Ерлан САЙЫРОВ, саясаттанушы: ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫН Алатын қарпіне көшу –ТАРИХИ МИССИЯ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №33 (397) от 14 сен­тяб­ря 2017 г.

 

ДАТ!

 

– Ерлан мыр­за, дүй­сен­бі күні пар­ла­мент­тік тың­да­уда латын әлі­п­биіне көшу мәсе­лесі мен әлі­п­бидің нұсқа­сы талқы­лан­ды. Соған қаты­су­шы­лар­дың бірі ретін­де осы талқы­ла­удың бары­сы­на сіздің көңіліңіз тол­ды ма?

– Әрбір жаңа іс бірін­ші қадам­нан баста­ла­ды: сон­ды­қтан латын қар­піне қаты­сты алға­шқы мем­ле­кет­тік шара өз дәре­же­сін­де өтті деп ойлай­мын. Әрине, мәсе­ленің маңы­зды­лы­ғы тұрғы­сы­нан қараған­да, жеке­ле­ген кем­шін деталь­да­ры ауы­зға алу­дың қажеті аз. Ешқан­дай артық эмо­ция болған жоқ, жаңа әлі­п­бидің жоба­сы бай­ып­ты түр­де таны­сты­рыл­ды, латын гра­фи­ка­сы­на не үшін өтуі­міз керек деген сұраққа бір­ша­ма жау­ап берілді.

Мен сіз­ге айтай­ын – тіп­ті талқы­ла­у­ға қаты­сқан орыс тіл­ді сарап­шы­лар мен басқа ұлыс өкіл­дері бұл мәсе­лені салиқа­лы ой еле­гі­нен өткізіп қана қой­ған жоқ, толы­ғы­мен қол­да­ды. Эду­ард Поле­та­ев, Сер­гей Сели­вер­стов сияқты таны­мал аза­мат­тар латын әлі­п­биіне өтудің маңы­зы мен өзек­тілі­гін жан-жақты ашып бер­ді. Яғни, қоғам­да латын әлі­п­биіне өтудің қажет­тілі­гі, өзек­тілі­гі, маңы­зы жөнін­де ұжым­дық пози­ция бар деген сөз.

– Басқа ұлт өкіл­дерін қай­дам, ал қазақ қоға­мы­ның өзін­де латы­нға көшудің жақ­та­ста­ры мен қар­сы­ла­ста­ры әртүр­лі пікір айту­да. Сіз осы екі тарап­тың қай­сысын және қан­дай себеп­тер­мен қолдайсыз?

– Менің жеке басым латын гра­фи­ка­сы­на 2000 жыл­дар­дың басын­да өту керек болған, қазір­гі таң­да кеші­гіп бара жатыр­мыз деген пікір­де­мін. Осы мәсе­лені көп­те­ген аза­мат­тар сая­сат­тан­ды­рып, аста­ры­нан бір сая­си рең, әлдебір кір­бің іздеп әлек. Шыны керек, латы­нға өту себеп­терінің бір­не­ше аспек­тілері бар. Ең негіз­гісі – гума­ни­тар­лық аспект, қазақ ұлты­ның бүгін­гі заманға сай өз бет-әлпе­тін қалып­та­сты­ру мәсе­лесі. Сая­си аспек­тілер, егер бол­са, ең соңғы­сы болуы мүмкін.

– Ал мен де, Ере­ке, латын әлі­п­биіне өтуді және бірін­ші кезек­те оның сая­си аспек­тісін қол­дай­мын. Бұған дей­ін билік тара­пы­нан жаса­ла­тын баста­ма­лар­дың сын­шы­сы едім, ал латы­нға өту ини­ци­а­ти­ва­сы мен үшін өзінің сая­си аста­ры­мен маңы­зды болған­ды­қтан, дәл осы мәсе­ле­де билік­ке жақ­тас болғым келеді. Ең басты­сы, ресей­лік ықпал­дан шығу­дың гео­са­я­си аспек­тісі бола­шақ ұрпақты отар­лық сана­дан құтқа­ра­ды деп білем. Әрине, бұл баста­ма­ның шикілік­тері де жоқ емес: көш жүре түзе­леді деген­дей, кем­шін тұста­рын керу­ен­нің үстін­де түзетіп аламыз…

– Сіз тәу­ел­сіз жур­на­лист болған соң, ойы­ңы­зды ашық айтуға қақы­лы­сыз. Бірақ сіз айтқан керу­ен біраз жер­ге жетіп алғанға дей­ін, бір сау­сақты бүгіп жүру­ге тура келетін жәйт­тер бар. Біздің ырқы­мы­здан тыс қалып­тасқан гео­са­я­си гәп­тің жазыл­маған ере­же­лерін сақтай білуі­міз керек…

