«Общественная позиция»
(проект «DAT» №19 (290) от 14 мая 2015 г.
ДАТ!
Қазақстан қоғамында ұлттық мүддеге жанашыр партия құру қажеттігі жөнінде сөз қозғала бастады. Ол партия тек ұлтшылдар ұйымы болып, сыңаржақ саясаттың соңында кетпес үшін не істеу керек? Қазақ мемлекетін саяси-экономикалық дағдарыстан, тұңғиық тығырықтан шығарудың алғы шарттары қандай? Ұлттық идеология қандай болуы керек?
Міне, жаңа партия ұран етуі тиіс деп санайтын осы және басқа да сұрақтар төңірегінде белгілі кинорежиссер, белсенді ұлт жанашыры Еркін Рақышев әңгімелейді.
–Соңғы кезде ұлтшылдар жаңа партия құру керек деп жүр. Осы жайлы пiкiрiңiз қандай? Ол партия кiмдердiң мүддесiн қорғайды?
– Бiзде әртүрлi бағыт-бағдарды ұстанған партиялар бар. Бiрақ бұлардың ұстанымы әртүрлi көрiнгенiмен, сайып келгенде, олар билiктiң айтқанына көнiп, айдауынан шықпайтын мүдделес партиялар. Бiрен-саран оппозициялық бағыт ұстаған партиялардың өзiне халық «билiктiң жобасы» деп сенбейдi. Сондықтан ұлт жанашырлары мен ұлтшыл азаматтар бiрiгiп, қарапайым халықтың мүддесiн қорғайтын партия ашуға ниет етiп жүр.
Бұл партия – өз туған жерiнде қайыршының күнiн кешкен, тұрмысы төмен жандардың, кең байтақ жерiмiзден баспана салуға жер ала алмай, үйсiз-күйсiз жүрген бауырларымыздың партиясы болады деп ойлаймын. Солардың мұң-мұқтажын жоқтайтын, мүддесiн қорғайтын, ақиқатты ту етiп, әдiлеттi қоғам орнататын партия қажет. Тiлiмiздi тұғырына қондырып, рухымызды көтерiп, ұлттық құндылықтарымызды қайта жандандыратын, қазақ елiн жемқорлық, сатқындық, азғындық сияқты дерттерден арылтатын күш керек.
– Бiрақ билiк партияны тiркемеуi мүмкiн ғой. Ондай болса, партия құру үшін әуре болудың қандай қажетi бар?
– Жуықта ел президенті саяси реформа жасаймыз деп айтты ғой… Оның үстiне бiздiң билiк бiрлiк туралы жиi айтады. Бiрлiк болу үшiн өздерi «алға, алға» деп, далақтап шаба бермей, қарапайым халыққа қарай бет бұруы керек. Халықпен санасып, елдiң iшiнен шыққан ойлы, бiлiмдi, ұлтжанды азаматтармен тiзе қосып қимылдағанда ғана бiрлiк баянды, сонда ғана дағдарыстың зардабы әлдеқайда жеңiл болады. Дәл қазiр билiк ұлтшылдардың партиясын тiркеп, тығырықтан шығуға өздерiне сүйенiш етуi керек.
Оның үстiне ұлтшылдар «билiк партияны тiркемедi» деп қарап отыра алмайды. Партияны тiркемесе, халықтың игiлiгi мен ұлттың болашағы үшiн, тiркелмей-ақ жұмыс iстейдi. Алғашқы кезде тiптi қоғамдық ұйым болып та iстей бередi. Таяу арада теңге құнсызданып, халықтың тұрмыстық жағдайы күрт төмендеп, жұмыссыздар көбейiп, халықтың билiкке деген наразылығы артып, оның арты өшпендiлiкке ұласуы мүмкiн. Ол кезде ұлтшылдардың жақтастары көбейген үстiне көбейе түседi. Бұндай жағдайда ұлтшылдар партияны тiркеудi билiктен сұрамайды, заңның орындалуын талап етедi. Сондықтан да үкiмет билiктi сынағандарды жау санамай, «келiсiп пiшкен тон келте болмайды» демекшi, олардың да пiкiрлерiне құлақ асып, бiрiгiп жұмыс iстеуi керек. Бiр нәрсе анық – ұлтшылдардың партиясы ерте ме, кеш пе – бәрiбiр тiркеледi. Билiк оны неғұрлым ертерек тiркесе, соғұрлым өзiне жақсы.
– Ал ол партияның бағдарламасы қандай болуы керек деп ойлайсыз?
