«Общественная позиция»
(проект «DAT» №46 (363) от 15 декабря 2016 г.
Желтоқсан-1986: ерлік – елге мұра
Біздің анықтама
Сәбира Есімбекқызы Мұхаметжанова 1 қаңтар 1970 жылы дүниеге келген. 1984 жылы «Ленин жолы» сегіз жылдық мектебін үздік бітіріп, осы жылы Өскемен педагогикалық училищесіне түседі.
1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы кезінде Сәбира осы оқу орнының екінші курс студенті еді. Группасында комсорг болған. Аталған оқу орнында үздік оқыды. Сол кезде ол 16 жаста еді. Сәбира мұнда да достары арасында сыйлы, қолдан келгенін аямайтын еді.
1986 жылдың 26 желтоқсан күні Желтоқсан көтерілісшілерін қолдап, училище жатақханасының 5‑қабатынан қарғып, қаза тапты.
2001 жылы Сәбира Мұхаметжановаға қаза тапқаннан кейін «Тарбағатай ауданының құрметті азаматшасы» деген атақ берілді.
Желтоқсанның құрбаны Сәбира қыз туралы не білеміз? Біреулер «ол желтоқсан құрбанына жатпайды» десе, бірі «ол қыз нағыз желтоқсан құрбаны деген атқа лайық» дейді. Бұл шындыққа да нүкте қойылатын уақыт жетті.
Сәбира 16 жасында Алматыдағы Желтоқсан көтерілісіне қолдау көрсеткен қаһарман қыз. Өзімен бірге Өскемендегі алаңға барған, Желтоқсан қырғынын айыптаған достарын көлегейлеп, шыбын жанымен қорғаған қаршадай қыздың жаратылысы Әлия мен Мәншүктің ерлігін еске түсірсе керек.
Озат оқушы, адал дос, үздік шәкірт болып, маңдайға сыймай кеткен Сәбираны туған жері – Ақмектеп ауылы 20 жылдан бері қастерлеп келеді. ҚР білім беру ісінің үздігі, марқұм Қанипа Бітібаева апамыз Сәбираның ерлігіне қатысты былай деген екен:
«Осы қаршадай қыздың аруағын зердеге тұту – Шығыс Қазақстанның ғана емес, барлық қазақ елінің азаматтарына үлкен сын деп айтар едім. Сәбира туралы «желтоқсанда өзіне оқытушылар ұрысқаны үшін бесінші қабаттан қарғып кетті…» деген жай ғана бір сөздер бар. Сол «қарғуға» түрткі болған жағдайға ары қарай мән беретін болсаң, ол әрекеттің астарына үңілетін болсаң, Сәбираның ерлігі – үлкен іс. Сәбира жылап кетті. Әлия мен Мәншүктер оған қарағанда, алдындағы ашық жаумен атысып қаза болды, Советтер Одағының Батыры атағын алды. Ал Сәбираның ерлігі елеусіз қалды. Жүректі қатты тітіркендіретін бір жәйт, кейінгілерге бір нәрсені ашық айтқым келеді – кішкентай Сәбираға бәріміз жабылдық. Ол «жынды еді», «ол солай, ол былай» дегенге де көндік.
Сәбира туралы, басқа да желтоқсаншылар жөнінде жазып жүрмін деген жазушы інім Асқар Алтай бірде маған: «Апырай, азаматтықтарың жоқ екен – Сәбираны бәрі жамандап, қаралап жатқанда, теріс бұрылып, есіктен шығып кеттім, апай!..» – дегені әлі есімде. Сонда мен айттым: «Асықпа, айналайын. Мағжандар да өзінің халқына 50 жылдан кейін оралған. Сәбира да оралар. Алланың ақ ажалынан, жазылмайтын аурудан келіп жататын ажал бар да, бір-бірімізді жұтып қоятын ажал бар. Ол қандай ажал? Сатқындық, опасыздық! Бір-бірімізді қорғамау, күндеушілік!
«Егемен Қазақстанның» тілшісіне, тағы да басқа газеттерге Өскемендегі Амур көшесін Сәбираға беру керек деп талай айттым. Енді, айналайын, Сәбира, кешір бізді!
Сәбира оқыған мектептің директорына да айттым: «Нұрлан, Сабираның класын аш, класс болмаса – партасын аш. Сыныбыңда ең батыл, қоғамдық іске керемет араласып жүрген балаларыңды отырғыз сол партаға! Болашақта Өскеменнің көшесінде Сәбираның аты, мүсіні тұратынына менің еш күмәнім жоқ».
