құзы­ретінің жет­пей жатқа­нын­да ғана емес. Олар өздерінің шама-шарқы мен қауқа­ры жет­пей­тін дүниені де өзіне ием­деніп алған. Енді одан айы­ры­лғы­сы жоқ.

Бүгін­гі күні әлем­де болып жатқан қақты­ғы­старға дін­нің ешқан­дай қаты­сы жоқ деген тап­та­у­рын түсінік­ті қалып­та­сты­рған да солар. Дін­нің айна­ла­сын­да жүр­ген­дер «дәстүр­лі ислам» бар (яғни, өздері) және дәстүр­лі исла­мға ешқан­дай қаты­сы жоқ, дін атын жамы­лған экс­тре­ми­стер бар деген­ді ғана айтады.

– Ал бұл орай­дағы сіздің ұста­ны­мы­ңыз қандай?

– Мен діни ағым­дар­мен олар­дың шынайы бет-бей­несін аша оты­рып қана күре­су­ге бола­ды деп есеп­тей­мін. Біре­уін жазы­қ­сыз қара­лап, екін­шілерін лай­ы­қ­сыз ақта­уға жол бер­меу керек.

Дін­нің басын­да оты­рған­дар өздерінің билік­ке жақын­ды­ғын пай­да­ла­нып, қар­сы­ла­ста­рын жарға жығып жат­са, мұны кеңе­стік кезең­нен қалған тәсіл деп ұққан жөн. Былай­ша айтқан­да, бұл әділет­ті бәсе­ке­ге жат­пай­ды. Әрине, олар­дың қар­сы­ла­ста­ры­мен диа­лог құру оңай бола­ды деп ойла­май­мын. Керісін­ше, бұл өте қиын мәселе.

– Сіз діни басқар­ма кеңе­стік тәсіл­мен жұмыс істей­ді деген­де, олар­дың КСРО-дан келе жатқа­нын айта­сыз ба? Егер солай десеңіз, олар­дың дені мүл­дем басқа заман­да өмір сүріп оты­рған жоқ па?

– Қай заман­да өмір сүріп оты­рға­ны маңы­зды емес, қай­дан кел­гені маңы­зды. Ате­и­стік мем­ле­кет дін­ді «басқа­руға» тап­сы­рып қой­ған топ­тың мораль­дық және мәде­ни қаси­ет­тері өзге­ше болып келеді. Бұл жер­де мәсе­ле нақты бір адам­дарға тіреліп тұрған жоқ, әңгі­ме шаб­лон­да ғана.

Ал мүл­дем басқа заман деген­ге кел­сек, кез кел­ген клан өзіне тән бел­гілерін кез кел­ген уақыт­та көр­се­те­ді және жүзе­ге асы­ра­ды. Ол қаси­ет­тер ешқай­да жоға­лып кетпейді.

– Ал сіз айтып оты­рған «қар­сы­ла­стар­дың» көз­де­гені не? Олар­дың артын­да не тұр?

– Ол баста­пқы­да жәй ғана білім алуға деген қызы­ғу­шы­лық пен ұмты­лыс түрін­де көрі­неді. Араб елдері­нен келетін діни пуб­ли­ци­сти­ка баста­ма­сы ғана… Біздің діни басқар­ма наным­ды әрі тар­тым­ды діни кітап­тар жаз­бай­ды, діни пуб­ли­ци­сти­ка мүл­дем кен­же қалған. Одан кей­ін, әлбет­те, араб тілінің кур­ста­ры, Құран мен тәп­сір­лер­ді түп­нұсқа­дан оқу. Оған терең­де­ген сай­ын ресми ислам­мен қақты­ғыс бай­қа­ла­ды: алды­мен док­три­на­лық тұрғы­дағы келіс­пе­ушілік­тер бол­са, арты­нан тіке­лей қақты­ғыс болады.

