ДАТ!
Президент Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасын Жарлықпен бекітті. Негізінен қоғамда бұл шешімнің саяси мәнін қолдаушылар басым. Бірақ латын қарпінің ұсынылып отырған графикасына – жекелеген дыбыстарды апострофпен белгілеу нұсқасына қарсылық білдірушілер де аз емес.
Қалай болғанда да, сең қозғалды: бұл – рухани жаңғырудың бір қолмен ұстап, көзбен көруге болатын нақты шарасы екені даусыз. Осы орайда біз Латынға көшу жөніндегі қоғамдық комиссияның мүшесі, тілші-ғалым, қоғам қайраткері Дос КӨШІМ мырзаны «ДАТ» айдарының төріне шығарып, әңгімеге тартқан едік.
– Дос мырза, сіз қазақ әліпбиін кирилл қарпінен латынға көшіру жөніндегі қоғамдық комиссияның бір мүшесі болдыңыз: ең алдымен мынаны айтыңызшы – өзіңіз осы әліпбиді латындандыру саясатын қолдайсыз ба?
– Қолдаймын! Мен үшін орыс-қазақ әліпбиін латын графикасына көшіру – отарсыздандырудың алғашқы қадамы. Жиырма жылдан соң менің ұрпақтарым мыңдаған данамен келіп жатқан орыс тілдегі газет-журналдарды, сол газет-журналдардағы орыс идеологиясын оқи алмайтын болады… Соңғы уақытта өзінің тілі мен діні бірге украина ұлтына қанды соғыс жүргізіп отырған орыс әлемінен алшақтау – орыстанған қазақ әлемін сақтап қалудың бір жолы екенін түсінгеніміз жөн. Неғұрлым ертерек түсінсек – соғұрлым тиімді іс-шараларға барамыз.
– Қолдасаңыз – оның басты себептері қандай?
– Біріншіден, 1940 жылы қазақ халқымен ақылдаспай, қоғамның талқысына салмай, тілшілердің пікірін анықтамай-ақ, біздерді кириллицаға көшіріп жіберді. Күштеп таңды. Сол күннен бастап қазақ әліпбиі емес, орыс-қазақ әліпбиі дүниеге келді. Біздерге орыстың әліпби жүйесін толығынан берді де, оған қазақтың төл дыбыстарын енгізді. Қысқасы, бұл қазақ әліпбиі емес, орыс-қазақ әліпбиі болып шықты. Біз бұрын-соңды көрмеген таңбаларды ғана емес, біздің дыбыстау аппаратымызда жоқ ондаған фонемаларды да қабылдадық. Амалсыз қабылдадық!
Әрине, бұл реформаның мақсаты айқын болатын – біршама уақыттан соң Кеңес жүйесіне кіретін барлық елдер өз кезеңімен орыс тіліне көшіп, Кеңес Одағында бір ғана мемлекеттік тіл болуы қажет болатын. Әліпбиді өзгерту – сол саясаттың алғашқы қадамы еді. (1955 жылы орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту тоқтатылды, 1973 жылы барлық ғылыми атақтарды қорғауға арналған диссертациялар тек орыс тілінде жазылсын деген қаулы шықты. Қысқасы, «тілдік саясат» кезең-кезеңмен жүріп жатты).
Өз басым Кеңес өкіметі жасаған «тілдік жоспарлау» мен «тілдік саясатты» жақсы түсінемін – бір мемлекеттің бір ғана тілі болуы шарт. (Өкінішке қарай, Қазақстан ғана қос тілді мемлекет болып, әлі күнге дейін орыс тілінен құтыла алмай отыр). Осы жымысқы саясатты жақсы түсінген Әзірбайжан, Өзбекстан, Түркменстан тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ әліпбилерін өзгертіп үлгірді. Екіншіден, кириллицаға кіргеннен соң-ақ, біздің тіл жүйемізде, оның ішінде тілдік қорымызда үлкен проблемалар пайда болды. Басқа тілдерден сөз қабылдау саламыз толық жойылды…
– Ал комиссия жұмысы барысында сіз және комиссияға қоғам өкілдерінен кірген азаматтардың ұстанымы қандай болды?