Ал Сәбираның қазасына қатысты Өскемен қаласы Үлбі аудандық прокуратурасы мынадай анықтама берген екен:
«Смерть Мухаметжановой Сабиры Есимбековны.
26 декабря 1986 года в г. Усть-Каменогорске учащаяся педагогического училища Мухаметжанова Сабира Есимбековна, 1970 года рождения, покончила жизнь самоубийством, прыгнув с окна 5 этажа здания общежития училища. При расследовании уголовного дела установлено, что Мухаметжанова вместе с другими учащимися своей группы 22 декабря 1986 года не пошла на занятия. Этот факт со стороны администрации училища был расценен как «поддержка националистических выступлений в г. Алма-Ате» и подвергся тщательному разбору. Сотрудник областного управления КГБ Шушеньков, собрав девочек в один из учебных кабинетов, держал их там до глубокой ночи, выясняя, кто явился организатором непосещения занятий.
В 23 часа 22 декабря в результате оказанного психического давления на подростков Мухаметжанова сообщила, что она является организатором непосещения занятий. Из классной комнаты девочки были выпущены только благодаря настоятельным требованиям директора училища Баранова. Эта процедура продолжалась и в последующие дни, а 26 декабря в училище была приглашена мать Мухаметжановой, которая в присутствии дочери стала объяснять неправильное поведение последней. В ходе этого разбирательства Мухаметжанова выйдя из классной комнаты прибежала в свою комнату заплаканная и, никому ничего не говоря, открыв окно, выпрыгнула. От полученных телесных повреждений она скончалась на месте. Дело о смерти Мухаметжановой оставлено без рассмотрения».
Жазушы Асқар Алтайдың естелігінен:
«…Толағай тауын бүйірлей орағытып, Тарбағатай ауданының орталығына да жеттік. Ертеңгісін ертемен Сабираның ауылы Ақмектепке келе жатып: «26.12.86 г. между Мухамеджановой, ее матерью и классным руководителем педагогического училища произошел разговор по поводу ее поведения и успеваемости, после чего Мухамеджанова пошла в общежитие. Зайдя в свою комнату, она пошла сразу же к окну, встала на подоконник и всунулась в форточку, а потом через нее выбросилась с 5‑этажа. В машине «скорой помощи» Мухамеджанова скончалась», – деген Ульба аудандық прокуратурасының тергеушісі А.М.Альферовтың қортындысын еске түсіріп, тергеуші «неліктен желтоқсанға қатысты конфликтінің туғанын, ұрыс-керістің түп-төркінін жасырып қалды?» деген түйткілге жүйрік ой тізгінделе берді.
Кешікпей-ақ түйілген түйткілді алпысқа келген ақ шашты Күлшара-апа Сағидолдина аз да болса тарқатты.
– Мен жатақханаға жеткенде, Сәбирам түскі сабаққа кеткен екен. Тәрбиешісінің рұқсатымен кілт әкелген соң, 141-бөлмеге барып отырғанымда, қызым келіп, құшақтап, денсаулығымды сұрады. Көңілім босап, оны қатты қысып жыладым… Көп кешікпей жиналысқа шақырып келді. Сол-ақ екен жүрегім бірденеңі сезгендей атқалақтай аузыма тығылып, барғым келмеді. Сол сәтте Сәбирам:
«Мені 10-класқа қайта қабылдай ма?» – деді. Мен: «Қабылдайды» дедім.
Сосын: «Сатқын деген ат жақсы ма?» – деді көзі ұшқын шашып. Мен, бейшара, ойымда түк жоқ: «Ол сөздің несі бар?» деппін. «Өзіңіз мұғалім бола тұрып, оның жай сөз емес екенін біле тұрып, қалай айтып тұрсыз?» – деді ренжіп.
Жиналыста менен басқа ата-аналардан екі әйел, үш еркек бар екен. Жиналыс жүріп жатқанда, Сәбирамның класс жетекшісі Шолпан:
«Сен барлық қыздар үшін жауап берем деп ең ғой, – деп қызыма шүйілді. – Оны шешеңе қайталап айтшы!».
«Өзіңіз ауылдың мұғалімі емессіз, осы сөзді қалада тұрып, қалай айтасыз – ауыл мұғаліміне?!» – деді де, қызым түрі бұзылып, булығып, еңіреп жіберді намыстан.
