Ермұрат БАПИ: Ақорданың төңірегінде жүргендердің БЫЛҒАНЫШТАН ТАЗАСЫ ЖОҚ

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №15 (379) от 20 апре­ля 2017 г.

 

Басқа басы­лым­нан

 

Жуы­қта «The Qazaq Times» пор­та­лы қолқа салған соң, жаңа­дан таны­ла бастаған осы элек­трон­ды басы­лы­мға сұх­бат бер­ген едім. Сол сұх­бат­тың өзім­де қалған нұсқа­сын «ДАТ»-тың оқыр­ман­да­ры­на да ұсы­нып отырмын.

 

Ермұрат БАПИ

 

 

 

– Ермұрат аға, бірін­ші сұрақты пре­зи­дент Н.Назарбаевтың «Бола­шаққа бағ­дар: руха­ни жаңа­ру» мақа­ла­сын­да айты­лған бағыт­тар­дан бастай­ық. Біздің латын әлі­п­биіне көшуі­мізі­ге сая­си тұрғы­дан қан­дай кедер­гілер болуы мүмкін?

– Әзір­ге «көшудің» ауы­лы алыс: Назар­ба­ев мыр­за­ның «100 қада­мы­м­ен» өлшей­тін бол­сақ, ол 2025 жылы ғана мүм­кін бол­мақ. Пре­зи­дент ол мақа­ла­сын­да латын қар­піне сай әлі­п­би дай­ын­да­уды ғана сөз етті. Сон­ды­қтан «дай­ын­дау» мен «көшудің» ара­сы жал­пақ жеті жыл­дан кем емес. Ал түп­теп кел­ген­де, әлі­п­биді дай­ын­дау сон­ша­лы­қты көп уақыт­ты ала­тын қар­ба­лас бол­ма­са керек-ті. Себебі қазақ елін­де бұл әлі­п­би 1929–40 жыл­дар ара­сын­да қол­да­ны­стан өткен, оны пай­да­ла­ну тәжіри­бесі архив­тер­де сақталған. Енде­ше оны дай­ын­дау мерзі­мін сон­ша­лы­қты созу­дың қажеті қан­дай болуы мүмкін?

– Иә, қан­дай қажеті бар деп ойлайсыз?

– Менің ойым­ша, бұл әлі­п­бидің «қажет болуы» бірін­ші кезек­те руха­ни жаңғы­ру­дан бұрын, гео­са­я­си жағ­дай­лар­дан туған сияқты. Пре­зи­дент кенет­тен халы­қа­ра­лық аре­наға латын­ды «лақты­рып», Еура­зи­я­лық эко­но­ми­ка­лық одақтағы басты тұтқа – Ресей­ге бел­гі бер­ген сыңай­лы: біздің бұдан былай­ғы бағы­ты­мыз «орыс әле­мі­нен» («рус­ский мир») өзге­ше бола­ды деген сыңай­мен. Яғни, Қаза­қстан өзінің түр­кілік тамы­ры­на тар­та­ды деген иша­ра­ның иек қағы­сын білдірді.

Егер Назар­ба­ев­тың ниет-нұсқа­сы дәл осы бол­са, Бек­бо­лат Тіле­уха­нов айт­пақ­шы, бұл иша­ра­ны «төрт аяқ­пен» қол­дау керек. Мұн­дай жағ­дай­да латы­нға көшудің уақы­ты маңы­зды емес. Маңы­здысы – әлем­дік мон­стрға айналған Ресей­ден іргені бір­те-бір­те аулақ салу. Біз өрке­ни­ет әле­міне дәл бүгін­гі Ресей­мен бір­ге бара алмай­мыз. Бұл дүние жүзіне сұмы­рай (изгой) болған, қару-жарағын саңғыр­ла­ту мен білек күшін біле­уден басқа­ны біл­мей­тін, жаңа­ша тех­но­ло­ги­я­лық даму­дан кен­де қалып бара жатқан, әлем­дік өрке­ни­ет дамуы­ның жаңа мәде­ни­еті­нен мақұ­рым ел. Сон­ды­қтан Назар­ба­ев дәл осын­дай елден аулақ кетудің ама­лын латын қар­пі арқы­лы біл­діріп жат­са, бұл қол­да­уға тұрар­лық ұлт­тық мүд­денің сыңайы деп қабыл­дау керек.

