Досай КЕНЖЕТАЙ: СӘЛӘФИЗМ – «кеңестік идеологиядан» даҚАУІПТІ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №27 (344) от 07 июля 2016 г.

Қатер қай­дан демеңіз

Елі­міз­де­гі діни аху­ал ең күр­делі мәсе­ле­лер­дің қата­ры­на шығып үлгер­ді. Екін­ші мәр­те қай­та­ланған Ақтө­бе оқиға­сы жағ­дай­ды тіп­ті ушы­қты­рып жібер­генін жасы­ра алмай­мыз. Ал мұсыл­ман­дар ара­сын­дағы ала­у­ы­здық, қан­ды тер­ак­тінің орын алуы­на сәлә­физм ағы­мы кінәлі екеніне күмән көп. Мұны пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тан бастап, дін маман­да­ры­на дей­ін айғақта­ды. Енді жат, теріс пиғыл­ды ұйым­ның әре­кетіне қалай шек­теу қоя­мыз, сәлә­физм идео­ло­ги­я­сы­нан қаза­қы құн­ды­лы­қта­ры­мы­зды қалай сақтап қала­мыз, дін ұғы­мы жаста­ры­мы­зға қалай түсін­дірілу­де? Бел­гілі дін­та­ну­шы Досай Кен­же­тай­мен осы сын­ды сау­ал­дар төңіре­гін­де әңгі­ме­ле­с­кен едік…

 

–Сөз басын­да дәл қазір­гі таң­да жар­ты әлем­ді алаң­да­тып, қазақ топы­рағы­на да аяқ басып үлгер­ген сала­физм жай­ын­да қысқа­ша айтып өтсеңіз.

– Шын­ды­ғын­да, «…изм» болған жер­де көп­те­ген қай­шы­лы­қтар бола­ды. Себебі біз – мем­ле­кет­піз, ғасыр­лар бойы қалып­тасқан діни тәжіри­бе­міз, қат­пар­лы тарихы­мыз бар. Міне, осы­ның бәріне сәлә­физм қар­сы шығады.

Жат ағым өкіл­дері ұлт­тық құн­ды­лы­қта­ры­мы­зды, діни таны­мы­м­ы­зды, бүкіл шежіре­мізді жоққа шыға­рып отыр. Қаза­қты ислам­ды енді ғана қабыл­даған ұлт ретін­де көр­сет­кісі келеді. Қазақ бала­ла­рын бұры­нғы баба­ла­ры жүріп өткен жолы­на күдік­пен қара­уға үндей­ді. «Ширк» (Аллаға серік қосу, ұқса­ту деген сөз – Авт.) пен «мүш­рик» (Аллаға серік қосқан адам – Авт.) деген мәсе­лені қой­ып жатыр.

Кеңе­стік жүйе кезін­де «ұлт­сыздан­ды­ру идео­ло­ги­я­сы» деген үлкен сая­си жоба болған. Ал сәлә­физ­мнің ұста­ны­мы одан да асып түс­келі тұр. Себебі мұн­да екі мәсе­ле қой­ы­ла­ды: адам­ның бол­мысын жою және мінезін жою. Мінез – ұлт­тық ерекшелік­тер бол­са, бол­мыс – сол ұлт­тық мәде­ни­ет­тің бар­лық қабат­та­ры. Соның бар­лы­ғы­на қар­сы тұра­тын ағым­ның атын «сәлә­физм» деп атайды.

Бұл бүгін­де жаһан­дық үдерісте­гі діни-ради­кал­ды, эст­ре­ми­стік және тер­ро­ри­стік жік­шіл ұйы­мға, мұсыл­ман­дар ара­сын­да фит­на (араб сөзі – хаос, ылаң) туды­ра­тын негіз­гі ағы­мға айна­лып үлгер­ді. Қазір­гі таң­да сәлә­физм Қаза­қстан­да өздерін­ше идео­ло­ги­я­лық, әсіре­се мис­си­о­нер­лік плат­фор­ма­сын дай­ын­дап жатыр. Олар өздерін суу­рит­тер, мак­фа­лит­тер мен тәк­фи­рит­тер деп үш кате­го­ри­яға бөліп тастаған. Бұл – өте қате, сая­си спе­ку­ля­тив­тік, ғылы­ми таны­мға үш қай­на­са, сор­па­сы қосыл­май­тын аны­қта­ма. Бірақ, өкініш­ке қарай, осы аны­қта­ма­лар­ды, осы жалған ғылы­ми кон­цеп­ци­я­лар­ды біздің қауіп­сіздік кеңесі, үкі­мет мой­ын­дап, қабыл­дап қой­ған. Енді шегі­нетін жері жоқ, әлі күн­ге дей­ін осы кон­цеп­ци­я­мен жүр.