Негізі, әлі­п­би тек қана бел­гілер мен ере­же­лер жиын­ты­ғы ғана емес, әлі­п­би – ұлт­тың әле­умет­тік пси­хо­ло­ги­я­сын қалып­та­сты­ра­тын, оны әлем­дік дең­гей­де­гі тен­ден­ци­я­ларға сәй­кестен­діретін бір­ден-бір құрал. Біз ХХІ ғасыр­да өмір сүру­де­міз, Жер шары халқы­ның 80 пай­ы­зы әртүр­лі шама-шарқын­да латын қар­пін пай­да­ла­на­ды. Бүгін­гі инже­нер­лік ойлар, дәл­ме-дәл ғылым­дар, инно­ва­ци­я­лық тех­но­ло­ги­я­лар латын әрпі­мен жаса­ла­ды, яғни бұл әріп­ті жоға­ры тех­но­ло­ги­я­ның драй­вері деу­ге болады.

Соны­мен бір­ге бұл мәсе­ленің гума­ни­та­ри­я­лық аста­ры да бар­шы­лық. Біз әлем­дік гума­ни­тар­лық және мәде­ни кеңістік­ке де еніп келе­міз. Латын әліп­пе­сінің енуі эко­но­ми­ка­ның триг­гері бола ала­ды. Себебі жаңа маман­ды­қтар, жаңа маман­дар, әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­ның жаңа бағыт­та­ры пай­да болады.

– Сөз жоқ, ойы­ңы­зды қостай­мын. Мәсе­лен, ғалам­дық интер­нет тех­но­ло­ги­я­сы әрбір пәтер­дің ас үйіне дей­ін кіріп кет­кен заман­да, опти­ка тал­шы­қта­ры инже­не­ри­я­сы деген маман­ды­ққа сұра­ныс пай­да болу­да. Мұн­дай маман­ды­қтар­ды латын тер­ми­но­ло­ги­я­сы­ның көме­гін­сіз иге­ру тіп­ті де мүм­кін емес.

– Иә, латын әлі­п­биіне көш­кен соң, қазақ тілін­де­гі жаңа тер­мин­дер­ге бай­ла­ны­сты келеңсіздік­тер жой­ы­ла­ды. Бұл рефор­ма­ны қабыл­дау арқы­лы біз басқа халы­қтар сияқты өзге тіл­дер­ден алған сөз­дер­ді өз фоне­ти­ка­мы­зға жақын­да­тып ала­мыз. Біз­ге қол­да­ны­стағы тер­ми­но­ло­ги­я­лық тіл­дік нор­ма жасау үшін, тілі­мізді модер­ни­за­ци­я­ла­у­ы­мыз қажет. Яғни, басқа әлі­п­би­ге көшу үрдісі кезін­де тілі­мізді модер­ни­за­ци­я­лау мүм­кін­ді­гіне ие боламыз.

Латын әрпін пай­да­ла­нып, біздің жаста­ры­мыз Интер­нет­тен ақпа­рат алуға кең мүм­кін­дік­ке ие бола­ды. Бүгін­де біздің бала­ла­ры­мыз гад­жет, айфон, смарт­фон­дар­ды еркін пай­да­ла­нып жүр, бұл орай­да олар біз­ден ақыл сұра­май­ды. Яғни, билік­тің бұл әре­кет­тері, жаңа бір сая­си ағым­ды ойлап табу, адам­дарға жаңа әле­умет­тік бағыт беру емес, де-факто іс-жүзіне асып қой­ған мәсе­лені заң жүзіне енгі­зу ғана.

Иә, «көш жүре түзе­леді» – ол анық. Ал біз сол көш­ке іле­су­ге дай­ын болуы­мыз қажет. Бұл көш ғалам­дық өрке­ни­ет көші, одан қалу – ұлт­тық ката­стро­фа бола­ды. Ғұла­ма Мұх­тар Әуе­зо­втың өзі «Абай жолын» ара­б­тан алы­нған төте жазуы­мен бастап, латын қар­пі­мен жалға­сты­рып, кирилл Әрпі­мен аяқтаған. Қан­ша­ма ақпа­рат, қан­ша­ма еңбек! Ал біздің қолы­мы­зда цифр­лық тех­но­ло­гия бар…