– Бұл партияның басты мақсаты – халықтың санасын оятып, өз идеялары мен бағыт-бағдарламаларын халықтың игiлiгiне жарату болу керек. Қазiр оның тұжырымдамасы жазылып жатыр. Менiңше, ол ұлттық идеологиямен байланыстырылып, соның негiзiнде дайындалуы керек.
– Сонда қалай, ол «Мәңгiлiк ел» идеясының негiзiнде жазылуы керек пе?
– Жоқ! «Мәңгiлiк ел» қазаққа ұлттық идеология бола алмайды. Ол жай коммунизм құрамыз деген сияқты жалаң ұран ғана. Кеңес заманында бiз болашақта коммунизмде өмiр сүретiн боламыз дейтiн. Коммунизмдi жұмақ етiп көрсететiн. Қазiр коммунизм түгiлi, өздерi де жоқ болып кеттi…
Сол сияқты ешқандай негiзi, сүйенiш-тұғыры жоқ «Мәңгiлiк ел» де ұлттық идеология бола алмайды. Одан кейiн билiктiң iсi мен сөзi – екi басқа. Бiздiң билiк iс жүзiнде Еуразиялық одаққа мүше болып, ортақ ақша енгiзiп, қазақты тәуелсiздiгiнен айыруға әрекет жасап жатыр. Ал айтатындары «мәңгiлiк ел» боламыз дейдi. Сонда мұның астарында не жатыр? Әдейi елдiң назарын басқа жаққа аудару ма?
– Ендеше, сiздiң ойыңызша, ұлттық идеология қандай болуы керек?
– Ұлттық идеология – кез келген мемлекеттiң қарқынды дамуының басты құралы. Ұлттық идеологияны басшылыққа алған мемлекет дамудың жаңа сатысына көтерiлiп, өркендеу жолына түседi. Халықтың негiзгi сұраныстарына жауап беретiн ұлттық идеология мемлекет өмiрiнде таңғажайып өзгерiстер жасай алады. Бiздiң билiк «мәңгiлiк елге» дейiн де ұлттық идеология жасауға бiрнеше рет талпынды. Бiрақ ешқандай нәтиже шықпады. Менiңше, билiк ұлттық идеологияның не екенiн түсiнбейдi немесе оны iске асыра алмайтынын бiлген соң, оны жасауға құлықсыз.
Мәселен, үкiметтiң ұлттық идеология мынандай болады деген бағдарламаларына талдау жасап көрейiк. Бiр кезде билiк бiздiң ұлттық идеология – алдыңғы қатарлы 50 елдiң қатарына кiру деп бастама көтердi. Бiр қарағанда жақсы сияқты. Бiрақ билiк қулыққа басып, халыққа бiр нәрсенi айтпады. Ол бiздiң сол кезде қай орында тұрғанымыз едi. Сол уақытта бiз 56-орында едiк. Содан 6 орынға көтерiлу де жетiстiк пе? Осындай да ұлттық идеология бола ма? Әйтеуiр мұнай сатудың арқасында әупiрiмдеп жүрiп, 50-ге iлiктiк қой. Ендi 30-ға кiремiз деп құлшынып едiк, құдай ұрғанда, мұнайдың бағасы құлдырап, билiк бейшара күйге түстi де қалды. Ендi мына түрiмiзбен баяғы 56-орнымызда тұрақтап қалу арманға айналайын деп тұр.
Ал ендi ұлттық идеологияның арқасында Оңтүстiк Корея елi қандай жетiстiкке жеткенiн көрейiк. 1960 жылдары Оңтүстік Корея өте кедей, Африканың артта қалған елдерiмен деңгейлес, екiншi жүздiкке кiретiн ел болатын. Өзiнде ештеңе өндiрмей, барлығын, тiптi iшетiн суға дейiн сырттан алатын. Жейтiн тамақ болмағандықтан, халық шөп, ағаштың қабығын азық еткен. Сол кезде Корей үкiметi «Бiз бар күш-жiгерiмiздi жиып, дамыған елдердiң қатарына қосыламыз, Жапонияға жетiп, басып озамыз» деп, алдарына ұлы мақсат қойып, халықты соған жұмылдыра бiлдi. Кезiнде бiр уыс күрiш үшiн таңнан кешке дейiн еңбек ететiн Корей елi осы ұлттық идеология мен еңбексүйгiштiк қасиеттерiнiң арқасында 20–30 жылда әлемнiң ең дамыған елдерiнiң қатарына қосылды. Бүгiнгi таңда Корея күнделiктi қолданылатын тауардың 95 пайызын өзiнде өндiредi. Мiне, ұлттық идеологияның құдiретi!
