«Общественная позиция»
(проект «DAT» №7 (371) от 23 февраля 2017 г.
ДАТ!
Енді үш күннен кейін Конституцияға өзгерістер енгізуге ел президенті «белгілеп берген» бір айлық там-тұм мерзім таусылады. Ал жобаны талқылау және оған өзгерістер мен ұсыныстар жасау қалай, қандай мүдделілікпен жүріп жатыр – ол жағы қоғамға қап-қараңғы – жүріп жатқан науқанның жай-жапсары Ақорда билігіне ғана мәлім.
Сондықтан қазақстандық билік өзі ұсынған өзгерістер жобасын «халықтың жаппай талқылауы мен қолдауы» нәтижесінде қабылдап жіберуі әбден мүмкін. Елге танымал зиялы қауым өкілдерінің дені үнсіз жатыр. Олардың «биліктің байлауындағы» бірен-сараңы «дұрыс» дегені болмаса, қоғамда беделі бар ақын-жазушылар, танымал ғалым-заңгерлер тарапынан «бұрыс» деген пікір некен-саяқ қана. Ал Конституцияға билік ұсынған өзгерістерге қарсы іс-әрекет, қарымды қауһар танытқан азаматтардың бытыраңқы топтары әр-әр жерден әлсіз ғана үн қатуда. Шамасы, бұл – биліктің дегеніне мойынсұнудың белгісі емес, қоғамды тұмшалаған қорқыныштан туған дәрменсіз үнсіздіктің белгісі болса керек. Міне, қазақ қоғамы бастан кешіп жатқан осындай кезекті бір үрейлі жолайрықта біз елге танымал ұлт жанашыры, философия докторы, Оксфорд Академиялық Одағының академигі Досмұхамет Нұр-Ахмет мырзаны «ДАТ!» айдары аясында ой бөлісуге шақырған едік.
– Дос мырза, сіз кезінде қазақстандық билік қоғамға тықпалаған «Ұлттық доктринаға» балама бағдарлама жасау үшін бастама көтеріп, қазақ мүддесін қорғауға белсене қызмет еткен азаматтардың бірісіз. Еске сала кетсек, ол Доктрина билікке дөңайбат көрсете алмағаны белгілі. Ал енді содан бері сізден көз жазып қалған оқырмандарға қазаққа қарайлас нендей тірлікпен айналысып жүргеніңізді айтып өтсеңіз?
– Алдымен мағлұматыңызды толықтыра кетейін: «Қазақстанның Ұлт Бірлігі Доктринасын» қабылдау жайлы билік шешім қабылдап, өз жобасын халыққа жариялаған кезде, Мұхтар Шаханов ағамыз бастаған ұлт жанашырлары қарсы шығып, қауқар көрсетті. Содан соң біздер – ұлт жанашырлары өзіміздің балама концепциямызды жарияладық. Біраз тартыстан кейін ортақ Жұмыс тобы құрылды. Жұмыс барысында, екі жақтың да ұсыныстарын мұқият сараптай келе, олардан өзгеше – Доктринаның жаңа жобасын дайындағанымды және оны әрі қарай, жұмыс тобында, Қоғамдық комиссияда басқа да әріптестеріммен бірлесе отыра, қызу талқылап, нәтижесінде, президенттің билік ұсынған емес, біздің жобамызды қабылдағанын мәртебе тұтатынымды жасырмаймын. Сонымен қатар, аталмыш Доктрина «Қазақстан – 2020» стратегиясы бойынша да басымдылыққа ие. Ал оның неге орындалмай жатқаны – басқа әңгіме.