«Бір­те-бір­те аулақтау» дей­тін себебім – Ресей­дің гео­са­я­сат шең­бері­нен шұғыл шығып кету мүм­кін емес. Біз Кремль­дің тұза­ғы тамақтың тұсы­нан қысып тұрған елміз. Тәу­ел­сіздік алған 25 жыл­дың ішін­де біздің билік Қаза­қстан­ды осын­дай сая­си мұқтаж­ды­ққа тап қылға­нын жасы­ра алмай­мыз. Әсіре­се соңғы 15 жыл­дың көле­мін­де біздің елді Ресей­дің импе­ри­я­лық сая­са­ты жұтып қою қатері асқы­нып кет­ті. Сон­ды­қтан «орыс аюы­ның» кеңір­дек­тен қысқан тұза­ғы­нан бір­ден жұлқы­нып шығу мүм­кін емес. Мен айтқан «бір­те-бір­тенің» мәні осы.

– Соны­мен, сіздің «бірін­ші кезе­гіңіз» бел­гілі бол­ды. Ал латын қар­піне көшудің екін­ші кезек­те­гі қажет­тілі­гі қан­дай болғаны?

– Бұл енді кон­спе­ро­ло­ги­я­лық жора­мал деп жазғыр­маңыз: екін­ші кезек­те­гі қажет­тілік «сүй­ек тастау» сая­са­ты­на ұқсай­ды. Яғни, қазақ тілі мен білім сала­сын­дағы ора­шо­лақ рефор­ма­ларға халы­қтың нара­зы­лы­ғы артып, ел ішін­де толқу туу қау­пі пай­да болған кез­де Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев топ ортаға жуан ортан жілік­тің сүй­е­гін лақты­ра сал­ды ма екен деген күді­гім де жоқ емес. Ол «сүй­ек­тің» мәні бел­гілі – қаза­қтар сол сүй­ек­ті мұжып, кемі­ру бары­сын­да өза­ра таласқа түсіп, ұлт­тық-пат­ри­от­тық негіз­де­гі толқу­лар мен қар­сы­лы­қтар­дың апты­ғын басып қою.

Міне, дәл осы ара­да сіздің әу бастағы «латын әлі­п­биіне көшуі­міз­ге сая­си тұрғы­дан қан­дай кедер­гілер болуы мүм­кін» деген сұрағы­ңы­здың күлбіл­те жау­а­бы да қыл­ти­яды. Ең бірін­ші кедер­гі – қол­да­у­шы­лар мен қар­сы­лар ара­сын­дағы қырқыс, қаза­қтар­дың өза­ра талас-тар­ты­сы. Бұл ара­дағы қар­сы­лар­дың құра­мын одан ары­ға жілік­тей­тін бол­сақ, нешетүр­лі әле­умет­тік топ­тың өкіл­дері – оры­стіл­ділер, ресей­лік күр­те­ше (ват­ник) киген­дер, жаңа­лық ата­улы­ға қар­сы­лар, т.т. болып кете барады.

– Ал ағы­л­шын тіліне көшу ұра­ны бізді орыс тілі­нен алы­ста­тып, сана­ны отар­сыздан­ды­руға бастай­тын жол емес пе? Латын әлі­п­биіне көшу еке­уі үндес рефор­ма­лар секілді?

– Егер ағы­л­шын тілін білім рефор­ма­сы­на сына­лап енгі­зу әре­кеті дәл осы­лай – сіз айтқан­дай, «сана­ны отар­сыздан­ды­ру» ама­лы­нан туған бол­са, ел-жұр­тқа, бала-шағаға қан­ша­лы­қты қиын­шы­лық тудыр­са да, бұл орай­дағы ой-жоралғы­ны қол­да­уға болар еді. Иә, бұны орыс тілін ағы­л­шын­ның көме­гі­мен ығы­сты­ру сая­са­ты деп ата­у­шы­лар бар. Егер бір­не­ше «бірақ» бол­ма­са, мен де осы­лар­дың қата­ры­нан табыламын.

«Бірақ» демек­ші, осы орыс тілін «ығы­сты­ру сая­са­тын» асы­ғыс-үсі­гіс, алдын ала ешбір дай­ын­ды­қ­сыз жүр­гі­зу үрдісі менің күді­гім­ді туды­ра­ды. Ағы­л­шын тілін­де өтетін сон­ша­ма пән­дер­ге қажет­ті қан­ша­ма мұғалім­ді Мар­стан алды­ра­мыз ба? Олар­ды неге күні бұрын дай­ын­дап алма­дық? Жал­пы, осы рет­те­гі білім беру рефор­ма­сын жау қуып келе жатқан­дай жанұ­шы­ра жүр­гі­зудің қажеті бар ма?