– Үкiметтiң тағы бiр бастамасы – бәсекеге қабiлеттiлiк пен сыртқа тауар шығару – бiздiң ұлттық идеология деп едi…
– Бiрақ бұл бастама да еш тұғырға сүйенбей, негiзсiз жасалған соң, оның орындалу тетiктерi анықталмағаннан кейiн, бұл да бiр кезектi науқаншылық болып қалды. Үкiмет осы идеяны күн тәртiбiнен түсiрмей, бар күш-жiгерiн оны жетiлдiруге жұмсағанда, бұл бағдарлама ұлттық идеологияның негiзгi тармақтарының бiрi болуы мүмкiн едi.
Бiрақ осы жылы жағымпаздар «Астана – бiздiң ұлттық идеологиямыз» деп жар салды. Айналайын-ау, Астана қалай ұлттық идеология болады? Ол әшейiн қала ғой, қала ғана! Мейлi, астанамыз-ақ болсын. Ұлттық идеология мен астананың арасы жер мен көктей емес пе?! Жағымпаздар Астананы ұлттық идеология деуден бұрын, алдымен ұлттық идеологияның не екенiн бiлiп алуы керек едi. Бұл тектес ондаған, жүздеген идеялар, «мәңгiлiк ел» мен «нұрлы жолдар» мемлекеттiң күнделiктi өмiр сүруiндегi қажеттiлiктен туындаған ағымдағы бағдарламалар ғана. Бұлар ешқашан да ұлттық идеологияға жатпайды. Себебi бұл бағдарламалардың ұлттық идеологияның шарттарына үш қайнаса сорпасы қосылмайды.
– Ол қандай шарттар? Толығырақ ашып айтсаңыз.
– Ұлттық идеологияның шарттары мынандай болу керек деген нақты тұжырымдама жоқ. Себебi ол әр елдiң ұлттық ерекшелiктерi мен мемлекеттiң жағдайына қарай жасалады. Ол уақыт ағымына, заман талабына сай өзгерiп, толығып отырады. Сондықтан дамыған елдердiң ұлттық идеологияларын сараптай келе, оның шарттары мынандай болу керек деген қорытынды жасауға болады.
Біріншіден, мемлекет алдына ұлы мақсат қояды. Екінші – халық билiкке сенуі керек. Одан кейiн ұлттық идеологияның мақсатын түсiнiп, оның негiзгi орындалу тетiктерiн ұғынуы керек.
Үшіншіден, халық ұлы мақсатқа жету өзiне тiкелей қатысты екенiн сезiнiп, құлшыныспен жiгерленiп, бiр тудың астына бiрiгiп, белсендi өмiр сүруі керек.
Ұлттық идеология iске асу үшiн, оның жоғарыда аталған үш шартының орындалуы – мiндеттi. Егер үш шарттың бiрi орындалмаса, онда ол iске аспайды. Бiздiң билiк алдына мақсаттар қойып, қанша талпынғанымен, халық оған сенбейдi. Президент, парламент сайлауларында алған 90 пайыздық нәтижелер халықтың билiкке деген шынайы сенiмiнiң көрсеткiшi бола ала ма? Жоқ, әрине! Билiк бүгiнге дейiн бiрде-бiр рет әдiл сайлау өткiзбеген соң, халық билiкке неге сенбейдi деп таңданудың қажетi жоқ. Билiк халықтың сенiмiне ие боламыз десе, алдымен әдiлеттi қоғам орнатамыз деп, жұмысты саяси реформа жасаудан бастауы керек.
Ал ендi Жапонияның ұлттық идеологиясын қарайық. Екiншi дүниежүзiлiк соғыста ойсырай жеңiлiп, Хиросима мен Нагасаки қалаларына тасталған атом бомбаларынан кейін жапон үкiметi: «Бiз соғыста жеңiлдiк, бiрақ бейбiт өмiрде жеңуiмiз керек» деген ұранның астына бүкiл халықты бiрiктiрдi. Соның нәтижесiнде жаңа тауар түрiн ойлап табу жапондықтардың ұлттық идеологиясына айналды. Билiкке, болашағына сенген халық ұлы мақсатқа жету үшiн күнiне 16–18 сағатқа дейiн еңбек еткен. Нәтижесiнде бүгiнгi таңда ешқандай табиғи ресурсы жоқ Жапония әлемдегi ең бай елдердiң бiрiне айналды. Ал бiздiң билiктiң ұлттық идеология деп жүрген «мәңгiлiк елi» Жапон, Оңтүстік Корея елдерiнiкiмен салыстырғанда ертегi – баланың ойыны.