Ал сіздің «көз жазып қалды» деген сұрағыңызға келсек, Доктринаның жалғасы ретінде және Қазақтың ұлттық мемлекеттілігін қалай сақтап қаламыз әрі дамыта аламыз деген сұрақтарға жауап ретінде, «Мемлекет және Ұлт» деген монографиямды, МГУ-лік достарымның көмегімен Мәскеу шахарында шығардым. Қазақстанның Тәуелсіздігінің 25 жылдығына арнап, интернетте «Мемлекет және Ұлт» деген парақша ашып, онда 25 лекция жариялаған едім. Енді сол парақшада ұлтық мемлекетіміз үшін күрескен қаһармандарды да дәріптемекшіміз. Ұлттық идеология бағытында жүргендіктен, мәселеге тереңірек үңілсем деймін.
Әрі журналист, блогер, болмаса – политолог емес, ғылым адамы болғандығымнан, «ел шетіне жау тигенде» ғана еленетін Бекежандай, көптің көзіне түсе бермеймін. Қоғамның Жібегі менен Төлегендері қазір басқалар…
– Иә, «басқалар» көсем болған қоғамның бүгінгі бет алысы қорқынышты. Енді міне, сол Доктринаға «қазақтар – мемлекет құрушы ұлт» деген тұжырымды жаздыра алмай, билік «отарсыздандандыру саясатын жүргізуге тиіс» деген қағида сол құжаттың мазмұнынан тыс қалып, «қазақтың ұлттық құндылықтарына басымдық берілуі тиіс» деген бапты кіргізе алмай отырғанда, Ата заңға осы елдің азаматы – «әркім» деген тіркестің қаупі туындады. Көпті көрген, ел шетіне шығып жүрген азаматсыз ғой, Доске, енді қайтпек керек дерсіз?..
– Тағы да сол қабылданған Доктринаның мазмұнын әңгіме қылсаңыз, онда оған тікелей сілтеме жасайын. Құжаттың «біссімілләсі» былай басталады: «Қазақстан Республикасы қазақ халқының сан ғасырлық мемлекеттілігінің құқықтық, тарихи жалғыз дара мұрагері және оның саяси, мемлекеттік құрылымының табиғи жалғасы болып табылады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін қорғау және ұлттық мемлекеттілігін күшейту жолындағы барлық шараларды атқарады»…
«Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияда және «Қазақстан Республикасының мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заңда егеменді ұлттың әрі қарай ұйысуының негіздерін айқындаған екі қағидат жария етілді: біріншіден – Қазақстан мемлекетін құрудың алғышарты болып табылатын қазақ халқының өз тағдырын өзі таңдау құқы; екіншісі – елдің барлық азаматтары үшін жасалатын тең мүмкіндік (http://assembly.kz/kk/el-birligi-doktrinasy ).
Яғни, біз еліміздің Қазақтың ұлттық мемлекеті екенін толық дәлелдеп шықтық. Олай болса, Қазақтың ұлттық мүддесін, барлық ұлттық құндылықтарымызды қорғау, әрі қарай қолдау – өкіметтің тікелей міндеті. Ол қағидат та Доктринада айшықталған. Ал, Ата заңның 26-шы бабына өзгеріс енгізу жайлы даулы ұсынысқа келсек, айтарым: азаматсыз мемлекет болмайды. Ал азаматтар біріккен кезде ұлтқа айналады. Әрбір мемлекеттің иесі де, киесі де – Ұлт. Сондықтан, әрбір мемлекет «әркімді» емес, өз азаматтарын қорғауы тиіс. Егер, ел азаматтары тиесілі меншік құқығынан айрылса, онда мемлекетке тікелей қауіп төнеді.
Қорыта айтсам: Өз азаматтарының меншігін емес, «әркімнің» меншігін қорғайтын аймақты мемлекет емес – «офшор» дейді…
– Дәл айттыңыз – офшорда «кім көрінген» жүреді. Өзіңіз де аңдап жүрсіз: билік ұлт саясатына қатысты мәселенің бәрін айналып өтіп кеткісі келеді. Алаштың жұртын алдарқатумен алып ұрамыз дейтін болуы керек. Содан міне, ширек ғасырлық тәуелсіздікте ұлт саясатының жүйесі жасалмады. Оған не себеп болуда?
