«Общественная позиция»
(проект «DAT» №8 (372) от 2 марта 2017 г.
Бейсенбідегі бетпе-бет
«Бейсенбідегі бетпе-бет» айдарының кезекті қонағы – сыршыл поэзия өкілі Динара Мәлік өз өлеңдерін интернет желілері арқылы жариялап, маңайына үлкен оқырмандар қауымын топтастыра білген жаңашыл ақын. Оқырман үшін ең қызығы – Динарамен сұхбаттасу барысында ақын қыздың өмірі мен өлеңіндегі ішкі сезімдері астасып кеткенін білдік.
− Динара, сіз өз өлеңдеріңізді әлеуметтік желілер арқылы оқырмандар талқысына ұсынып, поэзияны халыққа жеткізудің соны жолын таптыңыз. Жаны мен рухы нәзік поэзия интернет технологияларына қаншалықты сіңімді болады екен?
− Әлеуметтік желі арқылы әрбір жырыңды жария етіп, жаңалығыңды бөлісу қаншалықты тиімді болғанымен, көзіміз үйренген қағаз бетіне, басылымдарға шыққанға жетпейді ғой. Интернеттің шапшаңдығы мен шетсіз-шексіз кеңістігі болмаса, оның бетіндегі өлең сияқты нәзік дүниелер оқырманның жүрегіне жетіп жатыр деп айта алмаймын.
– Мәселен, сіздің «Фейсбуктағы» бір постыңыз қанша оқырманға жетеді?
– Оқырманның санын емес, сапасын салмақтаған дұрыс шығар. «Лүпіл» басу арқылы атақты болу ақылға сыймайды. Ол да бір қарызға алған қарымта секілді. Мәселен, жекеңе хат жазып, «маған «лүпіл» басып, пікір қалдырыңызшы немесе парақшаңызда бөлісіңізші» деп өтінетіндер көп. Менің әлеуметтік желіде тұрақты қолданатыным – «Фейсбук». Адамның аласы да, құласы да отырады бұл жерде. Өз аты-жөндерін жасырып, басқа лақап атпен лағып отыратындар да көп. Оны өзіңіз де білесіз… Сондықтан мен үшін жазылған дүниелерім, кейбір қажетті деректер мен суреттерімнің қолжетімді әрі сенімді жерде болғанын қалаймын. Қапелімде шығармашылығымды қажет еткен газет-журналдарға осы парақшамды ақтара салып, алып бере қоямын. Әйтпесе компьютердегі дүниелердің сақталу ғұмырына оның өзі де сенімді емес. Әр жазған постым қанша адамның көзіне түскенін байқап отырамын. Жылы пікірлеріне ризашылығымды да білдіремін. Шынымды айтсам, жазғаным оқырманның ойынан шықты ма? – Бұл мен үшін қиындау сұрақ. Қалың оқырманның патша көңілін саралап шығу мүмкін емес.
− Бүгінде бір жас ақынның жаңа жыр жинағы ары кеткенде бір мың данамен жарыққа шығатын болса, сізді аптасына қанша адам оқиды? Мұндай есептеулер шығарып көрдіңіз бе?
− Есептеген емеспін… Менде апта бойы, кейде айларға созылатын шығармашылық ойдың тоқырауы болады. Ондайда кітап оқу арқылы өзімді құтқарып жүремін. Сондықтан менің жырларымды қаншалықты адам оқиды? – Ол жағын дөп басып айту қиын. Бірақ таудай армандар арқалап жүргенімді білемін. Бұл мен үшін үлкен жауапкершілік.