Біздің діни басқар­ма нелік­тен өздерінің ұста­ны­мын «дәстүр­лі ислам» деп көр­се­те­ді? Дін­ба­сы­лар ара­б­тар­дың дініне қызға­ны­шпен әрі қауіп­тене қарай­ты­ны аңға­ры­ла­ды. Одан бір зиян­ды астар көр­ген­дей бола­ды. Олар да ұты­лып жатқан жоқ, араб тілін мең­гер­ген адам біздің имам­дар­дың кәсі­би білік­тілі­гіне күмән кел­ті­ре бастай­ды. Ал біздің елі­міз­де экс­тре­миз­мнің кез кел­ген бір үлгісі араб тілі кур­ста­ры­нан бастау ала­ты­нын осы сала­ны зерт­теп жүр­ген маман­дар жақ­сы біледі. Ресми діни бас­шы­лы­қтағы аху­ал оларға қай-қай жағы­нан да тиім­ді. Бір қара­саң, олар мем­ле­кет­ті қатал идео­ло­ги­я­лық экс­пан­си­ядан қорғап жатқан сияқты. Ал екін­ші жағы­нан өздерінің аль­тер­на­ти­ва­сын да тық­па­лап үлгеріп жатыр. Біз­ге бұл керек пе?

– Деген­мен, бүгін­гі күні «дәстүр­лі ислам» ұстам­ды­лық пен сабыр­лы­лы­қты көр­се­тетін тұрақты тір­кес ретін­де қалып­та­сып қал­ды ғой?

– «Дәстүр­лі ислам» – арнайы пост­кеңе­стік фик­ция. Яғни, жоқты бар етіп көр­се­ту­ге тыры­су. Бір қараған­да құлаққа жағым­ды, бірақ ата­уы­на мән беріп қарай­ы­қ­шы. «Дәстүр­лі» деп бұл жер­де ислам­ды айтып тұрған жоқ, бір­не­ше мем­ле­кет­ке ортақ кавер нұсқа­ны айтып отыр.

Бұл сая­си, дұры­сы – сая­си аста­ры бар құбы­лыс. Және бұл тек біз­ге, пост­кеңе­стік кеңістік­ке тән. Сауд Ара­би­я­сын­да да, Еги­пет­те де «дәстүр­лі» және «дәстүр­лі емес» деген ислам жоқ. Шие­леніс­кен тео­ло­ги­я­лық текетірес бар, ол сая­си алаңға да әсерін тигізіп отыр. Соның ішін­де жаңа­дан енгізілетін құқы­қтық талап­тар­дың айна­ла­сын­да қат­ты бай­қа­ла­ды. Бірақ оның бар­лы­ғы да діни білім­ге негіз­дел­ген және тек соған ғана арқа сүй­ей­ді. Олар­да біз­де­гі­дей «мынау дұрыс емес, өйт­кені біз оны біл­мей­міз», «бұлай бол­мауы керек, өйт­кені ешқа­шан олай бол­маған» деген түсінік жоқ.

«Дәстүр­лі ислам» деген тір­кес өткен ғасыр­дың тоқ­са­нын­шы жыл­да­ры пай­да бол­ды. Сол­түстік Кав­каз, Қаза­қстан және Қырғыз­станға тара­ды. Ислам салы­стыр­ма­лы түр­де кеш кел­ген (кей­де он сегізін­ші, ал кей­де тіп­ті он тоғы­зын­шы ғасыр) аймақтың бәріне тарады.

Бұл аймақтар­дағы мұсыл­ман­дар­дың діни сау­а­ты шама­лы. Жап­пай бар­лы­ғы­ның діни сау­а­ты жоқ. Сон­ды­қтан да түсінік­тер­ді қала­у­ы­на қарай өзгер­тіп, елдің сана­сын биле­у­ге қолай­лы. Ал терең діни білім­нің бол­мауы­на араб тілін біл­меу, тамы­ры терең діни мек­теп­тер­дің бол­мауы себеп. «Дәстүр­лі» деген шынайы дін емес, «ата-баба­мыз ұстанған жол» деген тұрғы­да санаға сің­ген. Бұл дәстүр көбіне-көп тіл­дік наным эле­мент­терін де сақтап қал­ды да, ұлт­тық діни ғұрып­ты былы­қты­рып жіберді.

