«Общественная позиция»
(проект «DAT» №39 (356) от 27 октября 2016 г.
Басқа пәле – тілден
Бұдан бұрын белгілі болғандай, өткен сенбіде «Жас Алаш» және «Трибуна» газеттерінің бас редакторлары Рысбек Сарсенбай мен Жанболат Мамайдың ұйымдастыруымен Алматы қаласы тіл жанашырларының қоғамдық тыңдауы өткені белгілі. Төменде сол жиында сөз алған екі азаматтың сөздерін сәл-пәл ықшамдап жариялап отырмыз.
Мынау Сағадиев ерекше министр болды. Оған «Еңбек Ерi» атағын беру керек деп ойлаймын. Себебi ол қазақ халқын, оның тiлiн жоюдың төте жолын алға шығарды. Бұл не деген масқара?! Бiрде-бiр мемлекеттiң ойына келмеген нәрсенi бiз жасап жатырмыз: балабақшада 2 жасар балаларға үш тiл үйретудеміз.
Жапонияның 9 қаласында менiмен кездесу өттi. Жапонның қыздары мен жiгiттерi менiң жапон тiлiне аударылған өлеңдерiмдi жатқа айтты. Жапонияда бала 12-ге келгенше тек қана өзiнiң ана тiлiнде тәрбиеленедi екен. Егер ана тiлiнiң қуаты бойына сiңбесе, ол жүз жерден бiлiмдi болса да, кейiн өз ұлтына қарсы жұмыс жасайды. Бiз, мiне, соған апара жатырмыз. Бұл қылмысқа пара-пар iс! Осындай сатқындыққа баруға бола ма?!
Демократия дегенiмiз – жемократияға айналып кеттi. Барлық елдерде өз пiкiрiңдi айтып, көшеге шығуға болады. Ал бiзде 5-6 адамның басы бiрiге қалса, апарып қамайды. Талай рет қамалдық та. Кезiнде бәрiмiз бiрiгiп, «Қазақстандық ұлт» дегендi тоқтаттық. Қазiр ендi сол «Қазақстандық ұлт» дегеннiң басқа бiр түрiн, онда да бiлдiрмей енгiзгелi жатыр. Бірінші сыныптан бастап үш тiлдi енгiзу, жоғарғы сыныптың балаларына жаратылыстану пәндерiн ағылшынша оқыту – «қазақстандық ұлтқа» алып бару деген сөз.
Жағдай өте қиын. Ұзын сөздiң қысқасы – шындық күресiнде бәрiмiз бiрге болуымыз керек. Ерте ме, кеш пе, уақыт бәрiн өз орнына қояды.
Мен екі мәселеге тоқталғым келеді. Бірінші, кез келген саясатта терминологиялық мәселемен ойнайды. Жер жөніндегі терминологиялық мәселе – «жерді шетелдіктерге сатпаймыз, неғып айғайлап жатырсыңдар» деген ойын болды. Барған жердің бәрінде бізге осы мәселені нұсқаған сияқты болды. Ал шындығында негізгі мәселе басқа болатын.
Бұл жерде де терминологиялық ойын басталды, бұл да саяси тәсіл. Жалпы, тіл білімінде «қостілділік» деген ұғым бар, оны «билингвизм» дейді. Ал «бестілділік», «жетітілділік», «үштілділік» деген ұғым жоқ, оны «көптілділік» дейді.
Бізге қазір енгізейін деп отырғаны – көптілділік. Олар мұны алдап-сулап «үш тұғырлы» деген сияқты қылып айтып отыр. «Сендер үш тілге қарсысыңдар ма? Әль-Фараби сексен тіл білген, Шәкәрім сегіз тіл білген» деген сөздермен көңілді басқа жаққа аударуға тырысады. Сондықтан әңгімеміз нақты болуы керек.
Бұл жерде негізгі үш мәселе бар. Бірінші мәселе – балаларды 4-5 жасынан екі тілді, үш тілді қылу, бұл балалардың басын құрту, дүбара қылу деп білемін. Осы мәселеге жол бермеу керек.
Екінші мәселе – бұл орта білімнің өзінің ана тілінде берілуі. Ғылымның негізі орта білімде қалыптасады. Мектепте химия, биология, математика пәндері оқушыға ана тілінде оқытылса, бала оны жақсы қабылдайды. Ал 9-сыныптан бастап нақты ғылымдардың бәрін ағылшын тілінде оқыту – Конституцияға қайшы нәрсе. Конституция бойынша, бәріміздің ана тілінде білім алу құқымыз бар.