Бұл жерде үлкен жаңалық ашудың қажетi жоқ. Бiз әрқашан да ұлттың тағдырына қатысты мәселелерге келгенде, Алаш қайраткерлерiнiң ұстанымына жүгiнсек – қателеспеймiз. «Алаш» партиясының негiзгi ұстанымының бiрi – әлемнiң озық елдерiнiң тәжiрибесiне сүйене отырып, ғылымды дамытып, ұлттық салт-дәстүрге негiзделген ұлттық-демократиялық мемлекет құру болатын. Осы сияқты жолмен жүрген Оңтүстiк Корея, Сингапур, Малайзия сияқты мемлекеттер «Азия барыстарына» айналды. Естерiңiзде болса, бiз де бiр кезде «барыс» боламыз деп талпынған едiк. Бiрақ бiздiң барысымыз «Қызыл кiтапқа» кiрiп, жоғалып кеттi ме, әлде үйдегi кәдiмгi ала мысық болып жүр ме, түсiнбей қалдық қой.
Менiңше, бүгiнгi қазақтың ұлттық идеологиясы – жаңа ұлт қалыптастырып, өркениеттi, дамыған ел болу. Мiне, осы бiздiң ұлттық идеология болу керек.
– Жөн-ақ делік, ал «жаңа ұлт қалыптастыру» деген не?
– Итальян ойшылы Николла Макиавелли: «Ұзақ уақыт құлдықта болған халық елiне деген сүйiспеншiлiктен, отансүйгiштiктен айырылып, жалтақ, көнгiш, жағымпаз болады. Мұндай ел кездейсоқ жағдайда тәуелсiздiкке қол жеткiзсе, ол еркiндiктi де пайдалана алмайды» деген екен. Тура қазаққа арнап айтқандай. Бүгiнгi қазақ қоғамы жалқау, намыссыз, имансыз, құндылықтардың орнын алмастырып алған. Ұлтымыз осы қалыпта жүре берсе, рухани азғындалған тобырға айналып, жойылып кетедi.
Бiз бабаларымыз батыр болған деп мақтанамыз. Бiрақ бүгiнгi ұрпақ қорқақ, намыссыз, жiгерсiз, жағымпаз, жалтақ болып өсуде. Батыр бабаларымыз жан аямай күресiп, жандарын қиып жеткен тәуелсiздiгiмiзге қауiп төнiп тұрса да, қоян жүрек қорқақтығымыз бен сатқындығымыздан, екiжүздiлiгiмiзден ештеңе бiлмегенсiп, бұғып отырмыз. Осыншама қадiр-қасиетiмiздi жоғалтатын тексiз халық емес едiк қой!
– Ал енді бұл қасіреттен құтылу үшін не iстеу керек?
– Зерттеушi ғалымдар Оңтүстiк Кореяны санаулы жылда «Азия барыстарының» бiрiне айналдырған ұлттық идеологияның құпиясы – салт-дәстүр мен ұлттық құндылықтарды насихаттай отырып жүргiзiлгендiгiнде екенiн айтады. Кәрiстер рухани байлыққа, үлкендi құрметтеуге, әсiресе мейiрiмдiлiкке көп көңiл бөлген. Адами қасиеттердi аяққа таптағандарды жазалаған. Тiптi жұбайының көзiне шөп салғандарды соттайтынын айтсақ та жеткiлiктi. Ал жапондар балаларына сәби күнiнен жапон деген ұлы халықтың азаматы болатынын ұғындырып, өз ұлтын қалай сүюдi санасына сiңiрiп өсiредi. Сол үшiн де бiз алдымен мәңгүрттiкке, азғындыққа апаратын жолға тосқауыл қоюымыз керек.
Ал билiк болса, өздерi сияқты екiжүздi, өтiрiкшi, жағымпаз, жалтақ, жалған патриот жастарды тәрбиелеп өсiруде. Алаш көсемi Әлихан Бөкейханов «Ұлтқа қызмет ету бiлiмнен емес – мiнезден» деген екен. Халқымыз көк бөрiнiң ұрпағы екенiн ұмытып, қасқыр мiнезден қой мiнездi болған заманда бiзге сол мiнез жетiспейдi.