– Комиссия мүшелерінің дені фонетик ғалымдардан құралды. Оның ішіне Айдос Сарым, Борбасов және мені енгізіпті. Алғашқы отырыста: «Комиссияның (жұмысшы тобының) шешім қабылдау жөніндегі ережесі болуы керек», деген пікір білдірдім. «Өздерінің нұсқасын ұсынып отырған ғалым азаматтармен бір пікірге, бір әліпбиге келу өте қиын болады, сондықтан шешім қабылдаудың жолын анықтап, ережемізді бекітіп алайық. Мынау дыбысқа мынадай таңба қажет деген пікірде комиссия мүшелерінің қандай жолмен шешуі керек екенін анықтап алу керек. Көпшілік дауыс беру арқылы ма, әлде бір пікірге жығылу жолы ма, оны да ережеге енгізу қажет. Мүмкін, жоғары жақта, президенттің құлағына сыбырлау мүмкіндігі бар адамдар «мынау дұрыс» десе, оған біздердің шешіміміз арқылы ғана қарсы тұра аламыз» дегенім бар.
Өкінішке қарай, қазақшылығымыз ба, әлде «бәрін жоғарғы жақ шешеді» деген сынғыштығымыз ба, менің айтқан сөздерім жерде қалған сияқты… Комиссияда екі ұстаным болды деп есептеймын. Біріншісі – бір дыбысты бір таңбамен белгілеу, екіншісі, мүмкіндігінше пернетақтадағы (компьютердің клавиатурасы) латын әрпінің шеңберінен шықпауға тырысу.
– Иә, енді белгілі болғандай, президент Назарбаев өз жарлығымен ұсынылған латын графикасын бекітті. Бірақ қоғамда екі ұдай пікір «өртеніп тұр»: бірі апострофты жөн десе, екіншілері – үзілді-кесілді қарсы. Осы текетірестің алтын қазығы қандай болуы мүмкін?
– Президент те, Жақсыбеков пен Тәжин де тілші ғалымдар емес. Меніңше, олар дау-дамайға бармай, халықтың талқылауына сүйене отырып, бір нұсқасын алғанымыз дұрыс деген шешімді шығаруға ғана құқылы. Онысын қолдаймын. Әрине, екінші нұсқаны («қазан нұсқасы») қолдаушылар анағұрлым көп болды. Бірақ бұл нұсқаның да таласты жерлері, дұрысырақ айтсақ, әлі де талқыға салатын әріптері мен дыбыстары бар. Сондықтан әкімшілік тарап тек осы нұсқаны талқыға салуды заңдастырумен шектелсе, дұрыс болар еді. Қалғаны – фонетик ғалымдардың, тілшілердің міндеті деп білемін. Егер президент «осы нұсқа сол күйінде қабылданды» десе, келешекке тағы бір жартылай шешімді қалдырады деп ойлаймын.
Әрине, мен саяси-қоғамдық өмірде жүрген адаммын, бірақ бірінші мамандығым – қазақ тілі мен әдебиетінің саласы екенін және ондаған жыл бойы «Түркологияға кіріспе» пәнінен лекция оқыдым, сондықтан бұл мәселеге мен саясаткер тұрғысынан ғана емес, тіл маманы ретінде де баға бере алатын шығармын. Меніңше, әңгіме апострофта (харакаттар) ғана емес, алдымен біз жаңарған әліпбиімізде қанша дыбыс болуы керек дегенді анықтап алған жоқ сияқтымыз. Құралай Күдеринаның нұсқасында 31 әріп, парламентке ұсынылған алғашқы жобада 33 әріп, ал «қазан нұсқасында» 32 әріп, Ә. Жүнісбековтің нұсқасында 28 әріп… Осы мәселені шешкеннен соң ғана дыбыстардың таңбасын анықтауға көшкен жөн болады.