– Ел ішін­де жеке­ле­ген сана­ның стаг­на­ци­я­лық қар­сы­лы­ғы бола тұр­са да, ерте ме, кеш пе – латын әлі­п­биіне көшу про­цесі баста­луы тиіс еді. Менің жеке өзім, жоға­ры­да айтып кет­кен­дей, бұл «көшті» әлем­де қалып­тасқан гло­бал­дық гео­са­я­си жағ­дай­лар­мен бай­ла­ны­сты­рам. Ең басты­сы, халы­қа­ра­лық аре­на­да бір жағы – әлем­дік өрке­ни­ет, екін­ші жағы – регре­стік ере­гес­ке кет­кен Ресей­дің импе­ри­я­лық сая­са­ты теке-тірес туды­рған жағ­дай­да Қаза­қстан осы екі бағыт­тың қай­сы жағын таң­даға­ны дұрыс? Біз әлем­дік эко­но­ми­ка­дағы Ішкі жал­пы өні­мі 2 пай­ыз ғана бола­тын Ресей­ге еруі­міз керек пе, жоқ әлде 70 пай­ы­здан астам үлесі бар баты­стық өрке­ни­ет­ке іле­суі­міз керек пе?

– Бұл сұрағы­ңы­зға өзіңіз жау­ап беріп тұр­сыз, Ермұрат мыр­за! Сіздің сұрағы­ңы­здың аста­ры­нан мен гео­са­я­сат­тан бұрын, гео­эко­но­ми­ка­ны аңға­рам. Әлем­дік эко­но­ми­ка­лық өрке­ни­ет тех­но­ло­ги­я­ла­нып бара­ды. Дүние жүзін­де­гі бүкіл тех­но­ло­ги­я­лық өзгерістер­дің бар­лы­ғы латын грам­ма­ти­ка­сы аясын­да болып жатыр. Осы тұрғы­дан алған­да нағыз ноу-хау және инно­ва­ци­я­лар шоғы­ры латын әлі­п­биі арқы­лы жасалуда.

Бір­не­ше мысал кел­тірей­ін. «Daimler» ком­па­ни­я­сы 5–10 жыл­дар­дан соң АҚШ кеңісті­гін жау­лап алмақ, оның пилот­сыз жүр­гі­зу­шісі жоқ жүк маши­на­ла­ры әлем­ді шар­лай­тын бола­ды. Жылы­на 300 млн жұп аяқ киім шыға­ра­тын Adidas ком­па­ни­я­сы Гер­ма­ни­яда робот жұмыс атқа­ра­тын зауыт­ты баста­мақ. Ғары­шқа ұшу жұмыста­ры­мен айна­лы­са­тын «SpaceX» ком­па­ни­я­сы ғары­шқа ұшы­ры­лған зымы­ран­дар­ды қай­та­лап ұшы­ру­мен айна­лы­спақ, енді ғары­шқа ұшу эко­но­ми­ка­сы түбе­гей­лі өзгер­мек. Ғарыш кеңісті­гі кез кел­ген адам­ның қол жетім­ді арма­ны­на айна­лу­да, тіп­ті айнал­ды десе болар! «Kindred AI» ком­па­ни­я­сы адам­ның қабілетінің мықты жақта­ры мен робот­тың қаси­ет­терін қосып, экзоске­лет жасап, адам­дар­дың меха­низмдер­мен бір­лесіп жұмыс атқа­руын жүзе­ге асыр­мақ. Қазір­дің өзін­де иммер­сив­тік теле­о­пе­ра­ция деген бар – адам робот­тың көме­гі­мен ұстап жүретін қон­ды­рғы арқы­лы тех­но­ло­ги­я­ны бақы­лап оты­ра­ды. Бар­лы­ғы­мыз күн­делік­ті қол­да­на­тын Google, Facebook, twitter тех­но­ло­ги­я­лық ком­па­ни­я­ла­ры тек латын әрпін­де жұмыс істейді.

– Ал осын­дай тех­но­ло­ги­я­лық рево­лю­ци­я­лар Ресей­де емес, Баты­ста жаса­лып жатқа­нын еске­рер бол­сақ, біздің гео­са­я­са­ты­мы­зда өрке­ни­ет­ке қарай басым­ды­лық болуы керек емес пе?

– Иә, соны­мен бір­ге гео­са­я­сат­тың себеп­тері де жоқ емес. Сол гео­са­я­си себеп­тер­дің өзі бір­не­ше­ге жік­те­летін түрі бар. Бірін­шісі – Қытай фак­то­ры. Қытай эко­но­ми­ка­лық тұрғы­да, Афри­ка, Латын Аме­ри­ка­сы елдерінің бар­лы­ғы­на экс­пан­сия жасап бол­ды. Бұл елдер­ге трил­ли­он­даған дол­лар құй­ды. Көп­те­ген тех­но­ло­ги­я­лық кәсі­по­рын­да­рын өз мен­ші­гіне алды.

