«Общественная позиция»
(проект «DAT» №18 (430) от 10 мая 2018 г.
Талқы-тақырып: Яссауи ілімі – қазақтың негізі
(Соңы. Басы газеттің 13 сәуір күнгі № 14 (426) санында)
– Барлық сопылық тариқат өзінің ишандар тізбегін айналдырып әкеліп, Яссауиге тірейді, – деп сабақтады сұхбатын белгілі теолог, философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетай. – Мысалы, шежірені Адам ата, Нұх пайғамбар, Әнес сахабаға тіреген сияқты. Бәлкім, бұл Яссауи абыройының тым жоғары екенін көрсетер немесе тариқаттар тоқсан тоғызға бөлініп кетпес үшін, түпкі бірлікті сақтау ниетінде жасалған.
Мысалы, Татарстандағы нақышпанди сопыларының иман шартын көрдім. Онда барлық сопыға Яссауи силсаласынан екеніне сену – шарт болып саналады. Бұл дәстүр бізде жойылған. Қазіргі имамдар қазақ баласына ислам үйреткенде, силсаланы иман шартына қоспайды. Бірақ фольклордағы «сұрақ-жауап» деген таным дәстүрінде бар. Алланың құлымын, пайғамбар үмбетімін, Адам ата ұрпағымын, Ыбырайым қауымынанмын, Имам Ағзам мазхабындамын, Матуруди сеніміндемін, Қожа Ахмет Яссауи силсаласынанмын деп айтады. Қожалар институты осы дәстүрді революцияға дейін қазақ танымына сіңірген. Тіпті беріге дейін кей қариялар айтып отырады. Имамдар осы дәстүрді тірілтсе, халыққа бір табан жақындап, салафилермен күресте үстемдігі артар еді. Себебі бала күнінде сұрақ-жауаптың шет жағасын естіген қазақтар қазіргі имамдарды бөтенсіп тұрады. Түпсанадағы «баяғы атам үйреткен ілім бұларда неге жоқ» деген сұрақ жауапсыз тұра береді.
– Дегенмен сопыларды шариғатқа салақ, парыз үкімдерге жеңіл қарайды, намаз оқымайды деп те айыптайды ғой. Оған не айтасыз?
– Біріншіден, тариқаттың дұрыс-бұрыстығын пірге қарап анықтайды. Пір шариғат үкімдерін орындай ма, жоқ па? Зерттеуші ретінде олардың ханакасына талай барғам. Конференцияларына бірнеше рет қатысып, талай сын-ескертулер де айтқам. Құлшылық уақыты болғанда, жамырап Ханафи мазхабы бойынша намаз оқып жататын. Шейхтың мүридтерімен намаз оқып жатқан видеосы да жарияланды.
Сопылықта мынадай түсінік бар. Намазда жүрегің дүние шаруасын уайымдап тұрса, құлшылықтан ләззат алмайсың. Жебірейіл періште пайғамбарға Ихсанды түсіндіріп, сабақ бергенде: «Құлшылықта Алланы көріп тұрғандай, Алланы көре алмасаң, Құдай мені көріп тұр» деген хәлде мінәжат ет деген. Сопылықта мұны Алланы «хәзір-нәзір көру» дейді. Зікір алқасына жаңадан келген кісінің намазға құмарлығы табиғи жолмен оянғанша күтуі мүмкін. Себебі намазды асықтырып үйретудің бір зияны бар. Жамағаттың қысымымен намаз үйренген кей адам рақаты жоқ деп, намазды тастап кетеді. Бірақ осыған қарап, «сопылар намазды мойындамайды» деп үкім шығару – жала.
Қала берді, мынадай хадис тағы бар. Бір кісі пайғамбарға келіп «Ислам жақсы. Ұнайды. Бірақ шариғат шарты тым көп. Бәрін бұлжытпай орындауға уақытым жоқ. Маған бір ғана бұйрығын айт. Бірақ ол Алланың барлық әмірінен мықты болсын. Соны жасап жүре берейін» дейді. Пайғамбар: «Жақсы, сен күні-түні тіліңмен зікір айтып жүр. Саған сол жетеді» дейді.