 

– Бүгін­де Дін істері жөнін­де­гі коми­тет­те сәлә­физм­ге тый­ым салу мәсе­лесі қара­лып жатыр деген ақпа­рат бар. Сіз осы мәсе­ле­ге қалай қарайсыз?

– Мен ол тура­лы пре­зи­дент­ке, үкі­мет­ке, пар­ла­мент­ке – бар­лы­ғы­на ашық хат түрін­де жазған­мын. Біз бұдан үш жыл бұрын «Сәлә­физмді тоқта­тай­ық» деп даб­ыл қаққан­быз. Ақтө­бе оқиға­сы­нан кей­ін де ой-пікірім­ді ұсын­дым БАҚ бет­теріне. Онда жаңағы бол­мыс пен мінезді сақта­уды тек ағар­ту­шы­лы­қ­пен емес, мем­ле­кет­тік-сая­си және құқы­қтық талап­тар­мен қол­дау қажет екенін айт­тым. Әйт­пе­се қалға­ны бос уақыт өткі­зу­мен тең.

 

– Сон­да оны мем­ле­кет­тік-сая­си және құқы­қтық талап­тар­мен ғана мінезі­міз бен бол­мысы­мы­зды сақтап, жат ағы­мға шек­теу қоя ала­мыз ба?

– Әлбет­те. Айта­лық, шал­бар­дың қысқа балағы мен қауға сақалға қарап, біз олар­ды тер­ро­рист дей алмай­мыз. Себебі ол бүлік шыға­руы қажет неме­се адам өлтіруі керек. Сон­да ғана біз оны қыл­мысқа тар­та­мыз. Міне, бұл – құқы­қтық таным. Саған ешкім тиіс­пе­се, тона­ма­са, зор­ла­ма­са, пышақ тығып алма­са, оны сот­тай алмай­мыз. Бірақ іші­міз­ден жек көруі­міз мүм­кін. Осы­ны «құқы­қтық таным» дей­міз. Ал сәлә­физм­ге тек қана осы тұрғы­дан қара­сақ, кеше ғана Ақтө­бе оқиға­сы орын алды. Жазы­қ­сыз жан­дар жапа шек­ті. Енді не қарап отыр­мыз? Халқы­мы­зды қыр­ды, тыны­шты­ғын бұз­ды, бір­лі­гі­міз­ге сызат сал­ды. Бұл аз десек, құқық қорғау орган­да­ры­на халы­қтың сені­мі аза­ю­да. «Қай­да қарап отыр?» деп шулап жатыр. Бұдан артық не керек?

 

– Демек, біз­де құқы­қтық таным бар. Енді не жетіспейді?

– Біз бар құқы­қты дұрыс қол­дан­бай­мыз. Мыса­лы, 2011 жылы Ақтө­бе­де болған тер­ро­ри­стік актілер заң­ды өзгер­ту­ге себеп бол­ды. Қазір заң бар. Бірақ біз оны қол­дан­бай­мыз. Оны қол­да­ну үшін не істеу керек? Ол заң­ның әле­умет­тік, пси­хо­ло­ги­я­лық, мораль­дық қабат­та­рын­да ком­мен­та­рий­лер жаса­луы керек қой. Кәдуіл­гі тір­шілі­гі­міз­де, прак­ти­ка­лық өмірі­міз­де. Ол ком­мен­та­рий­ді жасай­тын орта­лық жоқ бізде.

Заң бар, бірақ оны қадаға­ла­у­шы орган, одан кей­ін үйле­стіру­ші орган жұмыс істе­уі керек. Мәсе­лен, бір үйле­стіру­ші орган бар. Ол – Дін істері коми­теті, діни аху­ал­ды баға­лаған­да заң­дық нор­ма­ларға, зай­ыр­лық нор­ма­ларға үйле­с­пей­тін құбы­лы­стар­дың бәрін көр­сетіп, жоға­ры жаққа ұсы­ныс беріп оты­руы қажет. Біз­де ондай меха­низм жоқ. Мем­ле­кет бар, бірақ мем­ле­кет­тің ведом­ство­ара­лық бай­ла­ны­ста­ры жоқ. Про­ку­ра­ту­ра мен сот­тың бай­ла­ны­сы жоқ. Сот пен Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетінің бай­ла­ны­сы жоқ. Жал­пы, дін құбы­лы­сы төңіре­гін­де про­бле­ма­ны шешу үшін ведом­ство­ара­лық орта­лы­қтан­ды­ры­лған бір жүйе жоқ бізде.

 

– Былай­ша айтқан­да, 2011 жылы тиісті заң қабыл­дан­ды. Бірақ оны дұрыс іске асы­ра алмаудың сал­да­ры­нан Ақтө­бе­де тағы да тер­акт бол­ды деу­ге бола ма?