Ал Қытай мен АҚШ-тың жыл­дық сауда көле­мі 600 млрд дол­ларға жет­ті. Ең негіз­гісі бұл емес: Қытай АҚШ-тың мем­ле­кет­тік қары­зы­ның ең ірі көлем­де­гі қол­да­ну­шы­сы болып келеді. Бүгін­гі күні ҚХР АҚШ-тың трил­ли­он дол­ларға жуық мем­ле­кет­тік қары­зын ұстап отыр.

Екін­ші аспект, әрине, бүгін­гі заман­дағы батыс әле­мі мен Ресей ара­сын­дағы теке-тірес. Бұл өте терең про­цесс. Қаза­қстан Ресей мен Баты­стың ара­сын­дағы «қырғи-қабақ соғы­стың» от-шар­пуы­на ілініп қал­мауы қажет. Қаза­қстан­ның эко­но­ми­ка­сы соңғы кез­дері Ресей­ге салы­нған санк­ци­я­ларға бай­ла­ны­сты өзінің қарқы­нын жоғал­тып алды. Ал Ресей­ге қар­сы салы­нған санк­ци­я­лар бәсең­дер емес, керісін­ше, үдей түсуі ықти­мал. Сон­ды­қтан бір­тін­деп век­тор­ларға түзе­ту­лер енгізілуі керек сияқты. Ал латы­нға өту қаза­ққа өмір кеңісті­гін кеңей­тудің бір­ден-бір жолы! Түбін­де бол­май қой­май­тын жаһан­да­нуға қаза­қтың салт-дәстүрін сақтап ену­ге дай­ын болуы­мыз керек.

– Мен айтар едім: Еура­зи­я­лық эко­но­ми­ка­лық одаққа «кін­ді­гі бай­ланған» Қаза­қстан үшін латын қар­піне көшу – пут­ин­дік «орыс әле­мі­нен» іргені аулақ салу­дың пер­спек­ти­ва­лық сиг­на­лы (бел­гісі) деп… Ең басты­сы – қазақ қоға­мы мына­ны түсі­нуі тиіс: латы­нға бүгін көшіп, ертең оған ендеп еніп кет­пей­міз – бұл ұзақ про­цесс бір­не­ше жылға созы­луы мүм­кін. Біз­ге маңы­здысы – алға­шқы қадам жасау. Бұл қадам біздің баты­стық өрке­ни­ет­ке бет алға­ны­мы­здың алғы­шар­тын біл­діретін белгі.

– Қаза­қтың соци­у­мы қол­дан жасалған «орыс әле­міне» кір­мей­ді, ондай ырқы да жоқ. Бірақ көр­ші елдің біраз стра­тег­тері бізді солай қабыл­дай­ды, оны ашық жазып та жүр. Бұл қол­дан жасалған, өмір­шеңді­гі жоқ тео­рия екен­ді­гі анық.

Латы­нға өту­де­гі басты мәсе­ле «орыс әле­мі» неме­се жаһан­дық мәде­ни­ет кон­тек­тісі­нен де терең. Бір ғана мысал кел­тірей­ін. Модер­ни­за­ция жолы­на бірін­ші болып түс­кен ази­я­лық ел – Жапо­ния. Оның көп­те­ген елдер­ден айыр­ма­шы­лы­ғы – жапон өнер­кәсібін модер­ни­за­ци­я­лау про­цесін­де маңы­зды роль­ді идео­ло­гия атқар­ды. Жапон­дық идео­ло­гия елді дамы­ған мем­ле­кет­тер­дің қата­ры­на шыға­рып қана қой­ған жоқ, бұл елдің өзге­ге ұқса­май­тын, өзіне ғана тән өзін­ді­гін, дәстүрі мен үрдістерін сақтап қал­ды. Жапон­дар өз мәде­ни­етінің негізін­де модер­ни­за­ция жүр­гізді, олар ұлт­тық-мәде­ни тұрғы­да өзгер­меді, осы заман­ның затта­рын шығар­ды, тех­но­ло­ги­я­лық рево­лю­ция жаса­ды. Жапон­дар­дың мәде­ни­еті модер­ни­за­ция жүр­гі­зудің мақ­сат­та­ры­на бей­ім­дел­ген жоқ, модер­ни­за­ци­я­ны жүзе­ге асы­ра­тын басқа­ру­шы ақсүй­ек өкіл­дері мәде­ни­ет­ке бейімделді.