Тіп­ті қажеті болған жағ­дай­дың өзін­де ағы­л­шын тілін сіңіруді қазақ тілі есебі­нен, қаза­қтар­дың үлесі есебі­нен жүр­гі­зу ешбір санаға сый­май­тын жағ­дай. Орыс тілін ығы­сты­ру үшін, қаза­қтың тілін кен­де­леу арқы­лы мек­теп­тер­ге ағы­л­шын тілін енгі­зу деген сая­сатқа қосы­лу – көр­соқыр­дың әре­кеті болады.

Егер Ақор­да аяқ асты­нан сана­ны отар­сыздан­ды­руға мүд­делі бола қал­са, оның басқа да түр­лі жол­да­ры мен амал­да­ры бар. Тіп­ті алы­сқа бар­май-ақ, Алаш қозға­лы­сы­ның биы­лғы 100 жыл­ды­ғын мем­ле­кет көле­мін­де атап өту – сол амал­дар­дың біре­уі ғана болар еді. Бұл мақ­сатқа Жел­тоқ­сан көтерілісінің 30 жыл­ды­ғын неге пай­да­лан­ба­ды? Қызыл Ресей­дің қанқұй­лы қолы­нан қаза тапқан Ахмет Бай­тұр­сы­но­втың 150 жыл­ды­ғын жал­пы­ха­лы­қтық науқанға айнал­дыр­са, кім билік­ке қой деді?

Сон­ды­қтан мек­теп пән­дерінің біра­зын ағы­л­шын тілін­де оқы­ту «сана­ны отар­сыздан­ды­ру­дың астар­лы ама­лы» деген­ге ден қою­дың ешбір қисы­ны жоқ. Бұл ара­да орыс тіліне ағы­л­шын тілін қар­сы қою арқы­лы ресей­лік «орыс әле­мі­нен» алшақта­удың қамы жаса­лып жатыр десеңіз, мен оған әлдеқай­да көбірек ила­нар едім.

– Соңғы кез­дері ақпа­рат­тық, идео­ло­ги­я­лық ведом­ство­лар­дың бас­шы­лы­ғы­на еркін ойлы, жас аза­мат­тар келе баста­ды. Бұны біздің билік жүй­есін­де­гі дой­бы таста­ры­ның жаңа­дан өзге­ре баста­уы деп баға­ла­у­ға бола ма?

– Жастар деп оты­рға­ны­ңыз кім­дер? Бір орны­на пәлен­бай­ін­ші рет қай­тып кел­ген Марат Тәжин бе? Оның өзі 60-ты алқым­дап қалған аза­мат. Пре­зи­дент әкім­шілі­гін­де­гі ішкі сая­сат бөлі­мі басты­ғы­ның орын­ба­са­ры боп кел­ген Талғат Ешенұ­лы ма? Ол да 40-тың жуан орта­сын­дағы жігіт. Қаза­қстан­ның ақпа­рат әле­міне жаңа леп әкеліп жатқан Ерлан Қарин бол­са, 40-тың қырқа­сы­на шықты. Бұл орай­да әзір­ге 40-қа тол­маған ақпа­рат мини­стрі Дәу­рен Аба­ев бол­ма­са, ауыз тол­ты­рып айтар­лық жастар­ды көріп тұрған жоқпын.

Ал «дой­бы таста­рын жаңа­лау» деген ойы­ңы­зға қосы­ла­мын. Жаңа­лау болған­да, Талғат пен Ерлан сияқты ұлт­жан­ды жігіт­тер­мен жаңа­лау – бұл, расын­да да, қошта­уға тұрар­лық қаре­кет. Енді бұл «жаңа­ла­у­ға» Дос Көшім, Берік Әбдіға­ниұ­лы, Айдос Сарым, Ерлан Сай­ы­ров, Әмір­жан Қоса­нов… қосыл­са, тіп­ті қатып кетер еді.