Қазiр Ресейдiң тарапынан тәуелсiздiгiмiзге қауiп төнiп тұрған кезде оны қорғап кала алмай, ертең еркіндіктен айырылып қалатын болсақ, онда жаңа ұлт қалыптастыру жайына қалады. Сол үшiн бар күш-жiгерiмiздi тәуелсiздiктi қорғап қалу үшiн жұмылдыруымыз керек. Сондықтан бұл проблемалар бiр жүйеге бағынып, бiр-бiрiмен тығыз қарым-қатынаста болғанда ғана нәтиже бередi. Ұлттың өзектi мәселелерiн бiзге ешкiм де шешiп бермейдi. Оны қазақтың намысын оятып, рухын көтеру арқылы тек ғана өзiмiз шешемiз.
– Халықтың әл-ауқатын көтерiп, өркениеттi елдердiң қатарына қосылудың жолдарын сіз қалай ойлайсыз?
– Бiз бiр нәрсенi түсiнуiмiз керек: болашақ – озық технологиялардың заманы. Кiмнiң технологиясы жоғары – сол алдыңғы қатарлы елдер қатарына кiредi. Билiктiң инновация, отандық тауар өндiру, тағы басқа бағдарламалары дұрыс болғанымен, бiрақ ол бізді қиындықтан құтқара алмайды. Бұл жерде ең басты проблема – Ресейден келетiн тауарларға тосқауыл қоймай, бiзде отандық тауар өндiру ешқашан да дамымайды. Одан кейiн шетелден сатып алатын, бiрақ өзiмiзде өндiруге болатын мыңдаған тауарлардың тiзiмiн жасап, соларды шұғыл түрде өзiмiзде шығару керек. Отандық тауарларды шетелге сататындарға ерекше қамқорлық жасап, қолдау қажет. Бiз өз тауарларымызды шетелге сатуды басты бағыт қылып алуымыз керек.
Бұл жерде өзiмiз ештеңе өндiре алмай жүрiп, шетелге немiздi сатамыз деген сұрақ тууы мүмкiн. Кезiнде кеңес үкiметiнде тауардың сапасын арттырып, өнертапқыштардың идеяларын қолдау жайлы жақсы бағдарлама болған. Бiрақ коммунистiк жүйеде нарықтық заңдылық болмаған соң, ойлап табылған жаңалықтардың көбiсi өндiрiске жетпей қалды. Кейiн оларды шетелдер сатып алып, өз игiлiктерiне жаратты. Жапондар тiптi «Юный техник», «Техника молодежи», т.б. журналдарынан көптеген тың ойлар, жаңалықтар алып, оны өндiрiске жiбергенi мәлiм.
Сондықтан бiз қаржыны түкке пайдасы жоқ саяси iс-шараларға шашқанша, өнертапқыштар мен жаңалыққа жаны құмар адамдарды тауып, соларды қолдауымыз керек. Әр мекеме мен бiлiм ордаларында жастарымыз интернет арқылы бiр елден тауар алып, оны өңдеп, жетiлдiрiп, өздерiне, басқа елдерге сатуды үйрену керек. Осы үрдiстi жаппай халықтық қозғалысқа айналдыру қажет.
Әрине, бұл оңай iс емес. Бiз бiрiншi сыныпқа бара жатқан бала сияқтымыз. Әлi ештеңе де бiлмеймiз. Бiрақ ол бала он жылда бiлiм алып, өмiрге аяқ басатыны секiлдi, бiз де бұны кезектi науқаншылық қылмай, дұрыс жолға қойсақ, бес-он жылда өз тауарларымызды шетелдерге сатармыз. Ең бастысы – халқымыз iзденiмпаз, еңбекқор, жаңалыққа жаны құмар болып өседi.
Қазір бiз дамыған әлемдiк елдерден озық технологиялар бойынша 40–50 жылға дейiн кейiн қалып қойдық. Сол үшiн де бiзге басты бағыттың бiрi етiп жапондар мен кәрiстер секiлдi бүгiнгi әлемдегi озық технологиялардың дайын патенттерi мен лицензияларын сатып алған жөн. Бұл кезде бiз ақшаны да үнемдеп, уақытты да ұтамыз. Одан кейiн кәсiпкерлер табысының 10 пайызын озық технологияға негiзделген жаңа кәсiпорындар ашуға салу керек. Ал үкiмет өз тарапынан сатып алынған лицензияларды ұлттың мүддесi үшiн жұмыс iстеп жатқан тәжiрибелi, ұлтжанды кәсiпкерлерге беруi тиiс. Осылай iстесек қана уақыт өте елiмiз әлемдiк көшке iлесiп, болашақ ұрпағымыз дамыған, өркениеттi елде өмiр сүретiн болады.
Сұхбаттасқан –
Әйгерiм ТIЛЕУЖАНҚЫЗЫ
