«Общественная позиция»
(проект «DAT» №21 (292) от 28 мая 2015 г.
Ұлтқа ұлағат
– «Құнанбай» көркем фильмінің алғашқы тұсаукесер көрсетілімін Алматыда немесе Астанада емес, неге Абай ауданында ұйымдастырып жатырсыз?
– Көкейімізде Құнанбайды айтсақ – Абай, Абайды айтсақ – Құнанбай тұрады. Оған қоса, киноны Абай ауданында түсірдік. Көпшілік сахнасына қатысқан – сол жердің адамдары. Кино түсіруді бастамас бұрын, алғаш барып, сол жердегі ақсақалдардың батасын алдық; Құнекеңнің басына барып, ту бие сойып, құран бағыштадық; бәйгесін бердік. Енді фильмнің алғашқы тұсаукесерін сол жерден бастау – менің азаматтық парызым еді…
– Құнанбай бейнесі бізге Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы арқылы таныс. Яғни, оқырман санасында ол бірбеткей, қыңыр, көп сөйлемейтін кейіпкер ретінде қалыптасты. Ал кинодағы Құнанбайдың бейнесі қаншалықты өзгеше, әлде сол Әуезов жолымен жүрдіңіздер ме? Фильм көрерменге жеткенге дейін «әттеген-ай» дейтін жерлері болса, өз аузыңызбен айта аласыз ба?
– Ұлы Мұқаңның дүниесі бізге бағыт-бағдар екені хақ. Бірақ ол романның мақсаты заманына, сол кезеңнің саяси көзқарасына сай болды. Сондықтан да ондағы Құнанбай бейнесінің сәл басқашалау болғаны рас. Бірақ Құнекең туралы одан кейін де қаншама мағлұматтар арқылы Құнанбайдың белгісіз ақиқаттары ашылғандай болды. Осының бәрін саралай отырып, кинода пендеуи Құнанбайды сомдадық. Отырып ап, билік айтқаннан гөрі, қиналған Құнанбай, ойланған Құнанбай, шешім қабылдаған Құнанбай қылып алдық. Өмір сүрген кезеңін көрсете білдік.
Өнердің ұлылығы сонда болу керек – ойлана берсең, қаза берсең, жетпейтін, кемшін тұстар шыға береді. Сол себепті «әттеген-ай» дейтін жерлер бар. Фильмді монтаждау кезінде күніне бір емес, бірнеше мәрте көре отырып, «әттеген-ай, мына жерін былайша шығару керек еді-ау» дейтін тұстары болды, әрине. Бірақ оның барлығы кеш. Сондықтан оны қозғамай-ақ қояйын. Ең бастысы – ойлаған ой, қозғаған пәлсапа, салынған астар ойымнан шықты.
– «Досхан Жолжақсынов Құнанбай рөлін ойнағаннан кейін кинодан кетем депті» дейтін сыбыс шындыққа қаншалықты жақын?
– Кинода Барақтың Құнанбайға: «Өлсем, аяғым үзеңгіде кетсін» деп айтатыны бар еді. Сол айтқандай, Құдай саулық беріп, қол-аяққа амандық беріп тұрған кезде әлі де шығармашылықпен айналыссақ дейміз. Бірақ оның бәрі жеке бізге де байланысты емес. Інімдей болған Таласбектің (Таласбек Әсемқұлов, кинодраматург, жазушы – Ред.) кенеттен марқұм боп кеткені қабырғамды қайыстырды.
– Сіз түсірген екі фильмнің де сценариін жазған Таласбек Әсемқұлов марқұмның үшінші бір жобасы «Томирис ханшайым» да дайын екені бұған дейін айтылған болатын. Аталған жобаны көрдіңіз бе, егер көрсеңіз, болашақта қолға алу ойда бар ма?
– «Томирис ханшайымның» сценариі жазылған соң, бірінші болып оқыған өзім едім. Маған ұнады. Кей жеріне өзімнің пікірімді айтып ем. Соның барлығы біткеннен кейін біз тапсырып едік. Бірақ бұған үлкен қаржы керек. Бұл жүрдім-бардым кино емес. Қаржының табылуы қиын. Сондықтан тоқтатылған. Ал сценарийі дайын. Ол киностудияда («Қазақфильм»), нұсқасы қолымызда да бар.
– Өзіңіз түсірген екі фильмнің екеуінде де басты рөлді, бас кейіпкерді өзіңіз ойнапсыз. Өзіңіз түсірген кинода басты рөлді иемденуіңіз қаншалықты дұрыс шешім деп қабылдадыңыз?
– Біреу ойлауы мүмкін, «мынау киноны оң жамбасына дайындап, тек өзі түсу үшін жасайды екен» деп. Тіпті де ондай болмады. Өмір бойғы дайындығым, саналы ғұмырым – «Біржан салда» (кинофильм). Жобаны ұзақ дайындап, Біржан образын бойыма сіңірдім, оның үстіне өзім актермін. Сөйтіп келіп, өзіме теліген кезде оны біреуге қия алмадым. Сонымен қатар режиссер ретінде басқа біреумен (бас рөлде ойнайтын актер) көп жұмыс істеу керек. «Құнанбайда» да тура сондай болды. Бес жыл дайындалдық. Актер ретінде оның қимыл-әрекеті, көзқарасы, ой қорыту тәсілі, жүріс-тұрысына дейін ойлаған соң, оны басқа бір әртіске қию қиын. Оның үстіне өзімнің қолымнан келіп тұрса, неге ойнамасқа?! Сондықтан осындай шешімге келгенім рас.
– Актер Досхан Жолжақсыновтың режиссер болуға талпынып, бірден тарихи, оның ішінде танымал тұлғалар туралы көркем фильмдер түсіруге баруының себебі неде? Бұл сәнге айналған атақ шығарудың жаңа түрі ме?
– Менде осымен (өзі түсірген киножобалармен) атағымды шығарайын, бедел жинайын деген ой жоқ. Сал-серілерді баяғыда әкемізден естуші едік. Жалпы арманым – күй шертіп, ән айту еді. Бірақ бұған тек дастархан басында, қонақ алдында дегендей ғана мүмкіндігім болып қалды. Актерлыққа кеткеннен кейін ой-өріс, ой қорыту басқаша болды. Тың тақырыптар іздей бастадым. Сол тың тақырыптың ең біріншісі, «әп» деп аузымызға ілінгені – осы сал-серілер болды. Таласбек екеуміз қатар отырып, осыны іздедік. Бес жылдай дайындалдық. «Біржан сал» фильмі солай келген дүние. Ал «Құнанбай» – өзі сұранып тұрған тақырып. Сондықтан бұл – атақ шығарудың емес, заманның талабы.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Нұртай ЛАХАНҰЛЫ,
Azattyq.org