– Президенттің жарлығы асығыс қабылданды деген қоғамдағы пікірлерге нендей ой қосасыз? Жалпы, бұл асығыстықтың саяси астарында недей жәйттер болуы мүмкін?
– Асығыстық бар. Оны көріп отырмыз. Мүмкін, бұл – қоғамды шулата бермей, тезірек бір шешімге келу керек деген мақсатпен жасалған асығыстық болса, түсінуге болады (қолдауға емес, тек түсінуге ғана). Ал белгілі бір топтың нұсқасын алып өтуге бағытталған асығыстық болса, бұл – барып тұрған ақымақтық! Біз қазақ елінің ғасырлар бойы қолданатын рухани мәселені талқылауда асығыстық жасауға тиіс емеспіз. Қазіргі ең дұрыс жол – соңғы нұсқаны тілші-ғалымдардың талдауына беру.
Көптеген демократиялық елдерде әрбір заңның иесі (авторы) бар. «Джексон заңы», «Монро заңы» деп жатады. Ертең осы латын графикасына негізделген жаңа қазақ әліпбиі кімнің нұсқасына жасалды дегенде, «Президент Назарбаевтың нұсқасы» десек, әлемге күлкі боламыз. Бұл реформаның соңғы нүктесін тілші-ғалымдар қоюы тиіс.
– Дос мырза, ел арасында қаріпті осы латындандыруға қатысты тағы да түрлі-түрлі алып-қашпа пікірлер бар: мәселен, қазақ тілінің қолдану аясын, оның тілдік қолдану категориясын, нормаларын реттеп алмайынша, бұл әурешілікті бастамай тұра тұру керек еді дейтіндер бар. Бұл орайда сіз не айтар едіңіз?
– Келіспеймін. Жаңа әліпбиге көшкеннен кейін ғана тілдік жүйені реттеу басталады. Бұл кем дегенде 6-7 жылға созылуы мүмкін. Реформа жүргізілмей жатып, нені реттейміз? Осыған дейін қазақтың тіл ғылымы тек қана орыс әліпбиінің жүйесіне қазақ дыбыстарын реттеумен айналысқан.
Тағы да қайталаймын: мен үшін кириллицадан құтылу – отарсыздандырудың алғашқы қадамы. Әрине, тілдік реформа – көп уақытты қажет ететін, аса ауыр жұмыстардың бірі, кейбір азаматтар «битке өкпелеп, тоныңды отқа жақпа» деген де пікір айтады. Меніңше, битке өкпелеп, тонымызды да отқа тастайтын уақыт болған сияқты.
– «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» жобасы бойынша мемлекеттік тілдің қолданылу шеңбері тарылған солтүстігінен бастап, батыс-шығысын аралап келгеніңізден хабардармыз. Осы іс-шараның аясында қандай да бір нәтиже шығып жатыр ма, жоқ әлде бұл бос сенделіс болды ма?
– «Бос сенделіс» деген сөзіңізге қарағанда, бұл сұрағыңызда сыни көзқарас басым сияқты. Сондықтан «келіп, кездесуге қатысып, содан соң баға беріңдер» дегенмен шектелмей, кеңірек түсіндіруге тырысайын. Жобаның жүргізіліп келе жатқанына бес жыл болды. Алғашқыда бұл жобаны «Ұлт тағдыры» қозғалысы өз қаражатына жүргізді. Кейіннен, орыс тілді азаматтарға қазақ тілін насихаттау бағытына Қазақстан халқы ассамблеясы қолдау көрсетті. Соңғы төрт жыл бойы бұл бағыттағы жұмысымызға ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси ұйымдармен жұмыс комитеті қолдау көрсетіп отыр. Мақсат біреу-ақ – орыстілді азаматтарға мемлекеттік тілдің бүгінгі жағдайы мен келешектегі даму деңгейін түсіндіре отырып, «ертең далада қалмаңдар» дегенді айту. Шынында да, орыстілді орта бүгінгі қостілділік жағдай өмір бойы сақталады деп ойлайтын сияқты.