Пайғамбар бұл жерде әдемі әдіс қолданған. Үнемі Алланы еске алатын адамның жүрегі жұмсарып, діннің басқа парызын махаббатпен орындауға ынтық болады. Яғни, оны эволюциялық жолмен Исламға толық кіргізеді. Бұдан бөлек бала-шағасына қинап намаз оқытатын ата-аналар да бар. Олардың ұрпағы ержеткенде намазын тастап, дінді жек көріп кетеді…
Кемшіліксіз нәрсе жоқ. Бүкіл сопылық тариқатта бір қателік бар. Ұстазын мінсіз көру. Мүридтер тариқат жетекшісін қателеспейтін әулие деп ойлайды. Көзсіз сенеді. Кез келген ісінен керемет көргісі келіп тұратын ауруға ұшырайды…
Бұдан бөлек, сопылар ғана емес, барлық діни жамағат ұрынатын бір қателік бар. «Ең ақиқат ілім – бізде» деген күпірліктен айықтыра алмайсың. Зікіршілер де осы доктринасымен абыройсыз болды. Бір шетінен оларды да түсінем. Ұстазынан Шығыстың бүкіл шайырының мистикалық ғазалдарын үйренгенде, еріксіз сондай эйфорияға түседі. Қала берді, салған зікірлерінің де хикметпен дәл үндесуі көңілін өсіріп жіберді. Бірақ біртарапты кетуге болмайды. Үкімет органдары да оларға кедергі келтірді.
– Қалай кедергі келтірді? Үкіметтің не қатысы бар?
– Біріншіден, салафизммен күресте біраз пайдаланды. Үкіметтік органдар тек зікіршілерді қолдап тұрғандай атмосфера туғызды. Текетірес әбден қызған шақта оларды аяусыз талқандады. Әйтпесе нашақор жігіттер 1999 жылы зікір алқасында еріксіз отыратын. 2003 жылы подвалда қамауда жатты. Осы себеппен оларды соттау керек болса, сол жылы-ақ соттар еді. Шейх те, мүридтер де осыған қарап өздерін үкіметтік орган сияқты сезініп қалды. Ұстаз оларды өлсе де маңына жолатпауы керек еді. Себебі құбылмалы саясат пен мәңгілік ілімнің бастары бір қазанға сыймайды.
– Қалай ойлайсыз, сопылар бұл қателіктен сабақ ала ма?
– Алады! Ол да тарихи эволюция. Сопылық тарихы осылай қалыптасқан. Зікіршілер Х ғасырда бірінші рет феномен ретінде көрінгенде, тура осылай шалыс басқан. Мистикалық тәжірибесін ашық көрсеткен. Содан айтыс-тартыс туған. Кей сопылар «нағыз сопы керемет көрсетпейді. Көрсетсе, етеккірі келген әйел сияқты Алладан алыстайды» деп уәж айтқан. Діни тәжірибенің жоқтығынан Халладж сияқты сопылар «Әнәл-Хақ» деп, ашық айтып, традиционалистердің қолынан өлді. Кейін Ғазали Халладжды ақтап, бұл хәлін күпірлік емес, қателік деп анықтады. Бірінші рет Жунаид бастаған ақылды сопылар осы мәселені реттеуге кірісті. Рухтың мас хәлінде бастан кешетін сезімдерін шариғатпен негіздеу дәстүрі басталды. Сопылық исламның ең көрікті, ажарлы тармағына айналды. Тіпті «исламның жүрегі» деп те атайды. Сопылықтың классикалық мәтіндері пайда болды. Сол себепті ғалымдар Яссауи жолын «рационалды суфизм» немесе «интеллектуал суфизм» деп атайды. Мағынасы зікірден шыққан соң, мас адам сияқты ойына келгенін істеп кетпейді. Ақылды, сабырлы хәлін жоғалтпайды. Міндетті түрде діни тәжірибесіне сүйеніп, артында жазба еңбектер қалдырады. Оны қазақта «артында өлмес сөз қалдырды» деп айтады…
– Бірақ соңғы кезде Яссауи болмысына қатысты түсінбеушілік сұрақтар, айтыс-тартыстар, діншілдер тарапынан сындар неге көбейіп кетті? Әлде бұрынғы қазақ қоғамында да мұндай айтыс-тартыс болып па еді?
– Қазір дін үйренетін қазақ бозбала күнінен сырттан импортталған діни орталыққа түседі. Оқуын шетелде жалғастырады. Ол жақта иман мен исламға қатысты дін шарттары ортақ бола береді. Әбу Ханифа мен Матуруди сенімін Каирден де оқып үйренеді. Елге келген соң, халықтың діни сауатын ашамын деп ойлайды. Халықтың діни танымы Яссауиге жалғанған. Ұстанатын діни дәстүрі – таза түркілік. Мысалы, біреу марқұм анасына жеті шелпек пісіріп, құдайы тамақ береді. Немесе наурыз көжеге құран оқып беріңіз деп, молданы үйіне шақырады. Молда «бұл – исламда жоқ» деп, дүңк еткізіп қойып қалады. Дихатомия осылай басталады. Халық пен діни орталық екіге жарылады.