Осы орай­да Нобель сый­лы­ғы­ның лау­ре­а­ты, ұлы түрік жазу­шы­сы Орхан Памук­тың мына сөзін кел­тірей­ін: «Өзін­дік кел­бетін сақтай алмаған халы­қтар жоға­ла­ды. Сабур деген халы­қты кім еске түсірер екен? Сабур­лар импе­рия болғы­сы кел­ді, сар­мат­тар киген киім­ді киді, сар­мат­тар­дың әше­кей­лерін тақты, өлең­дерін оқы­ды, ақыр соңын­да тари­хи жадын жоғалт­ты, жой­ы­лып кетті».

Осы­дан артық қан­дай ескер­ту керек?!

Латын әлі­п­биі – қазақ тілінің бүгін­гі тари­хи жағ­дай­ын­дағы, осы заманға сай келетін ең лай­ы­қты «киі­мі». Біздің «жаңа пас­си­о­нар­лық» дәуірі­міз­ге осы латын әлі­п­биі жаңа күш пен қуат береді деп сенемін!

– Ресей­мен ара­мы­зда ұлан-ғай­ыр шека­ра тұрған­да және сол­түстік­тік көр­ші­міз «орыс әле­мін қорғау» иде­я­сы­мен біз­ге (басқа да ТМД елдеріне) ауық-ауық өзінің азуын көр­сетіп тұрған кез­де қаза­қстан­дық билік «іргені аулақ салу» тұрғы­сын­дағы ойын ашық айта алмай­ты­ны бел­гілі. Бәл­кім, өз іші­міз­де­гі латын әлі­п­биіне қар­сы­лар осы сая­си жағ­дай­дың мән-жәй­ін түсін­бей отыр деп айтар едім. «Латын әлі­п­биіне көшу – тек қазақ тіліне қаты­сты. Ал орыс тілін­де шыға­тын басы­лым­дар бұры­нғы­ша шыға береді» деген тези­стің сая­си аста­рын ашық айту – Ресей­ді «үркітіп алмаудың» ама­лы екені тағы анық. Дәл осы тұрғы­да қаза­қстан­дық билік­тің аңдап басқан қада­мын жазғы­ру қажет емес сияқты…

– Қазір­гі ең негіз­гі мәсе­ле – латын әрпіне өтуді ресми түр­де құжат­тап алу. Бұл өте өзек­ті мәсе­ле деп ойлай­мын. Ресми түр­де құжат­талған­нан кей­ін, өзі­міз мең­геріп алған­нан кей­ін, егер де тұжы­рым­ды, жүй­елі түр­де енгі­зе алсақ, басқа беле­стер де бола­ры анық.

– Деген­мен, ел аза­мат­та­ры­ның ара­сын­да «әле­умет­тік тұр­мыс тауқы­меті шегіне жет­кен кез­де билік кезек­ті бір баста­ма көтеріп, халы­қтың наза­рын басқа жаққа ауда­руға тыры­су­да» деген ой-жоралғы бар. Әбден зәре­зап болған халы­қтың бұл пікірін тіп­тен теріс деме­сек те, дәл латы­нға көшу мәсе­лесі тұрғы­сын­да мұн­дай «алдарқа­ту ама­лы­мен» ойна­уға бол­май­тын шығар…

– Біздің аза­мат­тар нақ қазір елі­міздің тәу­ел­сіздік алған­нан кей­ін­гі өте жау­ап­ты, маңы­зды, өзек­ті беле­сте тұрға­ны­мы­зды түсі­нуі қажет. Бұл қадам ұлт­тық кон­цен­тра­ци­я­ла­удың, қазақ соци­у­ы­мы­ның бола­шаққа «жұды­рық жаса­уы­ның», елі­міздің мем­ле­кет­тік дамуы­ның сапа­лы басқа дең­гей­ге шығуға тал­пы­ны­сы­ның бел­гісі деп түсі­ну керек. Осы­нау өтпе­лі кезең­де бірі­ге оты­рып, мәсе­лені салқы­нқан­ды­лы­қ­пен түсін­гені­міз абзал болар еді. Біздің тыр­нақтай бала­ла­ры­мыз айфон арқы­лы латын әлі­п­биі әле­міне өтіп кет­кен. Ертең біздің бала­лар­дан ұят болып жүр­месін… Латын қар­піне көшу – қазақ үшін тари­хи мис­сия, бір­ден-бір мүм­кін­дік­ті кере­на­улы­қтың құр­ба­ны етпе­уі­міз керек!

– Бұл тұрғы­дағы ойы­мыз ортақ екен, Ерлан бауы­рым! Енді «көштің жүре түзе­луіне» өз үлесі­мізді қосуы­мыз керек шығар. Рахмет!

 

Ермұрат БАПИ