Бірақ былтыр бірінші сыныпқа баратын балдырғандардың 89 пайызы қазақ мектептеріне барса, биыл 90 пайызы қазақ тілінде білім алуға шешім қабылдаған. Тілдік ахуал түбірімен өзгеріп бара жатыр. Өкінішке қарай, орыстілді азаматтар бұл өзгерістен мүлдем мақрұм… Тәуелсіздікке дейін 65 пайыз мектеп оқушылары орыстілді мектептерде білім алса, қазір оқушылардың 70 пайыздан астамы қазақ мектептерінде оқиды. Жақын арада «Қазтест» жүйесі өмірге енеді, т.т. Біздің міндетіміз осы өзгерістерді орыстілді азаматтарға жеткізу. Екіншіден, қазақ тілін үйренуге бөгет болып тұрған, көптеген жылдар бойы қалыптасқан кейбір ұғымдарды қайтадан түсіндіруге тура келеді. Біреулер «қазақ тілін үйрену қиын десе», енді бір топтар «орыс мектептеріндегі білім сапасы қазақ мектептеріне қарағанда жоғары» деген ақымақ идеядан шыға алмай отыр.
Бұл мәселелер де нақты деректермен түсіндіруді талап етеді. Ең қызығы, әлі күнге дейін орыстілді азаматтар түгіл, біздің жоғарғы лауазымды қызметкерлер, министрлер, депутаттар «орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі» деген, 1997 жылы заңнан алынып тасталған тұжырымды қайталаса, енді біреулер ешқандай заңдық негізі жоқ «орыс тілі – ресми тіл» деген тұжырымды құран сөзіндей қабылдайды. Бұл мәселе де түсіндіруді қажет етеді. Әрине, жиналған адамдардың ішінде «Лад», «Казактар ұйымының», орыстілді қоғамдық бірлестіктердің өкілдері болады. Оларды орыстілді қауымның алдында дәлелді пікірлермен, салиқалы сөздермен тізе бүктіру – бұл да үлкен жеңіс. Сол арқылы біздер орыстілді азаматтардың қазақ тіліне деген көзқарастарын өзгертеміз. Осы жұмысты менімен бірлесе атқарып жүрген Расул Жұмалы, Айдос Сарым, Әбдірашит Бәкір сияқты азаматтарға және облыстарда бізбен бірге жұмыс атқарған Ақылбек Шаяхметке, Арман Қаниға, Рахат Алтайға, т.б. үлкен алғысымды айтамын.
– Жалпы алғанда, тәуелсіздіктің ширек ғасырында қазақ тілінің тағдырын әлдеқашан шешіп тастайтын мүмкіндіктер болды ғой: кібіртіктің басты себебі неде, біз кімге және неге жалтақтап жүрміз?
– Әрине, болды. Бізбен қатар Кеңес өкіметінен шыққан басқа елдер бұл мәселені баяғыда-ақ жауып тастаған. Мемлекеттік тілдің бүгінгі жағдайына өз тілінде сөйлеуге, жазуға қорқатын қазақтарды қоспағанда, орыстілді мемлекеттік қызметкерлер мен орыстанған қазақ азаматтары ғана кінәлі. Ал заңдық тұрғыдан келсек, 1989 жылы, Кеңес өкіметі кезінде қабылданған, әлі бір сөзі де өзгермеген (басқа елдер осы уақыттың ішінде Тіл туралы заңдарын 3 мәртебе жаңартты…. ) «Тілдер туралы заң» ғана кінәлі.