– Айналып өтіп кеткісі келетіні – тікелей өтуге «рұқсат қағазы» («пропускы») жоқ болар. Ал көрінген шекарадан «айналып өтіп кететіндерді» кім деп атайтынын өздеріңіз де білесіздер… Ал, әлі күнге дейін өзіміздің ұлттық саясатымыздың жүйесі жасалмау себебі – менің пайымдауымша, ескі жүйе елімізден әлі кеткен жоқ, ұлт мүддесі жеңіске әлі жеткен жоқ. Өзінің ұлттық идеологиясы жоқ мемлекеттер өзгелердің идеологиясын жүргізетіні – шындық. Ал бұл – рухани құлдық!
– Егер ұлттық идея, ұлттық идеологиямыз қандай болуы керектігін айқындау, анықтау мәселесі күн тәртібіне қойылса, Жер мен Қазақ деген егіз ұғым талқыға түсер ме еді?
– Мемлекеттегі мәселелерді «Күн тәртібіне» билік қана қоя алатын боп көрінгенімен, қоғамдағы мәселелерді «күн тәртібіне» азаматтық қоғамның өзі қояды. Сондықтан, ұлттық идеяны, идеологияны айқындау мәселесі, біз сезсек те, сезбесек те – күн тәртібінде тұр. Қазақ пен Жер – талайдан тағдыр талқысында. Жерсіз мемлекет жоқ.
Сондықтан барлық елдің патриоттары қасық қаны қалғанша Жер үшін, Отан үшін күреседі. Жері «найзаның күші» арқылы қорғап қана емес, «қаламның ұшы» арқылы да айрылып қалуға болады. Қиын кезде, қазақ жерін сақтап қалған Жұмабек Тәшенев ағамыздың: «Елімнің мүддесі үшін қияметке болса да дайынмын…», «бұл мәселені шешу былай тұрсын, тіпті күн тәртібіне қоюға қарсымын» деген сөздерін қалай ұмытамыз?!
– Дос мырза, президент Назарбаевтың Жарлығымен құрылған «Мемлекеттік биліктің тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөнінде» жұмыс тобы Конституцияның жекеменшікке арналған 26-бабына өзгерістер енгізу туралы ұсыныстары қасақана жасалып отыр деген көзі қарақты азаматтардың пікіріне алып-қосарыңыз бар ма?
– Осы жайында жарияланған президент өкімдерін мұқият зерттей келе, мен және басқа да эксперттер тұжырым жасадық. Қажет десеңіздер – оның мәтінін берейін, газетте жариялауға болады. Ал қысқаша айтар болсам, Президенттің өкімімен құрылған жұмысшы топтың Конституцияға, оның ішінде – 26 бап бойынша да, ешқандай ұсыныстарды енгізуге ҚҰЗЫРЕТІ ДЕ, ҚҰҚЫҒЫ ДА ЖОҚ. Ендеше, жұмыс тобының бүкілхалықтық талқылауға шығарылған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңы жобасының ішіне Конституцияның 26-бабының жаңа редакциясын енгізу жайлы ұсынысы – ЗАҢСЫЗ.
– Рахмет, Дос мырза, ол тұжырымды бізге беріңіз – тұтастай бөлек жариялайық (қараңыз – төменде жария етілді). Конституцияның 26-бабын өзгертуге арналған ұсыныстар қабылданған жағдайда, президент жариялаған «жер жайындағы мораторийінің» күшін жояды деп ойлайсыз ба?
– Ол мораторий президент жарлығы арқылы бекітілгендіктен, Заңнан күші жоғары бола алмайды. Ал Конституция дегеніміз жәй заң емес, ол – Ата заң! Ата заңнан жоғары – Халық қана! Яғни, Конституция мен басқа құжаттарды салыстыруға болмайды, әрі ол әбестік болар еді. Сондықтан, әрбір ел, әрбір мемлекет өзінің мызғымас құндылықтары менен жылжымас принциптерін Конституциясында бекітеді. Олай болса, ең дұрысы – жерге байланысты Президент жариялаған мораторийдегі баптар жарлықпен емес, Конституцияға енгізіліп бекітілсе, бүкіл халық тойлар еді! Келешегін де сеніммен ойлар еді.