Негізі, шап­шаң қарқы­н­мен дамып бара жатқан ақпа­рат­тық-ком­му­ни­ка­тив­тік заман­да жаңа тренд­тер­ге төтеп беру үшін жаңа­ша ойлай­тын жастар­дың қажет­тілі­гі туды. Екін­ші­ден, елде­гі сая­си режим­ді бұдан былай сақтап қалуға «ескі» сая­сат­кер­лер­дің шама­сы жет­пей­тінін Ақор­да билі­гі біле бастаған сияқты. Енді жаңа сая­сат­тың тілін білетін жігіт­тер­ді пай­да­ла­ну арқы­лы өзінің сая­си өмірін ұзар­та түсудің жаңа тех­но­ло­ги­я­сы қажет бол­ды. Ал ол тех­но­ло­ги­я­ның тетік-тұтқа­сын кім біледі, оны кім­дер әлем­дік сұра­ныс дең­гей­ін­де жүр­гі­зе ала­ды? Әрине – жастар!

– Бай­қап отыр­саңыз, билік басын­дағы совет­тік буын­ды жаңа буын ауы­сты­рып келе жатқан бейне бай­қа­ла­тын­дай. Осы жаңа буын­ның мем­ле­кет­шіл­ді­гі мен халы­қ­шыл­ды­ғын қалай баға­лар едіңіз?

– Қараңыз­шы – Ерлан Қарин қаза­қстан­дық теле-ақпа­рат әле­міне соны сая­сат енгі­зе баста­ды. Әрине, ол оны өз беті­мен, Ақор­да­ның иша­ра­сы­нан тыс тал­пы­ны­спен жасап жатыр деу­ге кел­мей­ді. Оның басы екеу емес: біздің сая­си режим жағ­дай­ын­да басы артық баста­ма­шы­лы­қтың жаза­ға тап болуы әбден мүмкін.

Бірақ солай бола тұр­са да, Ерлан «Қаза­қстан» ұлт­тық теле­ар­на­сы­на жаңа спи­кер­лер­ді тар­та баста­ды. Ол спи­кер­лер­дің «басын тар­та» сөй­лет­се де, қоғам­ның сая­си буы теле­экран арқы­лы шыға баста­ды. Бұдан кім ұтыл­ды? Күй­іп-жанып, өртеніп кет­кен не бар?

Енде­ше ақпа­рат­тық мәмі­ле-диа­лог алаңы­на «бөтен ойлы» аза­мат­тар­ды шыға­ру­дың қан­дай қорқы­ны­шы бар? Ақор­да аты­лып кет­кен жоқ. Билік сол – баяғы билік: атой­лап көше­ге шыққан ешкім жоқ. Міне, мем­ле­кет­шіл және халы­қ­шыл буын деген осы – Ерлан Қарин сияқты батыл жігіт­тер болу керек деп ойлаймын.

– Неге ол батыл? Қарин неге басын отқа тығу­дан қорықпайды?

– Себебі – оның білім-білі­гін­де ондай ора­шо­лақ қорқы­ны­шқа орын жоқ. Мен бұл ара­да Ерлан­ды әсі­ре мақта­удан аулақ­пын. Тек Ерлан­ның тұлға­сы­мен жаңа тұр­пат­ты тен­ден­ци­яға баға бер­гім келеді.

Сол сияқты Талғат Ешенұлын алы­ңыз – оның өлең­дерін­де қоғам­дағы қия­нат­тарға астар­лы қар­сы­лық бұрқы­рап тұр. Ол қар­сы­лы­қтың қыжы­лы халы­қтық һәм мем­ле­кет­тік мүд­де­ден тамыр тар­та­ды десем – тағы да әсі­ре баға бол­ма­са керек.

Елдің идео­ло­ги­я­лық тұтқа­сы­на кел­ген жаңа буы­нға баға бер­ген­де, олар­дың жемқор­лы­қ­пен, парақор­лы­қ­пен, халық қазы­на­сын тона­у­шы­лы­қ­пен былған­баға­нын бірін­ші кезек­те еске­ру керек. Дәл қазір­гі Қаза­қстан­ның жағ­дай­ын­да халы­қ­шыл­дық пен мем­ле­кет­шіл­дік осын­дай қаси­ет­тер арқы­лы айқын­да­ла­ды деп ойлаймын.