Кей надандары мұнымен де тоқтамай, Яссауиді сынау, адасқанға балау, Исламға жанама қатысты етіп көрсету, шамандықпен, буддамен байланыстыру акциясына араласады. Абай айтқандай, барлық жақсылықтың жауы – надандық. Барлық надандық оқымағаннан, білмегеннен шығады…
Яссауиді адасқанға балап отырған діншілдің түбін тексерсең, қазақ тарихы, мәдениеті, әдебиеті, этнографиясы, фольклоры, философиясынан бейхабар біреу боп шығады. Қазір дінтану әбден тереңдеп, сан салаға бөлініп кеткен. Түркия сияқты оқуы озық елдер дін социологиясы, дін психологиясы, дін аксиологиясы, дін философиясы сияқты тармақтарын терең зерттеп, айналымға салып отырады. Салмаса – діни жамағаттар тұйықталып, өркениет динамикасына ілесе алмайды.
Біздегі сауатсыз діншілдер Исламды әліге дейін уағыз бен тәпсір деп түсінеді. Тіпті қарапайым жыр-терме, ән-күйді жатсынып тұрады. Яссауи жайлы зерттеулер, диссертация, монографиялармен таныспайды.
Сөйте тұра, Яссауи жайлы айта береді. «Яссауиді оқыған сайын бір қате табамын» деп, жұрттан «сүйінші» сұрап отырады. Расымен қате тапса, соны ғылыми негіздеп, ғылыми айналымға ұсынбай ма? Осының бәрі дін оқуын оқымай тұрып, мыңдаған жыл бойы сұрыпталып, сүзіліп, түзілген мәдени қабаттағы жыр, дастан, аңыз, қисса, ертегі сияқты құндылықтарды санасына сіңірмегеннен болады. Осының кесірінен құндылық өндірудің орнына, керісінше, бұрынғы барды қиратып жібереді.
– Бірақ кей имамдар қазақ жырларында шиғалық сарын басым деп ойлайды. Оны оқыса, шиға болып кету қаупі бар дейді. Бұған не дейсіз? Расымен қауіп бар ма?
– Біріншіден ХХІ ғасырды айтпағанда, орта ғасырдың өзінде мәдени кеңістіктер тұйықталып тұрмаған. Мәдени-әдеби ауыс-беріс-түйіс тоқтаусыз жүріп жатты. Бір елдің өндірген қисса-дастаны екінші елге нәзира дәстүрімен жұқты. Оның принципі былай. Дастандағы кейіпкердің аты мен заты ғана қалады. Қалған бітім-болмысын өзінің мәдениетіне бейімдеп алады. Қазақтың ауыз әдебиетін қарасаң, расымен де, Әлиді ұлықтайтын шиғалық элементтер толып жүр. Кербаланың шөлінде шейіт болған Хусейнді жыраулар жырлаған. Халық ағыл-тегіл әсер алып, жылай береді. Бірақ олар шиға болғандықтан жыламайды. Ет пен сүйектен жаралған адам болған соң жылайды. Жазықсыз жапа шеккен адамның қазасы жүрегін ауыртады. Бұл таза психологиялық фактор.
Сонда не, қазақтар сунни болса, Хусейннің өліміне қайғырмау керек пе? Одан әсер алып жыламау керек пе? Жыр таңдап отырғанда, ішінен «мен суннимін, менің ақидама келмейді» деп бедірейіп бейтарап отыру керек пе? Солай мүмкін бе?
Бізде шиғалық элементтер діни доктрина ретінде бекітілмеген. Иман шартына енгізілмейді. Себебі Самарқандағы Матуруди мектебі оларды сенім аймағына өлсе де кіргізбеген. Аксиология ретінде өте береді, сенім түрінде кірмейді. Қай қазақты көрдің – Кербаланың шөлінен соң, шиғалар сияқты үсті-басын сабап, азап тартып жүрген? Иранда бұл діни мәтінге кіреді. Сенім ретінде бекиді. Барлық шиғаның Хусейнді жоқтап, азап тартуы парыз болып жүктеледі. Олар мұны жырдың әсерінен істемейді. Ақиданың күшімен солай жасалады. Осындай нәзік нәрсені сауатты имам айыруы тиіс. Айырмаса, жұртты аксиологиядан кесіп тастайды.