Негізі, ақын-жазушылардың кітабының тиражын көбейту мәселесі әдебиет қауымы арасында әр жерде қылтиып көтеріліп жүрген тақырып. Енді шешімін табамыз деп жатқанда, мәселенің тұтқасын ұстаған билікте өзгерістер басталып кетеді. Яки болмаса, талап-тілектер құбыла қалады. Мемлекеттік тапсырыстың тізіміне енсең ғана екі мың дана кітап шығара аласың. Дегенмен, демеушілер табылып жатса, кітаптың таралымын көбейту өз қолыңызда. Бірақ бұл басқа әңгіме…
− Дегенмен, кітап болып шыққан жинақты саудалау арқылы тым құрығанда өз қаламақыңды өзің табуға аз-маз мүмкіндік бар. Ал желідегі өлеңдерден қандай пайда түсуі мүмкін? Ақынға да күн көрерлік нәпақа керек емес пе? Бұл мәселені қалай шешіп жүрсіз?
− Кітап болып шыққан өлеңдеріңді сату – мардымсыз тірлік. Ең үлкен қателік те осы екен. Осы жағдайды басымнан кешкенмін: бес кітабым шыққанға дейін кітап сатудың соңында жүрдім. Мектеп директорларына, оқу орындарының басшылығына, үлкен ұжымдардың жетекшілеріне өтініш айта-айта жүріп, біраз кітабымды өткізіп көрдім. Бірақ басшылық өз қарауындағы қызметкерлерге «алсаң да аласың, алмасаң да аласың» деген тықпалаумен өткізген кітапта қадір қала ма? Ол қызметкер поэзияны оқи ма, кітапқа деген пейілі түзу ме – ол жағы маңызды емес. Өзің тиесілі теңгені қалтаңа салғаныңа мәз боласың.
Жалпы, нәпақаны кітаптан, жазған өлеңдеріңнен іздеп, пайданың соңына түсу, әдебиетті «кәсіп көзіне» айналдыру – қазіргі жағдайда ақылды тірлік болмайды. Арнайы кітап дүкендерімен заңды түрде келісім-шартқа отырып, кітабыңның біраз бөлігін өткізіп қоюға болады. Іздеген адам сенің кітабыңды біреудің талабымен емес, өз қалауымен, поэзияға деген махаббатпен сатып алады.
Ал желіге салынатын өлеңді өзім үшін, ішкі жан тебіренісімді, өзімді сақтап қалу үшін ғана жазамын. Өмірден, өлеңнен өзімді табу үшін, кейбір қателіктерден арылу үшін, тәубеме келу үшін жазамын.
− Айтпақшы, былтыр баспадан бір кітабыңыздың шыққаны жөнінде Фб-парақшаңыздан оқыған едік. Оның өтімі қалай болды?
− Ол жинағымның шығуына философ-жазушы, белгілі қоғам қайраткері Мырзагелді Кемел ағамыз септігін тигізді. Ол ағатайым өзіңіз тиек еткен желідегі жырларымды жинақтап жүрген екен. Кейіннен менің рұқсатымды алып, кітап етіп басып берді. Бұл кітапты сатқан жоқпын: өлеңге деген өресі биік кейбір оқырмандарым мен таныстарым өздері сұрап алып тұрды…
− Жас ақындар үшін өлеңдер жинағын жеке кітап етіп шығару мәселесі өте күрделі екенін білеміз. Дегенмен де, әріптестеріңіз арасында үкіметтің жәрдемімен кітап шығарғандар бар ма?
− Әрине, бар. Көп десем де болады. Мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару мәселесі белгілі комиссия мүшелері мен баспагерлердің талқысынан өтіп тізімделеді ғой. Бұл тұрғыда менің екі кітабым жарық көрді. Бұның бір тиімділігі – мемлекеттік тапсырыспен шыққан кітабыңды әр облыс, аудан, ауыл кітапханаларынан таба аласың. Ырысбек Дәбей, Тоқтарәлі Таңжарық, Құралай Омар, Бақытгүл Бабаш, Назира Бердалы, Ерлан Жүніс және көптеген жас ақын-жазушылар осы ілтипаттың жемісін көрді.
− Динара, желіде жарияланып жүрген сіздің өлеңдеріңіз көбінесе махаббаттың нәзік сезімін тербейді. Басқа тақырыптар сізді қызықтырмай ма?