Бай­қа­саңыз, «қаза­қтар өйт­пе­ген, қаза­қтар­да ондай бол­маған» деген сөз біз­де көп айты­ла­ды (жал­пы мұсыл­ман бала­сы үшін ортақ істер­де де). Бұл мақта­на­тын нәр­се емес. Өйт­кені осы арқы­лы біз қаза­қтар­дың дін­нен сау­а­ты нашар болға­нын және мұсыл­ман­шы­лы­қты толы­ққан­ды ұстан­баға­нын көре­міз. Мұнан да сорақы­сы – әрі қарай да осы­лай дін­ді жарым-жар­ты­лай ұстанғы­мыз бар.

– Яғни, «ата-баба­мы­здың ұстанға­ны» қаза­қы жол, ал «араб» исла­мы­ның бұл араға түк қаты­сы жоқ дегіңіз келе ме?

– «Ата-баба­мы­здың діні» бізді тығы­ры­ққа тірей бере­рі дау­сыз. Ресей­де де пра­во­сла­ви­енің үстір­тін әрі бұй­ры­қ­пен енгізіл­ген кезеңі болған. Қара­пай­ым халық пен басқа­ру­шы топ­тың діни ұста­ны­мы шама­мен бір­дей болған кез­дер. Оны­мен қоса, көп­шілік түсіне бер­мей­тін, шір­ке­улік сла­вян тілін­де­гі түсініксіз нор­ма­тив­тер болған. Басқа хри­сти­ан әле­мі­нен тыс, ғасыр­лар бойы өзінің ғана қаза­нын­да қай­наған баба­лар­дың діні ештеңе­ге қара­ма­стан толы­ққан­ды діни дәстүр сияқты қабыл­данған, өзгер­ме­ген және сынға да ұшырамаған.

Пат­ри­арх­тық кафед­раға рефор­ма­тор Никон кел­ген­нен кей­ін, орыс шір­ке­уі грек­тің ғалым дін­ба­сы­ла­рын арнайы шақы­рып, оры­стар­дың дінін жал­пы­ға ортақ пра­во­сла­вие дініне тең­де­стіруді өтін­ген. Міне, сол кез­де нешетүр­лі «жаңа­лық» ашы­лған: қай­сы­бір мәтін дұрыс оқыл­май жүр­ген, қай­сы­бір ере­женің жар­ты­сы түсіп қалған, ал енді бір ере­же­лер­дің қай­дан кел­гені тіп­тен бел­гісіз екен. Аудар­ма­дан кет­кен қателік­тер, діни тәжіри­бені тари­хи бұр­ма­лау да бел­гілі болады.

Міне, осы кез­де үлкен­дер жағы қызу қар­сы­лық көр­се­те­ді. Сырт­тан кел­ген грек­тер­дің айтқа­нын неге тың­да­уы­мыз керек, ата-баба­ла­ры­мыз осы­лай ұсы­нған, біз де солай ұста­на­мыз деген­ге кел­тір­ді. Осы­лай­ша, қай­сы­біре­улер үшін ата-баба­ла­ры­ның ұстанған наным-сені­мі мен жеке ұлт­тық ұста­ным­да­ры әлем­дік хри­сти­ан­дық пен оның негіз­гі талап­та­ры­нан гөрі маңы­зды болып шыға­ды. Олар осы­ған қал­тқы­сыз сен­ді, басқа­лай болуы мүм­кін емес екенін өз өмір­лері арқы­лы дәлелдеді.

Дәл сон­дай нәр­се Шешен­стан­да да, Қаза­қстан­да да бол­ды. Жастар араб тілін оқып, өз беті­мен Құран­ды оқып үйре­неді де, біздің шала сау­ат­ты мол­да­лар­дың үйрет­кенінің көп­шілі­гі «ширк» екенін, Құдай­ға серік қосу екенін, надан­дық екенін біледі. Есесіне, сопы­лық тариқат­тың шек­пе­нін киген­дер ешқан­дай да тео­ло­ги­я­лық аргу­мент ұсы­на алмай­ды, бар айта­тын­да­ры – «баба­ла­ры­мыз солай сен­ген, біз оларға сатқын­дық жаса­май­мыз». Әрине, мем­ле­кет үшін мұн­дай вари­ант қолайлы.

– Егер шын­да­сақ, баба­лар­дың ұстанған діні мен моно­те­изм қашан­нан бір-бірі­мен бітіс­пей­ді ғой?..

