«Общественная позиция»
(проект «DAT» №44 (361) от 01 декабря 2016 г.
Уақыт уыты
Ықылым заманда Көкжайлау деген жер бар екен, сол жерді мекен еткен Көнбіс деген ел бар екен. Ол елді билейтін Дүдәмал деген хан болыпты. Бір қызығы – ол кезде біреуді мақтау һәм жамандау деген болмапты. Дұрысты – дұрыс, бұрысты – бұрыс деп өмір сүріпті жұрт.
Бір күні еріккен хан – енді не мақтау, не жамандау болмаса, ерікпей қайтсін, еліне жар салыпты:
– Кімде-кім менің кім екенімді, қандай адам екенімді бетіме бүкпесіз айтар болса, ол айтқаны бұлжымайтын дәлелі бар шындық болса, онда мен… онда мен қызымды соған беремін! (Енді ол хан ғой, қызын қаншаға бергісі келсе, соншаға береді де!).
Бұл жарлықты естіген ел сарайға лап қояды. Апырмай, енді ханға күйеу бала болса, Көкжайлаудың бір пұшпағы соныкі емес пе?! Көрші елден де небір сұңғылалар сапырылып келе бастайды. Сулы жерден Желаяқ, шулы елден Саққұлақ, қулы жақтан Таусоғар дейсің бе – құдай-оу, хан сарайы шетелдікке лық толады. Шындық айту жабық есік артында, ханның Шибұт, Жарғақбас, Қылкеңірдек деген уәзірлерінің, сарай ақындары мен орданың оқымыстылары, зындан бастығы мен жендеттердің ғана қатысуымен өтеді. Сырттағы жұртқа ұзын құлақ арқылы «үміткердің басы шабылды», «үміткер зынданға қамалды», «үміткерге дүре соғылды» деген сияқты ақпараттар ғана келіп жатады.
Сарай іші жым-жырт. Алдыңғыларының тағдыры анау болғасын, соңғылары не айтарын білмей. дал болып, кейбіреуі келгеніне өкініп, күмілжіп тұр.
Тыныштықты хан бұзады:
– Тағы кім бар?
– Мен бар! – деп, бір жас бала атып шығады. Баланың аты жоқ, бала деген соң – бала. (Ол кезде метрике бермейтін шығар, дәкүмент сұрамайтын шығар – сөзді бөлмей, ары қарай тыңдаңыз).
– Ойпырмай, бұл қай бала? – деді Дүдәмәл хан.
– Дүбара хан жіберді –
бақ сына деп,
Сәлем айт Дүдәмалдай
жақсыға деп.
Өз еркіммен мойнымды
иген екем,
Жендеттің қылышының
астына кеп,
– деп, балаңыз періп қалады.
– Мынауың шешен ғой ағып тұрған! – деп хан таңданады.
– Иә, тілі тас жарады! Әй, «сұңғыла жарымес», не өнерің бар?! – деп қостайды Шибұт уәзір.
Бала тұрып:
– Менде қайбір өнер болсын, қой соңында салпақтап жүрем, жалғыз шешем бар, соған қарайлаған бір байғұспын. Бар білгенім – өтірік айта алмаймын, тек шындықты айтамын. Содан сорлап жүрген жанмын…
– Өй-дөйт деген ай! Тек шындықты ғана айтамысың? Мынауың керемет қой?! Қане, айтшы бір шындығыңды? – деп хан жұтынады.
– Не жайлы?
– Не жайлы болушы еді?! Мен жайлы!
– Ренжіп қалмайсыз ба? – дейді бала қасқайып.
– Әй, әй, бала, абайла! – деп, Жарғақбастың бір жері лүп ете қалады.
– Шындыққа адам ренжуші ме еді? Қане, жібер шындығыңнан! Тыңдайық! – дей салады хан ием.
– Онда,.. онда, өз обалыңыз өзіңізге, Хан ием, мен ескерттім, тек шындықты айтамын! Бетің-жүзің демеймін, сойып салам!
– Ақырындап, сәл-пәл жұқартып айт, өлгің келмесе… – деп, Шибұт сыбыр ете қалады.