− Өзімнің жаныма лирика, сыршылдық сезім иірімдері жақын. Осы тақырып арқылы ішкі дауысымды жеткізгім келеді. Әйел адамына «ұр да жық» өлеңдерден гөрі, нәзіктік пен болмысына лайық, әйел арманындай жұмбақ жырлар тән деп білем. Әрине, желіге жайғасқандардың көбісі – өзіміз қатарлы жастар. Содан болар, жастардың жанына жақын, махаббат тақырыбындағы жырларымды желіде жиі жариялап тұрамын.
− Мәселен, азаматтық лириканы өндіре жазып жүрген Назира Ермахан өз өлеңінде қазақтың «жанды жеріне» тиетін жер мәселесін көтерді. Ал сіздің ФБ-парақшаңыздан мұндай әлеуметтік тақырыптарды неге көрмейміз?
− Азаматтық тақырыпта жазу үшін, өзгеше ақыл мен парасат керек. Азаматтық поэзия қызуқандылықты жақтырмайды. Жер мәселесі болсын, халықтың қабағына кірбің түсіретін кейбір жәйттер туралы өз көзқарасымды айта да, жаза да аламын. Бірақ затым әйел және ана болған соң, жалауымды желбіретіп, оңды-солды жалынды жыр жазып, ұран салғым келмейді. Ұлдарымды рухы мықты азамат етіп өсіруге, таным-түсінігіне мейірімділік пен имандылық нұрын құюға барымды саламын. Қазақ тілінде сөйлеуге, қазақша ойлауға, қарапайым болуларына көмектесемін. Ұлтын, жерін сүйетін, сатқын емес ұрпақ өсірсем – менің поэзиядағы азаматтық үнім сол болады.
− Жалпы, сіз «поэзиядағы азаматтық пафос» дегенге қалай қарайсыз? Әлде өлеңге әлеуметтік-саяси тақырып өгей ме?
− Жүректен шыққан әрбір өлең – өз әлеміңнен түскен періште. Ақын жүрегінен өткен шығармашылық жаныңа батқан жағдайларда ғана өлең болып туады. Әркім саясатты өзінше қабылдайды. Өзінше жасап алады. Өмірдің өзі саясат емес пе? Мысалы, сіздің отбасыңыздың да өз саясаты бар. Өлеңдерімде сіз айтып отырған саяси-әлеуметтік тақырыптардың жиі кездеспейтіні рас. Бірақ жоқ емес.
Менің жанымның аппақ пердесін үлбіреген сезімдер тербеп жүр. Бұл менің кезеңім шығар… Қазір осылай сөйлегісі келіп тұрған жүрекке ақыл қонған күні тақырып тізгіні ауысар деп ойлаймын…
− Жас ақындар арасында сізді «публиканы жақсы көреді және сынды қабылдау жағы кемшін» деген пікір бар ғой…
− Қазіргі кезеңде көзі тірі сыншылардың ішінде мықты, ақылы кемел, кемеңгерлігі биік сыншылар жоқ. Немесе олар ілуде біреу. Сын дегеніңіз біреудің «жер-жебіріне жету» емес. Сын жазу үшін оның шығармасына деген биік көзқарас болу керек. Шығарманың олқылығын көрсең, авторды көрге емес, шыңға сүйрейтін ақыл айт. Бір өлең арқылы емес, бүтін шығармашылығын сіңіріп, автордың болмысына еніп барып сын жазу керек.
Әрине, мен де сынды қабылдаймын. Бірақ ол сын өлеңді түсіне білетін, қол-аяғы бүтін жырды бұтарлап тастамайтын болса. Жұмекен Нәжімеденовтің сындары қандай ғажап! Көп созбай, әдептен озбай, өлеңге қатысты ғана қағиданы қолданған. Біздің сыни мақалаларды оқысаң, шығармаға емес, авторға деген ренішті, тістеніп тұрған өшпенділікті көресің. Сынға сынмен де жауап жазып жатқан екеуара кикілжіңдерді де оқып жүрміз. «Өзің диуанасың, кімге пір боласың» деген ерегес сын бола алмайды. Қандай да бір сын адамды түңілдіруден бұрын, түзеуі керек. Әдебиетте де солай. Сынның шыңы биік болса, біздің әдебиет әлемі де біраз тазаланып, таразыланып қалар еді. Өкінішке орай, қазіргі жағдай олай емес.