– Әрине! Тағы айта­рым, біз дін құбы­лы­сын таны­май­мыз. Мем­ле­кет ретін­де дін құбы­лы­сын ғылы­ми тұрғы­дан тал­дай алмай­мыз. Негізі, бұл – реал­ды құбы­лыс. Біз оған сол баяғы кеңе­стік өкі­мет­тен қалған көзқа­рас­пен қарай­мыз. Дін­ді реал­ды құбы­лыс деп қабыл­да­май­мыз. Ал қазір­гі жағ­дай дін деген құбы­лы­стың не екенін біл­мей­тін­ді­гі­мізді көр­сет­ті. Не екен­ді­гін біл­мей жатып, «Қалай?» деген мәсе­ле­мен айна­лы­сып жатыр­мыз ғой. Алды­мен не екенін біліп алып, арты­нан қалай айна­лы­са­тын меха­низ­мін жасау қажет емес пе? Біз­де ол жоқ. Бәрі ұран­нан, жедел шешім­нен тұрады…

 

– Біз­дер дін деген құбы­лы­стың не екенін түсін­бей­міз. Сол себеп­ті шек­теу қоя алмай отыр­мыз. Дұрыс па?

– Біз­де тый­ым салу керекті­гін мой­ын­дай­ды, бірақ қалай екен­ді­гіне ком­мен­та­рий жасай алмай­ды. Дұры­сы – жаса­уға қорқа­ды, батыл­дық жет­пей­ді. Про­ку­ра­ту­ра, сот, қауіп­сіздік кеңесі, дін істері коми­теті – бар­лық құзыр­лы орган­дар жеке-жеке ұсы­ныс беруі керек. Бере алмай­ды. Бер­се, ана­дан қорқа­ды, мына­дан қорқады…

 

– Енді бұл шаруа ұза­ққа созы­лып кет­пей ме?

– Оны ұзарт­па­уы­мыз қажет. Біз­де – ғалым­дар­дың пікірін­ше, сәлә­физм­ге құқы­қтық тый­ым керек. Жоға­ры­да айтқа­ным­дай, сақа­лы­на қарап, балағы­на қарап, олар­ды жаза­лау, ұстау, тұтқын­дау үшін заң­ның қуа­ты керек. Ал оны айқын­дай­тын нор­ма­лар­ды қалай жасай­мыз? Нор­ма­тив­тер жасау керек қой. «Бол­май­ды» деген әре­кет­тер­дің шек­терін аны­қта­у­мыз қажет. Айта­лық, біз­де дін – адам­ның туған­нан өлген­ге дей­ін­гі ара­лы­ғын­да көрі­нетін құбылыс.

Ең бірін­ші, адам туған кезін­де­гі ат қою­дан бастап, тағы басқа салт-дәстүр­лер дін­мен үндесіп келеді. Сәлә­физм оған қар­сы шыға­ды. «Ойбай, қаза­қтың бұры­нғы атта­рын қой­маң­дар! Әбду­лу­аһап бол­сын, Әбдулқаһар бол­сын, Әбду­са­мат бол­сын» деген сияқты ақыл айта­ды. Одан кей­ін – өлім. Әлгілеріңіз «Адам қазір өлді ме, бір сағат­та тез көму керек» дей­ді. «Шариғат бой­ын­ша күт­ті­ру деген – харам, жетісін, қырқын беру деген – харам» деп, сенің дәстүріңді жоққа шығарады.

Дәстүр деген не? Бұл – ежел­ден келе жатқан діни тәжіри­бе­міз. Бұл – біздің кәсібі­міз, өмір сүру сал­ты­мыз. Қаза­қта ас беру неден қал­ды? Бұрын Алтай­дың арғы жағын­дағы бір қазақ Ала­та­удың ете­гін­де­гі бауы­ры­ның әкесіне көңіл айту үшін жиыр­ма күн жүріп келетін. Шын­ды­ғын­да, ондай­да ас беру шарт қой. «Мен қара­лы­мын, мен саған ас бере алмай­мын» деген ұғым жоқ. Өлім – хақ, Алла­ның ісі, ал ас – адам­ның бүгін­гі қажет­тілі­гі. Еке­уін екі бөліп қарау қажет. Яғни, дін құбы­лы­сы­на көрін­ген жер­ден сәлә­фи­лер­дің сынағы­на неме­се қар­сы шыққан әре­кет­теріне нақты бір құқы­қтық өлшем­дер қой­сақ, тый­ым салу­дың ешқан­дай қиын­ды­ғы жоқ.

Олар біздің қаза­қты мен­сін­бей­ді, қаза­қты басы­на­ды, қаза­қтың бар­лық салт-дәстүрін жоққа шыға­рып жүр. Міне, біз­ге сон­дай қар­сы­лы­қтар­да: «Ей, сен­дер­ге мем­ле­кет тый­ым сал­ды» деген бір пси­хо­ло­ги­я­лық қорған керек.