– Мәселен, Ресейде путиндік «Орыс әлемі» («Русский мир») идеясы, егер оның саяси және агрессиялық мән-мақсатын атамаған жағдайда орыс халқын біріктіру ұранын көтеруде. Ал салыстырмалы тұрғыда айтар болсақ, біздің «Мәңгілік ел» идеясы мен «Рухани жаңғыру» бағдарламасы соншалықты мемлекеттік және қоғамдық пәрменге ие бола алды ма?
– Жоқ! Әрине, «рухани жаңғыруды» бәріміз де пайдаланып жатырмыз, бірақ ұлттық деңгейде «орыс әлемі» деңгейіне көтерілген жоқ. Оның себебі біреу-ақ. Бұл – біздің қоғамдағы екіжүзділік ауруы. «Жаңғыруды» айтып жатқан мемлекеттік қызметкердің баласы орыстілді мектепте білім алса, мен үшін бұл – екіжүзділік. Қазақ тілінің мемлекеттік статус алғанына 28 жыл болғанда, өзінің мемлекеттік тілінде сөйлей алмаса, бұл да – екіжүзділік. Жаңғыру биліктен басталса, дұрыс болар еді…
– Егер тағы да сол латындандыру саясатына қайтадан айналып келер болсақ, бұл науқаннан орыстілділердің тыс қалғанын қалай бағалайсыз? Бұл сол баяғы «Орыс әлемін» үркітіп алмаудың ғана амалы ма?
– Өз басым осы сұраққа түсінбеймін. Әліппе – тек ұлтқа қатысты сөз, ұлтқа қатысты термин. «Мемлекеттік әліппе» деген болмайды. Сондықтан әліпбилік реформаның тек қазақ ұлтына қатысы бар. (Айта кету керек, әліпбиі жоқ халық – халық күйінде қалады да, әліпбиі бар халық – ұлтқа айналады). Сондықтан қазақ әліпбиінің «Орыс әлеміне», орыс әліпбиіне ешқандай қатысы жоқ. Бұл – орыстілділермен қош айтысу реформасы.
– Қоғамда қазақ тіліне деген қажеттілік болмаса, оны ешкім де үйренбейді, үйренгені – қолданбайды, қолданғаны – қажеттілік болмағаннан кейін тастап кетеді. Латын әліпбиін енгізу мәселесі де осының кебін құшпай ма?
– Бұл екі түрлі мәселе. Сіздің айтқаныңызға 100 пайыз қосыламын. Қажеттілік болмаса, ешкім де ол тілді үйренбейді. Сөйлеу тілін үйрену, қазақ тілін қатынас құралына айналдыру – бұл орыстілді қауымның алдындағы міндет. Бірақ жетпіс пайыздан асқан қазақ әлемі жаңа әліпбиге көшеді және қаласа да, қаламаса да үйренеді. Соңғы деректер бойынша, 30 мыңға жуық басқа ұлт өкілдері қазақ мектептерінде оқиды екен. Ертең олардың 3 000 000 болатынына күмән жоқ.
– Қазақ тілінің болашағы жөнінде бағдар жасаған кезде мемлекеттік билік қазақ ұлтына қарайлас саясат жүргізіп отыр деп, ауыз толтырып айта алар ма едіңіз?
– Тілдік реформаның қажеттілігі жөніндегі әңгіме кириллицаға көшкеннен бастап айтылып келеді. Латын графикасына негізделген жаңа әліпбиге көшу қажеттігін 1991 жылы академик Әбдуәлі Қайдаров көтерген. Сондықтан бұл бағдарды мемлекеттік билік жасап отыр деп айту – үлкен қателік. Барлық мәселені тек президентке таңа беру – жағымпаздықтың белгісі.
– Ұлтқа қызмет ету жолындағы еңбегіңіз жансын. Сұхбатыңызға рахмет!
Бақытгүл
МӘКІМБАЙ,
«D»