− Сіздің өлеңдеріңіз неге жолы болмаған махаббатқа әуес?
− Сіз қалай қабылдаған болсаңыз, демек, солай болғаны. Махаббатта жолым болып, көсіліп жылы өмір сүрсем, мен қандай өлең жазар едім? Ондай аста-төк бақытқа кенелген жыр оқылады деп ойламаймын…
Бірақ сіздің «жолы болмаған махаббат» дегеніңіз ауырлау енді. Бір жағынан керісінше, менің жүрек көзімді шел баспай, махаббатқа құмар болсам, жан тебіренісін сезінуге асықсам – бұл менің поэзиядағы жолымның болғандығы емес пе? Біреуді сүйе алмай, сағына алмай, жаны жұқарып, мезгіл-мезгіл ауқат ішіп, киімінің түсін өзгертіп жүрсе де, көз жанарынан салқындық көрініп тұратын көп пенделерге қарағанда, бұл ғанибет сезім шығар.
Махаббат дегенді мен бір адамды сүйіп, соны сағынумен ғана шектемеймін. Менің әлемім − махаббат, өлеңім − махаббат. Өмір сүруге ұмтылған секундтарым, баламның көңіл-күйімді сұраған сәтінің өзі махаббат. Менің ескерусіз, елеусіз өтпеген күндерім, сағаттарымның бәрі махаббат мейірімі… Өйткені, білесіз бе, әйел адам елеусіз болудан, тасада қалудан, жылы сөз естімей қалудан қорқады. Өзін-өзі жақсы көрмей, өзіне көңілі толмай жүрген сәттерден ауыр айқас жоқ. Жүрегің мен сезіміңді, сүйікті болуға асығатын сүйкімді шақтарды сақтау керек.
− Сіздің кейбір өлеңдеріңіз интимнің иіріміне терең батып кетеді. Бұл поэзиядағы өз дауысыңызды іздеу жолындағы талпыныс па?
− Интимдік жыр дегенді оқырман әртүрлі түсінеді. Бізде «дем», «құшақ», «ерін» деген тіркестер кездессе, интимдік тақырып деп түйеміз. Мен бар болғаны шынайылыққа жақынмын. Бұл «атың шықпаса, жер өрте» дегеннің кейпі емес. Өмірден сезінгенімді жазу ғана менің шығармашылығым. Ол шығармашылық қолдан құрастырып, құшаққа қызықтыру емес. Ашылып емес, астарлап жеткізе білгім келеді. Әйел әлеміндегі әдемі сезімдер мен арпалысқа түскен ақылды, көзге көрінбейтін сабырдың салмағы, жанталасқан жанның дауысы жырымда анайы түрде емес, мөлдір күйінде көрінсе деймін.
− Ал енді «газетке сұхбат беріп отырған бұл қыз кім?» деген оқыр-манға өзіңіз жайында не айтасыз?
− 1988 жылы Қызылорда облысы, Жалағаш ауданы, Мәдениет ауылында дүниеге келгенмін. Қазіргі кезде Алматы облысында тұрамыз. Өзімді түсінетін, ең ақылды «сыншыларым» – өз отбасымда… Алдағы уақытта жаңа жырларымды топтастырып, бес мың тиражбен өз көңілім мен талғамымнан шығатын жинағымды шығарғым келеді. Үйім болсын деп емес, кітабым шықса ғой деген тілек ішіндегі тіріміз.
Өзім туралы басқа не айтуыма болады? Ойларым мен отбасымнан басқа байлығым жоқ. Ойым – менің армандарымның ордасы. Уақыт сені жұбатқанымен, жылдар сені аямайды. Сен аялдағанмен, күндер мен түндер сені күтпейді. Өлең жазу мен өмір сүру еш тоқтамауы керек.
Сұхбаттасқан –
Анар ДӘУКЕН