– Не деп жатыр мына бала? – деп, Саққұлақ құлағын жайып салады.
– «Шындықты» айтам дейді! – деген Таусоғардың үрейлі үні шығады.
– Ұрлықты?
– Иә, дәл соны!
– Күрек бар ма жақын арада? – дейді Желаяқ.
– Оны қайтесің?
– Мына баланың көрін қаза берейік дегенім ғой, бекер тұрғанша…
– Оу, бастасаңшы енді! – деп ханнан сабыр кетеді.
Бала бір жөткірініп алады да:
– Хан ием! Егер шынын айтар болсам, мына Сіз,.. (айналадағылар бүрісіп, құлақтарын жауып, көздерін жұмып жатыр)… Мына Сіз, барып тұрған, көзіме айтты деп ренжісеңіз – өзіңіз біліңіз, мына Сіз дүниедегі ең… (біреулер жылап, біреулер үрейлі дауыс шығарып жатыр)… дүниедегі ең мейірімді адамсыз!
Жұрт «Уһ!» деп қалады.
– Өй, шыншылым сол! – деген Жарғақбастың жарқын даусы саңқ етеді.
– Соңғы жағын тағы бір қайталап жіберші?! – деп, хан өтініш жасады.
Бала қайтар емес:
– Рас айтам, мейірімдісіз! Соныңыз дұрыс па? Хан атыңызға лайық емес қой!
Жұрт қайтадан тына қалады.
– Хан деген ептеп қаһарлы болуы керек емес пе?! Ал Сіз болсаңыз, Хан атыңызбен тұнып тұрған мейірімсіз! Не көрінді Сізге? Мұныңыз не? Мына мен сияқты кедей-кепшікті төріңізде тайраңдатып қойғанша, ит қосып қуу керек еді ғой! Жоқ, Сіз өзіңіздің мейір, шапағатыңызбен мені де құрметті қонақтармен теңдей күткелі жатырсыз! Апырмай, бұл дегенің масқара ғой!
Сосын Сіз бар ғой, барып тұрған… (көпшілік ішегін тартып, қатып қалады)
…барып тұрған, қалай айтсам екен, нағыз теңдесі жоқ данышпансыз!
– Дәл осы жерін қаттырақ айтшы?! – дейді Хан, өзіне тіке айтылған шындықтан жерге кірейін деп тұрып.
Бала шегелеп тұрып айтады:
– Данышпансыз! Ұят емес пе мұныңыз?! Қазақтың қай ертегісінде ханның миы істеуші еді. Оу, ептеп ақымақтау бола салуға болады ғой! Жоқ, Сіз ақылыңыздан алжаспайсыз! Теңді – теңімен, тезекті – қабымен демей, қызыңызды айттыруға келген қаншама ханзадамен мені тең бағалап, әуелі сыннан өтсем, қызыңызды жетектетіп жібергелі тұрсыз! Масқара ғой мұныңыз! Сосын Сіздің ең масқара қылығыңыз… – дей бергенде:
– Жоқтаудың сөзі бар ма сенде? – деп Желаяқ Таусоғардан сұрайды.
– Бар, міне. Минуспен айтасың ба, плюспен бе?
– Жибой айтам, – деген Желаяқтың даусы дірілдеп шығады.
– Жаназа шығара алатын біреу бар ма екен? – деген Саққұлақ сарайды көзбен сүзіп шығады.
– Сіздің ең сорақы қылығыңызды айтпай тұра алмаймын, Хан ием! – деп, ана жүгермек әрі қарай жалғайды… (жұртта ес жоқ, әлсіздер талып жатыр)… Сіздің адам төзбес, ел шыдамас тағы бір кемшілігіңіз…
Желаяқ шыдамай, жоқтау айта жөнеледі:
– Әуелеп ұшқан дуадақ,
Көбелекті қуалап,
Шындық айтып нең бар ед –
Өлдің ғой сен, ой, дурак!
– Марқұм-ай, жақсы бала еді, жастай кетті-ау! – деп Саққұлақ солқылдап тұр.
Таусоғар жоқтауды жалғайды:
– Ауылың сенің іргелі,
Етек-жеңің түрмелі.