– Аталмыш ұсыныстар Қазақстанның тәуелсіздігіне, мемлекеттілігіне қауіп тудырады деген пікірді сіздің тарқатуыңызда тыңдап көрелікші?
– Өзіңіз ойлап көріңіз: Қазақстан Республикасын Конституциясының 91-бабының 2-ші тармағында тікелей былай жазылған: «Конституцияда белгiленген мемлекеттiң бiртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайды».
Ал, Конституцияның 26-бабын өзгертуге арналған ұсыныстар, қабылданған жағдайда, Қазақстанның мемлекеттiк бiртұтастығына және аумақтық тұтастығына қауіп төндіруі мүмкін. Нәтижесінде, теріс қоғамдық жағдайлар мен күйзелістерге алып келсе, республиканы басқару нысанын да өзгертуге жетелеуі мүмкін. Сондықтан, жұмыс тобы ұсынған Конституцияның 26-бабын өзгерту туралы ұсыныстар Заң жобасынан алынып тасталуы, дауысқа салынбауы тиіс. Қауіп пен қатердің бетінен осылай ғана құтыла алатын шығармыз…
– Ал жекелеген саясаттанушылар мен қоғам белсенділері айтып жүргендей, қоғамның қарсылығына тап болған 26-бапқа енетін өзгерістер жаппай әлеуметтік наразылыққа ұласып кетуі мүмкін бе?
– Әлеуметтік наразылық – әлеумет наразы болған кезде ғана туындайды. Оның бетін ары қылсын, бірақ наразылық – ол түпкі нәтижесі ғой. Меніңше, наразылықты тудырып ап, наразылармен емес, алдымен, оған алып келген, бұндай жағдайға жетелейтін себептермен күресу керек. Егер де, Жұмыс тобының 26-бап бойынша ұсыныстары әлеуметтік наразылыққа жетелеуі мүмкін болса, онда оған алдын ала тосқауыл қоюмыз керек. Тек, «Өзің білме, білгеннің тілін алма!» деген ауыруға ұшырамасақ болды.
– Айтпақшы, сіз Мұхтар Шаханов бастап құрған Қазақ Ұлттық Кеңесінің мүшесі едіңіз: енді мынау Конституцияға өзгеріс енгізу арқылы Ұлттық мүддеге қауіп төнген кезде бұл Кеңес неге үнсіз жатыр деп ойлайсыз?
– Себебі әртүрлі болуы мүмкін, сырттан тон пішпей-ақ қояйын… Анық-қанығын ұйым басындағы азаматтардан сұрарсыз. Меніңше, бұл үнсіздік былтыр – Жер мәселелері көтерілген кезде де анық сезілді. Бұл ұйымдағы барлық ауыртпалық пен жауапкершілікті жалғыз Мұқаңа ғана арта берген дұрыс емес деп ойлаймын… Доктринаны талқылау кезінде «бір жеңнен – қол, бір жағадан – бас шығара» алып, нәтижеге жеткен едік, билік енді келесі бір кері нәтижеге жібермес үшін, «политтехнологтар» қолдан біраз «жеке батыр» жасап жатыр-ау деймін. Ал егер де, ортақ ұғым, дербес ұйым болмаса, көптеген іс – далбаса.
– Жалпы өзі бұл Кеңес қазір нендей тірлік жасап жатқанынан хабардарсыз ба?
– Тірлік жасап жатқан болар, бірақ ірілік жасап жатқанынан хабарсызбын. Ал біз, бұндай кезеңде, Қазақ Ұлттық Кеңесінен, тірлік қана емес, атына сай, ірілік пен ерлік күтеміз!