Сондықтан ата-аналар «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасын қабылдағысы келмесе, бойкот жарияласын. Айтсын: «Біздің Конституцияда ана тілінде білім алу құқығымыз бар, ал ағылшын тілінде білім алу жөнінде Конституциямызда ешнәрсе жазылмаған», – деп. Сондықтан біздің екінші талабымыз – орта білім ана тілінде оқытылсын: қазақтар – қазақ тілінде, орыстар – өзінің орыс тілінде.
Үшінші мәселе – бұл дүниежүзілік тарихтың орыс тілінде оқытылуы. Бұл ешқандай ақылға сыймайды. Тарихты орыс тілінде оқыту қажеттігін ешкім дәлелдеп бере алмайтын шығар. Сөзімді нақтыласам, балабақшадан бастап үштілділікті тықпалауға жол бермеуіміз керек. Қазақ мектебінде ғылымның негізін ағылшын тілінде оқытуға, дүниежүзілік тарихты – орыс тілінде оқытуға жол бермеу қажет. Негізгі нақты мәселе – осы.
Ал жалпы үш тұғырлы тілділікке қарсы емеспіз. Мейлі он тіл білейік, мейлі жиырма тіл білейік. Бұл айтып отырғаным – терминологиялық саяси ойынның бір тәсілі.
Тағы айтайын дегенім, осыдан екі жыл бұрын тілдерді оқыту орталықтарын жекешелендіру науқаны болды. Сол уақытта «Радиоточка» сайты бірнеше адамды сұхбатқа шақырды, олардың арасында мен де болдым. Сонда мынадай сұрақ қойды: «Сіздер тіл десе, тұра жөнелесіздер, қазір неге үндемей қалдыңыздар? Сатып жатыр ғой тілдерді үйрету орталықтарын».
Менің берген жауабым мынадай болды: «Неге біз үндеуіміз керек, неге казачество шықпайды? Неге «Лад», неге «Ассоциация русско-казакских организаций» шықпайды? Ол орталықтар соларға керек емес пе?».
Сол кезде олар үндеген жоқ. Неге қазір орыс тілді қауым үндемей отыр? Себебі – оларға ең көп қиыншылық келеді, егер шынымен үш тілділікті енгізетін болса. Біздер екі тілді білеміз, үшінші тілді бірдеңе қылып үйренетін шығармыз. Ал олар бір ғана тілді біледі, екі тілді үйрене ме? Олар үйренбейтіндерін біліп отыр. Оларға жаңағы үшінші тіл – қазақ тілін үйренбеуге жақсы дәлел, жақсы құрал болайын деп отыр. Сондықтан орыс тілді қауым үндемейді.
Орыс тілді қауымның негізгі мақсаты қиыншылықта емес – қазақ тілін үйренбеуде. Сондықтан осы мәселе оларға өте ыңғайлы. Менің ойымша, соңғы уақытта қазақ тілінің дами бастағанын, қазақ тілінің қажеттілігі арта түскенін көргеннен кейін, осы қазіргі үш тілділік бағдарламасын ойлап тапқан сияқты. Сондықтан бір орталық құрып, бүкіл облыстарда жиналыс болса екен деп ойлаймын. Әңгіме «дөңгелек үстелде» емес, 300–400 адамды жинап, халықтың пікірін білдіру қажет. Біздің айқайымыз жетпеген шығар, сондықтан біздер күшімізді көрсетуіміз керек. «Жағаласқанның жаны қалады» дейді ғой – біз әлі жағаласпай отырмыз.
Тағы бір айтар сөзім, әсіресе ақсақалдарға: егер жастар өздерінің пікірін айтса, оларға реніштеріңізді білдірмеңіздер. Ертең біздер кетеміз, біздің орнымызға келетін жастар болады. Біз қазір жастарымызды шамамыз келгенше қолдайық, дем берейік, бірімізді-біріміз кекетіп-мұқатуды
қояйық. Осындай мәселеде бірлік болуы керек. Өзіміздің жастарды көтермесек, 70-тен, алты мүшел жастан асқан біздер ешнәрсені тындырмаймыз. Сондықтан артымызда келе жатқан жастарымызды демеп, қолдарына су құйып, аттарының
үзеңгілерін
ұстап жүруіміз керек. Осы ұрпақ
ұлттық мәселеде бізден озып кетуі үшін, оларға жағдай жасауымыз қажет.