Шындық айтып несі бар –
Жалтырап жүріп бір жері!
Бала шімірігетін емес, нақ сөйлеп тұр:
– Сіз,.. Сіз – әлемдегі ең,.. ең… әділ хансыз! Иә, иә, әділсіз!
– Ибай-ай, мына бала сойып салды-ау! Соңғысын, мына биіктеу жерге шығып, тағы бір айтшы, басқалар дұрыс естісін! – деген Ханның сөзі әрең шықты.
– Сіз әділсіз! Өзге хандар бармақ басты, көз қысты жасап, елдің берген үлдесі мен бүлдесіне қарап, адамды бағалап жатса, Сіз өйтпейсіз! Қолыңызға қара бақыр бермеген мені ханша сыйлап, қарсы аласыз! Оныңыз не?! Естіген жұрттан ұят емес пе? Енді мені, мына қу кедей мені, күйеу бала дегіңіз келіп отыр! Мұндай әділдікке қалай төземіз?! Төзе алмаймыз! Шыдамның да шегі бар, шындық – осы, Хан ием! Мен айтпай тұра алмадым, арғы жағын өзің біл! Шабамын десең – міне бас!
Тым-тырыс тыныштық.
Өмірі мұндай шындық естімеген Хан кемсеңдеп тұр. (Айыбыңызды бетіңізге басса, сіз қайтер едіңіз?).
– Ойпырмай, мынандай аяусыз, ащы шындықты өмірі естіген емеспін! Қамшыдай осып түсті ғой! Бетпе-бет келіп, маған шындық айтқан адамды тұңғыш көріп отырмын! Қайтсем екен?! – деп, ханның тізесі дірілдеп, өзі кемсеңдеп кетті.
– Зынданда шірітейік!
– Жонынан таспа тілейік!
Ханның амалы құрыды. Өксігін баса алмай, әрең сөйлейді:
– Жоқ! Бұл баланың айтқаны ащы болса да – шындық! Осыншама жыл жанымда жүріп, қайсысың осы баладай менің кемшілігімді бетіме баса алдыңдар? Есеңгіретіп, еңсемді басып тастады ғой… Уәдем – уәде! Бердім қызымды осыған! Өз тәлейінен көре жатар!
Жұрт шу ете қалады. Сарайдағы бұл әңгіме бірден сыртқа тарайды. Хан сарайдың алдына бар халықты жиып, кешірім сұрайды:
– Ал, халқым менің! Мына баланың бетіме айтқанының бәрін мойындаймын. Рас, ондай кемшіліктерім бар, Хан болсам да, пендемін ғой мен. Егер қайсыбіріңді сол мейірімділігіммен, данышпандығыммен кемсітіп, әділдігіммен ренжіткен болсам, кешірім өтінем, асыл халқым! Өзімнің артық кетіп бара жатқанымды мына бала болмаса, тіпті аңғармай барады екенмін. Көзімді ашқанына рахмет! Менің мейір-шапағатымнан шапалақ жегендерің болса, айыпқа бұйырмаңдар! Қайтейін, анадан солай туғасын?.. Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді де… Кешіріңдер!
– Апырмай, халқының алдына шығып, кінәсын мойындаған неткен данышпан еді!
– Халқына бас иіп, кешірім сұраған неткен кішіпейіл еді!
– Осындай ханымыз бар біз бақыттымыз ғой!
– Сізде еш кінә жоқ, Сіздің қадіріңізге жетпей жүрген бізді аямау керек! – деп, дүйім жұрт еңірегенде, етектері жасқа толыпты.
Осы балаға дейін ханға кімнің не айтқаны беймәлім күйінде қалыпты. Ал мына баланың шыңғырта айтқан шындығын сарай шеберлері тасқа басқан екен, содан бізге дейін жетіпті дейді. Ең алғашқы мақтау жайлы тасқа басылған заңды дәкумет осы деп жүр ғой ғалымдар. Уот, тәк!
Ал ең бірінші жамандау қалай шыққанын келесі кездескенде айтармын…
Асқар НАЙМАНТАЕВ