Айт­пақ­шы, Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың сол мақа­ла­сын­да «Қаза­қстан­ның рево­лю­ци­я­лық емес, эво­лю­ци­я­лық дамуы» деген тарау бар. Бұл тара­удың маз­мұ­ны былы­ғып кет­се де, пре­зи­дент­тің айт­пақ ойы – «мені төң­керіп таста­маң­дар» деген­ге сая­ды. «Мен өзім де эво­лю­ци­я­лық жол­мен кете­мін – сәл шыдай тұры­ң­дар» деген иша­ра­ны мәтін иірі­мі­нен тануға болады.

Міне, сол эво­лю­ци­я­ны жастар жасай­ды. Мәсе­лен, Айдос Сарым біздің елде өзгерістің эво­лю­ци­ядан басқа жолы жоқты­ғын әбден түй­сініп болған жігіт. Бірақ эво­лю­ци­я­ны билік­ке емес, халы­ққа қыз­мет ету арқы­лы жүзе­ге асы­руға бола­ты­нын тағы да әбден біліп бол­ды деп ойлай­мын. Қазақ қоға­мын рево­лю­ци­яға теп­кілеп шыға­ра алмай­ты­нын ол ғана емес, бар­ша көңілі ояу жұрт­шы­лық мойындады.

Енде­ше мұн­дай мем­ле­кет­шіл-халы­қ­шыл аза­мат­тар­ды билік­ке, елдің ішкі сая­са­тын басқа­ру тұтқа­сы­на тар­ту­дың қан­дай қорқы­ны­шы бар? Ақор­да билі­гі шыны­мен-ақ қалған сая­си өмірін эво­лю­ци­я­лық жол­мен созғы­сы кел­се, Айдос Сарым сияқты интел­лек­ту­ал жігіт­тер­дің қарым-қауһа­рын пай­да­ланға­ны жөн ғой. Айдо­стар «арба­ны да сын­дыр­май­ды, атты да өлтір­мей­ді». Есесіне, Қарин­ның қаре­кеті сияқты ел қамы­на қажет­ті тәу­е­кел­шіл сая­си іс-шара­лар тұра­лаған орны­нан тұрып кетері хақ.

Айт­пақ­шы, бұл жаңа буын­ды бүгін­гі билік өз өмірін ұзар­ту мақ­са­тын­да пай­да­ла­нып баға­ты­ны – бұл басқа әңгі­менің тақы­ры­бы. Тек, идео­ло­ги­я­лық басқа­ру қыз­метіне кел­ген жаңа жігіт­тер бұл өмір Назар­ба­ев­тың билік құрған зама­ны­мен бітіп қал­май­ты­нын естері­нен әсте шығар­май жүр­се деген аға­лық тіле­гім бар. Жеме-жем­де халық мүд­десін сат­пау қажет болған­да, бар­ри­ка­да­ның билік­тен басқа да беті барын ұмытпасын!

– Соңғы бірер жыл­да жемқор­лық фак­тісі бой­ын­ша ұсталған жоға­ры шен­ділер­дің қата­ры көбей­ді. Бұл шын мәнін­де жемқор­лы­қ­пен күрес пе, әлде билік­тің айна­ла­сын­дағы топ­тар­дың мүд­де қақты­ғы­сы жолын­дағы «тазар­ту» ма?

– Еке­уі де бар: бір жағы­нан, Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев жемқор­лы­қты түбірі­мен жой­ғы­сы-ақ келеді. Тарих­тағы атын Ли Куан Юдың дең­гей­ін­де қал­ды­рғы­сы келетін сияқты.

Екін­ші жағы­нан, оның екі қолы бай­ла­у­лы: өзі құрған бір ада­мға ғана бағы­ны­шты сая­си жүйе оны тырп еткіз­бей отыр. Жемқор­лы­қ­пен күрес­ке қар­сы сан­сыз бағ­дар­ла­ма­лар, жой­қын жос­пар­лар жасал­ды, бірақ нәти­же – нөл!

Неге? Негесі сол – жүй­ені өзгерт­пей­ін­ше, қоғам­ның жемқор­лық дер­ті жазыл­май­ты­ны айты­ла-жазы­ла әбден жауыр болған тақы­рып. Мыңын­шы рет мыжып, оны қай­та­ла­удың қажеті жоқ шығар.

Ал жемқор­лы­қ­пен күре­стің бүгін­гі бей­несі «билік­тің айна­ла­сын­дағы топ­тар­дың мүд­де қақты­ғы­сы» болуы мүм­кін бе? Әбден мүмкін!