– Бұл ойыңызға біз де толық қосыламыз. Сұхбатыңызға дән ризамын, Дос мырза!
Ермурат БАПИ
Тұжырым
Конституцияның 26 бабын өзгерту
ТУРАЛЫ ҰСЫНЫС – ЗАҢСЫЗ
• Қазақстанның Эксперттік Қызметінің (ҚазЭксперт) Қазақстан Республикасы Конституциясының 26 бабының жаңа редакциясы жайында.
«Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 11 қаңтардағы № 140 Өкіміне» сәйкес Мемлекеттік биліктің тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдау мақсатында жұмыс тобы (ары қарай-жұмыс тобы) құрылды.
Жұмыс тобы 2017 жылғы 26 қаңтар – 2017 жылғы 26 ақпан аралығында өткізілетін бүкілхалықтық талқылауға шығарылған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасын (ары қарай – Заң жобасы) дайындады. (Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 25 қаңтардағы № 141 Өкімі)
Заң жобасының бірінші тармағы бойынша Конституцияның 26 бабы төменгегідей редакцияда ұсынылған:
1. 26-баптың 1 және 2-тармақтары мынадай редакцияда жазылсын:
«1. Әркiм заңды түрде алған қандай да болсын мүлкiн жеке меншiгiнде ұстай алады.
2. Жеке меншік құқығына қол сұғылмайды. Меншiкке, оның iшiнде мұрагерлiк құқығына заңмен кепiлдiк берiледi. Егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, заңды жолмен алынған мүлікке меншік құқығын шектейтін немесе одан айыратын заңдарды және өзге де құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейді».
Жоғарыда көрсетілген Президент Өкімдерін мұқият зерттей келе Қазақстанның Эксперттік Қызметі (ҚазЭксперт) келесі тұжырымға келді:
1. Жұмыс тобы, Президент өкімдеріне сәйкес, жалғыз ғана мақсатта құрылған. Ол – ТЕК ҚАНА «Мемлекеттік биліктің тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдау». Жұмыс тобында одан басқа мақсат болмауы керек.
2. Жұмыс тобы тек қана мемлекеттік биліктің тармақтары арасында өкілеттіктерді қайта бөлу мәселелері жөніндегі ұсыныстарды ғана тұжырымдап, енгізе алады және, одан бөтен, ешқандай құзірет берілмеген.
Яғни, аталмыш топ Конституцияның басқа баптары бойынша, оның ішінде – 26 бап бойынша да, ешқандай ұсыныстарды енгізуге ҚҰЗЫРЕТІ ДЕ, ҚҰҚЫҒЫ ДА ЖОҚ. Ендеше, Жұмыс тобының бүкілхалықтық талқылауға шығарылған «Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңының жобасының ішіне Конституцияның 26 бабының жаңа редакциясын енгізу жайлы ұсынысы – ЗАҢСЫЗ. Оның үстіне: Қазақстан Республикасыны Конституциясының 91 – бабының 2-ші тармағында атап көрсетілгендей: «Конституцияда белгiленген мемлекеттiң бiртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайды».
Ал, Конституцияның 26 бабын өзгертуге арналған ұсыныстар, қабылданған жағдайда, Қазақстанның мемлекеттiк бiртұтастығына және аумақтық тұтастығына қауіп төндіруі мүмкін. Және де, нәтижесінде, теріс қоғамдық жағдайлар мен күйзелістерге алып келсе, Республиканы басқару нысанын да өзгертуге жетелеуі мүмкін. Сондықтан, Конституцияның 26 бабын өзгерту туралы ұсыныстар Заң жобасынан алынып тасталуы, дауысқа салынбауы тиіс.
Досмұхамет НҰР-АХМЕТ,
Қазақстанның Эксперттік Қызметінің
(ҚазЭксперт) президенті, философия докторы,
Европа Табиғи ғылымдары академиясының
және Оксфорд Академиялық Одағының академигі