 

– Біз сәлә­физм­ге тый­ым салып, жағ­дай­ды ушы­қты­рып алмай­мыз ба?

– Әрине, мем­ле­кет­ке, билік­ке нара­зы­лы­қтар бола­ды. Тіп­ті қан­тө­гістер, тер­рор­лық актілер болуы мүм­кін. Бірақ оның бар­лы­ғы бір рет­тік, уақыт­ша. Ал тый­ым сал­ма­сақ, бүкіл­ха­лы­қтық қатер­ге, ұлт­тық қасірет­ке айна­лып кететіні анық. Қаза­қтың өзін, мұсыл­ман­ды­ғын, мәде­ни бол­мысын екі­ге бөліп тастай­ды. Ілгері­де­гі дала мен қала (қаза­ғы – Авт.), оңтүстік пен сол­түстік сияқты. Бұл – кеңес кезі­нен құры­лған дуал­дар. Сон­дай дуал­дың орны­на сәлә­физм келеді.

Сөй­тіп бізді «мүш­рик­тер» деуі мүм­кін. Өздерін «таза ислам­ның ізба­сар­ла­ры» деп жари­я­ла­уы мүм­кін. Осы­лай­ша тілі­міз бір – орыс тілін­де сөй­ле­уі­міз неме­се орыс тіл­ділер­дің ықпа­лын­дағы сәлә­фи­лер болуы ғажап емес. Бұның бар­лы­ғы түп­тің-түбін­де бол­мысты ыды­ра­та­ды. Ұлт­тың бол­мысы – мем­ле­кет­ті құрып тұрған ірге­тас. Ал бол­мыс екі­ге бөлін­се, үстін­де тұрған мем­ле­кет түгілі, кез кел­ген нәр­се құлап түседі. Мем­ле­кет деген адам­ның денесі сияқты. Ол дене­ге вирус түс­се, ірің­де­уі мүм­кін. Енді денені сақтап қалу үшін, соны кесіп тастау қажет. Сон­да ғана біз бол­мысы­мы­зды сақтай аламыз.

 

– Сәлә­физм­ге тый­ым сал­сақ, біздің құзыр­лы орган­да­ры­мыз соған дай­ын болуы керек…

– Иә, қауіп­сіздік коми­теті, про­ку­ра­ту­ра және басқа да күштік құры­лым­да­ры­мыз бар­лы­ғы қан­ша сәлә­фи бар, қан­ша сәлә­физм орта­лы­ғы бар екенін білуі қажет. Егер оны біл­ме­се, про­бле­ма содан туын­дай­ды. Менің­ше, олар кім­нің немен айна­лы­сып жатқа­нын біледі. Біледі деген сенім де бар. Егер мем­ле­кет­те ондай мәлі­мет­тер бар бол­са, онда олар тый­ым салу­дан қоры­қ­пай­ды. Себебі тый­ым салған­нан кей­ін, тізім­де тұрған адам­дар­ды бақы­ла­уды одан сай­ын күшей­те­ді де, қоя сала­ды. Тіп­ті шек­тен асып бара жат­са, ұстап алып, оты­ра береді. Ал егер біл­ме­се, онда қауіп бар. Ондай жағ­дай­да қауіп­сіздік кеңесінің өзі ешқан­дай қауіп­сіздік­тен мақұ­рым деген сөз.

 

– Ал басқа елдер­де ондай тәжіри­бе бар ма?

– Көп, көп қой. Мынау тұрған Өзбек­стан тый­ым сал­ды. Жал­пы, сәлә­физм­ге тый­ым салу­дан қоры­қ­пау керек. Біз ком­му­низ­мнен бас тарт­тық қой. Сөз жоқ, өтірік бол­са да, бір ком­му­ни­стік пар­ти­я­ны кір­гізіп қой­дық. Деген­мен, ком­му­низм­ге тый­ым сал­дық, әрең деген­де құтыл­дық. Сол сияқты сәлә­физ­мнен де бас тар­та ала­мыз деп ойлай­мын. «Нацизм», «фашизм» деген сияқты «…изм»-дердің бар­лы­ғы­на тый­ым салған жоқ­пыз ба? Бұған да тый­ым салуға бола­ды. Бұл – нациз­мнен де өткен бәле. Қорқу­дың қажеті жоқ. Неге? Себебі қаза­ққа сену керек қой. Қаза­қтың мәде­ни­етіне, дәстүріне, ұлт­тық негіз­деріне, діни тәжіри­бесіне. Билік мем­ле­кет­ті қазақ құрған деген­ге сен­се, онда бұл мәсе­лені жүзе­ге асы­ра­ды. Егер сен­бе­се… сен, мен деп кете береміз.

 

– Әңгі­меңіз­ге рахмет!

 

Арман АСҚАРОВ,

baq.kz