Мысалы, мен Теодор Драйзердің квакерлер жайлы «Оплот» деген шығармасын оқып, қатты әсер алдым. Кітаптың соңында ең соңғы квакерді өлімге қимай, әбден жыладым. Осыдан соң мені квакер деу керек пе? Немесе Толстойдың қысқа әңгімелері Інжіл аяттарымен басталады. Соны оқыған қазақтар православ шіркеуіне барып шоқынып жатыр ма? «Яссауи» вокалды тобын тебіреніп тыңдайтын адам көп. Бірақ олардың бәрі зікірші емес қой. Егер шиғалық әдебиетке тыйым салынатын болса, жалпы әлем әдебиетіне тыйым салынуы керек. Тұран мен Иран ежелден аралас-құралас мәдениет. Арадағы байланыс мәдени ықпалдастық түрінде жүзеге асты. Бірақ теологиялық негізде шиғалық догмалар бізге жұққан жоқ. Тек «әһлі бәйітке» деген құрмет ауыз әдебиеті арқылы жайылған. Суннилік шеңберден аспайтын дәрежеде насихатталады.
Пайғамбар әулетіне деген құрмет шиғаларда ғана емес, әһлі суннаға да ортақ. Біздегі қожаларды да құрметтеу осы көзқарастан шыққан. Әдебиет оқып, шиға боп кетеді деген үрей болса, онда әлем әдебиетін оқып, христиандыққа өтіп кетеді деген қорқыныш қатар жүруі керек. Жалпы, мен осындай пікірді естігенде, діннің алтын қағидасын көрмеймін. Барлық әулие-әнбие «адамнан айырмашылық емес, ұқсастық ізде» деген. Кез келген жыр өзінің сенімін өткізуді көздемейді. Адамзатқа ортақ қайғы мен мұңды, азап пен шерді, шаттық пен қуанышты, махаббат пен парасатты насихаттайды. Қисса-дастаннан, әдебиеттен орынсыз үрейлену ақырында мынаған соқтырады: молдалар он жылдан кейін, жұртты әдебиет оқымауға шақыратын тенденцияны бастайды.Тарихтағы кітап өртеу деген надандық осылай басталған…
– Сонда қазаққа дін үйреткен бұрынғы қожалар қай әдіске сүйенген?
– Профессионал қожалар – Матуруди мектебінің өкілдері. Әлеуметтік қатынасқа байланысты проблеманы Ханафи құқығына сәйкес шеше алады. Бірақ бұқара халық тек шариғат пен ақида ұстанып отыра бермейді. Өзін онсыз да мұсылман санайтын жұрт құндылық тұтынғысы келеді. Осындайда пайғамбарлар қиссасы, батырлар жыры, ғашықтар дастаны, Қожанасыр хикаялары, сопылық ғазалдар ел ішінде айналымға кетеді. Діннің моральды негіздері жыр-терме арқылы сопылық сарында жайылады. Оны насихаттайтын жыраулар Көкілташ пен Мирарабтан дәріс алды. Жыршының өзі бата алмай, топқа түспейді. Біреу өзін жыршымын десе: «Кімнен бата алыпты?» деп сұрайды. Жыршы деген сөз «дамолла» деген сөздің синонимі сияқты қолданылды. «Өнеге шашқан жыршылық, Құдайға бұл да құлшылық» деген кредо бар. Халықты мұсылмандыққа тәрбиелегенде, осы әдіске көбірек сүйенеді. Жыршылардың ықпалының зорын мен емес, Радлов айтады. «Бір «Жұмжұма» дастанының әсері дала кезген жүз молдадан артық» дейді.
Бұқара халық бұрын діннің аксиологиясын тұтынып келсе, сол мұқтаждық әлі жойылған жоқ. Молдалар осы жағын ескермейді. Жұрт өмір-бақи шариғат пен ақиданың шарттарын талқылап отыра бермейді. Исламның Ихсан сатысы бойынша, рухани құндылықты мәдени кеңістікте түрлендіріп тұтынғысы келеді.
Мейлі ол – проза, мейлі – поэзия. Исламның аксиологиялық, құндылық кезеңі тұйыққа тірелсе, алдыңғы Ислам мен Иман сатылары мәнсізденеді. Артыңда ғибратты сөз, мәнді өлең, мағыналы жыр қалмаса: «Өмір- бақи кім үшін, не үшін тартысып өттің?» деген сұрақ туады. Бұл сұрақтан имамдар қашқанмен, құтыла алмайды. Қоғам қоймаған күннің өзінде өлерінде бұл сұрақты оларға өмірдің өзі қояды.
Сұхбаттасқан –
Санжар КЕРІМБАЙ,
Ult.kz