Билік­тің тран­зи­ті тақап қалған кез­де тақтан үміті бар, ел пре­зи­ден­ті «дай­ын­да­ла бер» деп иек қаққан «қағы­лез­дер» мүм­кін болар қар­сы­ла­ста­рын «қағып таста­уды» басты мақ­сат санай­ты­ны бел­гілі жәйт. Ақор­да­ның төңіре­гін­де топыр­лап жүр­ген­дер­дің былға­ны­штан таза­сы жоқ. Сон­ды­қтан үміт­кер­лер мен бақта­ла­стар бір-бірін «бел­гілі жер­ден» шұқуы – оп-оңай жағ­дай. Билік­тік транс­па­рейшн тақаған тұста – 20-жылға таман мұн­дай «шұқу­дың» талай­ын тама­ша­лай­тын боламыз.

– Қоғам барын­ша ашық, демо­кра­ти­я­лы, аза­мат­тар­дың сая­си мәде­ни­еті мен сау­а­ты жоға­ры болу үшін не істе­лу керек? Билік ауы­сқан жағ­дай­да біз мем­ле­кеті­мізді өрке­ни­ет­ті жолға бастап әке­те алуға дай­ын­быз ба?

– Бұл енді бөлек бір көлем­ді сұх­бат­тың сұрағы екен. Бірін­ші сұрағы­ңы­зға бір сөй­лем­мен жау­ап берер бол­сам – сая­си мәде­ни­ет пен сау­ат­тың жоға­ры болуы үшін Қаза­қстанға аза­мат­тық қоғам қажет. Ондай қоғам қазір біз­де аты­мен жоқ. Бары – қуыр­шақтар мен марионеттер.

Ал сұрағы­ңы­здың екін­ші бөлі­гіне күдік­пен жау­ап беру­ге тура келеді. Біздің қоғам сая­си сау­ат­ты тар­ты­стан, митин­гілік эво­лю­ци­ядан, сая­си мүд­де жолын­дағы алаң­дар­дағы текетіре­стен өтпе­ген, даму­дың бала­лық ауруы­на душар болған қоғам. Қоғам­дық фор­ма­ци­я­ның даму саты­ла­ры осын­дай пісіп-жеті­лу бас­пал­дақта­ры­нан өтуі тиіс.

Басқа­ны былай қой­ған­да, Еуро­па­да соңғы ширек ғасыр ішін­де пай­да болған мем­ле­кет­тер мен олар «қай­нап шыққан» сая­си құры­лы­старға қараңыз­шы: қай­сы ел митин­гілік этап­ты аттап өтті екен? Тіп­ті бірқа­та­ры атыс-шабыст­ар­ды бастан кешір­ді. Поль­ша­дан бастап, бүгін­гі Укра­и­наға дей­ін тып-тыныш демо­кра­ти­я­лық қоғам құра салған бір­де-біре­уі жоқ.

Орта­лық Ази­ядағы демо­кра­ти­я­ның ошағы – Қырғыз еліне қараңыз: мұн­дағы әлі де жалға­су үстін­де­гі бұрқы­раған сая­си қақты­ғы­стар бүгін­гі қырғыз­стан­дық аза­мат­тық қоғам­ды қалып­та­сты­ру үстін­де. Қырғы­здар бізді «маңқа қазақ» деп маза­қтай­тын заман­ның көкесі әлі алда деп ойлаймын.

– Сон­да сіз Қаза­қстан­да да Біш­кек­те­гі­дей қан­тө­гістер болу керек еді деп ойлай­сыз ба?

– Әсте жоқ! Оның бетін аулақ қыл­сын, әрине!

Бірақ назар­ба­ев­тық «қол­мен басқа­ру» (руч­ное управ­ле­ние) жағ­дай­ын­да сая­си пікір­та­ла­сты, митин­гілік тар­тыс-тала­сты доза­лап бол­сын, қоғам­дық келісім үстелі арқы­лы жүзе­ге асы­руға, сол тех­но­ло­ги­я­мен аза­мат­тық қоғам­ды бір­тін­деп қалып­та­сты­руға неге бол­мас еді? Бүгін­де оның бір­де-біре­уі жоқ: оппо­зи­ци­я­лық сая­сат­кер­лер – Әке­жан Қажы­гел­дин­нен бастап, сая­си қуғын­да жүр; Арон Ата­бек­тен басталған, Жан­бо­лат Мамай әзір­ге соңғы­сы боп тұрған ұлт­шыл-қар­сы­ла­стар түр­ме­де отыр; Алтын­бек пен Заман­бек­тің аты­лып кетуі – ұзақ зардың тақы­ры­бы; сая­си-оппо­зи­ци­я­лық газет­тер – біздің «ДАТ»-тан басқа­сы түгел­ге жуық жабы­лып тын­ды; аза­мат­тық қоғам­ның бір атри­бу­ты – мем­ле­кет­тік емес ұйым­дар қол­ба­лаға айналды…