– Ата-баба­ла­ры­мы­здың жолы мен ислам док­три­на­сы бір-бірі­мен мүл­дем қабыспай­ды. Пай­ғам­ба­ры­мыз Мұхам­мед (с.а.у.) «дәстүр­лі исла­мға» қай­шы жол­ды наси­хат­тап, сол үшін өзінің жақын туы­ста­ры­мен де араз­да­сты емес пе? Ал оның бауыр­ла­ры­ның бірі Әбу Лаха­бқа айты­ла­тын лағ­нет пен қарғыс ше? Сон­дай-ақ мұсыл­ман­ды­қта бауыр­ла­стық деген қан туы­сты­ғы­нан да жақын деген бар (Біләл ибн Рабах­тың мысалы).

«Дәстүр­лі ислам» неме­се тариқат­шыл­дық – мұсыл­ман­шы­лы­қ­пен қабыспай­ды, ол араб тілінің мек­тебі, клас­си­ка­лық Құран және Құран­ды дұрыс түсі­ну басталған жер­ден тоқтай­ды. Мұн­да бар­лы­ғы шах­мат­тағы­дай. Бір жағын­да тариқат тұр­са, екін­ші жағын­да жамағат тұра­ды. Бір жағы этни­ка­лық ұлт­шыл­дық бол­са, екін­ші жағын­да ұлт – үмбет ретін­де. Кав­каз­да он тоғы­зын­шы ғасыр­дың өзін­де әдеп-ғұрып пен шариғат­тың ради­кал­ды қақты­ғы­сы басталған, сол кездің өзін­де жер­гілік­ті бас­шы­лы­қтың заңы мен жал­пы мұсыл­ман­шы­лы­қтың талап­та­ры текетірес­ке түскен.

– Мұсыл­ман әле­мін­де тариқат­шы­лар табысқа қол жет­кі­зуі мүм­кін бе?

– Шешен­стан­дағы Ахмат Қады­ро­втың «кун­та­хад­жы­лық» рес­пуб­ли­ка­сы осы­ның нақты мыса­лы. Мұн­да ешқан­дай кез­дей­соқтық та, төтен­нен кел­ген көре­ген­ділік­те жоқ. Үлкен Қады­ро­втың сая­си ұста­ны­мы он тоғы­зын­шы ғасыр­да шешен тариқат­шы­ла­ры­ның көсе­мі Кун­та-Хад­жы Кишин­ский­дің қалып­та­сты­рған жолы­на сай. Осман­дарға қар­сы (сол уақыт­тың Хали­фа­ты) және Ресей­мен бірге.

Ауған­стан­да Наджи­бул­ла мен тәліб­тер­дің ара­сын­да билік құрған пре­зи­дент Раб­ба­нидің режи­мін­де де тариқат­шы­лы­қтың бел­гілері бар еді. Нелік­тен десеңіз, ауған­дар­да ислам пас­си­о­нар­лы, бірақ тамы­ры терең­де емес. Деген­мен, ондағы жағ­дай жал­пы орта­лы­қа­зи­я­лық жағ­дай­ға жақын.

Мұның бәрінің сая­си аста­ры терең­де жатыр. Тариқат­шы­лар­мен, сопы­лар­мен және «дәстүр­лі ислам­мен» мем­ле­кет өзі үшін өте тиім­ді әріп­те­стік қаты­нас құра ала­ды. Ал олар­дың қар­сы­ла­ста­ры­мен диа­ло­гқа бару қиын, кей­де тіп­ті мүм­кін де емес. Бірақ, ғалам­дық тұрғы­да қараған­да, бұл шешім емес. Тариқат­шы­лық орто­док­сал­ды ислам­нан алшақ құбы­лыс, әрі олар­дың қаты­на­сы да жақ­сы емес. Сон­ды­қтан олар­дың басын бірік­ті­ру қиын, шикілі­гі бәрібір шыға­тын бола­ды. Ол шикілік аса бір қолай­сыз сәт­те шығуы да мүмкін.

Мем­ле­кет үшін «дәстүр­лі ислам» сенім­ді әрі тиім­ді одақ­тас, бірақ ақпа­рат­тық ғасыр үшін ол тұрақ­сыз және бола­шағы да бұлыңғыр.

Жари­я­ла­ным­ның қазақша

нұсқа­сын дайындаған –

Айман ОСПАНОВА