Енді не қал­ды? Сіз сұрап оты­рған – «билік ауы­сқан жағ­дай­да, мем­ле­кеті­мізді өрке­ни­ет­ті жолға бастап әке­те ала­тын» біздің қан­дай инсти­тут­та­ры­мыз бар? Тіп­ті аума­лы-төк­пе­лі заман туса, халық сенім біл­ді­ре ала­тын, елге тұтқа болар­лық қан­дай мем­ле­кет­тік инсти­тут­тар бар біз­де? Билік­тің бағуын­да да мұн­дай инсти­тут­тық құры­лым­дар қалып­та­сып кет­кен жоқ. Билік­тің тран­зи­тіне тұл­дай боп барған­да, сіз айтып оты­рған «өрке­ни­ет­ті жол­мен ауы­су­ды» біз­ге Аме­ри­ка жасап бере ме?

«Күді­гім бар» дей­тін себебім – біз Назар­ба­ев­тан кей­ін осы текетіре­стер­ден өту­ге қай­тып келетін сияқты­мыз. Себебі – билік­тің биік тағы­нан дәмесі бар топ­тар шеті­нен мил­ли­ар­дер­лер. Олар­дың қырғын қар­жы­сы қырқы­стың көкесін көр­се­те ме деп қауіп­те­нем. Қоғам­ды бөліп алып билеу прак­ти­ка­сын Назар­ба­ев­тың тех­но­ло­ги­я­лық сая­са­ты­нан үйрен­ген бақта­ла­стар Қаза­қстан қоға­мын жүз­ге, руға бөліп қырқы­сты­ру­дың қатер­лі мүм­кін­ді­гін жоққа шыға­ра алмаймын…

– Біз­де­гі эли­та мен интел­ли­ген­ци­я­ның ара­сы алшақтап бара жатқан жоқ па?

– Бірін­ші­ден, біз­де эли­та жоқ. Сая­си эли­та деп жүр­гені­міз – Назар­ба­ев­тың жар­лы­ғы­мен жиналған тобыр. Олар бүгін билік­ке керек кез­де – бар, пай­да­сыз бол­са – түр­ме­ге топ ете түседі. Сол ма элита?

Ақор­да­ның маңай­ын­да эли­та ата­лып жүр­ген­дер­дің интел­лек­ту­ал­дық, ұлт­тық намыс дәре­же­сі – Дастан Қады­р­жа­нов пен Уәли­хан Төле­шо­вті айт­паған­да, бел­сен­ді бло­гер­лер­дің шаңын қауып қала­ды. Бүгін­гі эли­та бас еркі жоқ, басы­бай­лы сая­си құл­дар. Жемқор­лық пен парақор­лы­қтың бат­пағы­на әбден батқан олар­дан қаза­ққа қай­ыр болмайды.

Ал интел­ли­гейшн тура­лы айтар бол­сақ, маған олар окоп­та бұғып жатқан 41-жылғы сол­дат­тар­ды еле­с­те­те­ді: басын қыл­ти­тай­ын десе – оққа ұшады.

Аны­ғын­да, «оққа ұшу­дан» тыша­дай қорқа­ды. Әйт­пе­се, мәсе­лен, Жазу­шы­лар одағын­дағы мыңға жуық, өздерін интел­ли­гейшн деп жүр­ген­дер­дің жар­ты­сы окоп­тан баста­рын шыға­рып, атой­лап шабуыл­дай­тын бол­са, Ақор­да атын ұмы­тып қалар еді.

Амал нешік?!

– Иә, аға, амал нешік? Өзіңіз сияқты елдің қамын жеген аза­мат­тар аман болсын!

– Рах­мет! Бірақ біздің қам жеуі­міз құр дәрі­мен мыл­тық атқан­дай боп тұр ғой…

 

Сұх­бат­тасқан –

Қой­шы­бек МҮБАРАК,

«The Qazaq Times»