«Менің балам, сүт кенжем, өзімнен де ауыр сөз естіген емес еді», – деді.
«Иә, солай ма?» – деді класс жетекшісі. Сөйтті де: «Енді бұлардың училищеде оқуы-оқымауын директор шешеді!» деп , есіктен шығып кетті. Осы кезде Сәбирам өзімен бірге жиналысқа түскен қызбен қасымда тұр еді, іле-шала қайда шығып кеткенін байқамай қалдым. Класс жетекшісі келді, директор көрінбейді. Біз күтіп қалдық. Бес минут өтпей жатып, екі ер бала жүгіріп келіп: «Апай, бесінші этаждан құлап, қызыңыз өліп қалды», – деді аптығып. Менің жүрегім тастөбеме шықты. «Менің Сәбирам ба?» дей бердім. Есікті таба алмай қалдым… Балам бала-ақ еді!.. – деп көзінен жас парлаған ана отырып қалды.
Ал Сәбираның класс жетекшісі Шолпан Мұхамедиеваның отыз жыл мектепте мұғалім болып, құрметті демалысқа шыққан бұл адамның ақыл-есіне күмән келтіргенінің бекер екеніне, ешқандай үлкен қызының асылып қайтыс болмағанына, шаңырақтарының естері бүтіндігіне көзіміз жетті. Рас, бір ұлы рактан көз жұмыпты.
Он алты жасар кенжесінің өлімі бұл шаңырақты дауыл тұрғандай шайқалтып кетіпті. Сәбираның әпкесі Сәуле осы өлімінен кейін бас ауруына шалдығыпты. Қарындасы қайтыс болған кезде әскерде жүрген 1968 жылғы ағасы Төрехан келген бойда ішімдікке салынып, бұзылып кете жаздапты. Бәрінен де «Сәбираны өлтіріп әкелген сенсің, сен кінәлісің!» деп екі күннің бірінде ақ шашты ананың басынан сөз айырмайтын әкесі Есімбектің күйігі бүкіл ауылды күңірентеді.
Сәбира 17 қазанда үйіне жазған хатында сағынышты шерте: «Класс жетекшіміз бір мәжін, ананы істеңдер, мынаны істеңдер деп мылжыңдай береді», – деп баға беріпті.
Осының өзінен-ақ желтоқсанға дейін де оқушы мен класс жетекшісі арасындағы жағдай шиелінісе түскені анық байқалады. Сондықтан шешесі қанша жалынса да, жиналыс үстінде кешірім сұраудан Сәбира бас тартқан. Мұның өзі Сәбираның біржола тұйыққа тірелгеніне, он алты жастағы өтпелі кезеңдегі жас қыздың өлімнен басқа жол таңдай алмауына айғақ дер едік. Әрине, бұл жерде класс жетекшісі, мұғалімдер ұжымы педагог ретінде өтпелі кезеңде жасөспірімнің қандай іске де бас тігетінін ескертіп, оны іштей түсініп, тығырықтан шығарудың жолын қарастыруы керек еді. Өкініштісі, олай болмай шықты.
Ал Сәбирамен жатақханада бірге тұрып, қайтыс болған сағатына шейін бір болған Уатқан Қасымова былай еске алды:
– Сол,1986 жылы 22 желтоқсанда біздің группа сабаққа барған жоқ. Ол күні қазақтарды көтеріліске шығасыңдар деп тәрбиешілер жатақханадан шығармай жүр екен. Біздер бірден-екіден дүкенге барамыз деп, таңертең тоғыз жарым мөлшерінде көшеге қыдырып кеткеніміз – көшеде, пәтерге кеткені – пәтерде, бір сөзбен, әркім өз шаруасымен жүрді. Сағат бес мөлшерінде біздің группаның қыздарын жатақханаға кіргізбестен, келген бетте «сендерді училищеге шақырып жатыр» деп, есік аузынан аттандырып жатыр екен.
Училище оқу ісінің меңгерушісі Мария Жұмағұлованың кабинетінің алдына жиналып қалған қыздардың арасында кей қыздар жылап тұр. Әсіресе Сәбира ботадай боздап, қыздардың қой дегеніне көнбей жылап отыр. «Не болды?» – деп сұрасақ: «Бәріне мен кінәлімін! Қыздар үшін мен берем жауапты. Мен бәрін бастаған. Мен кінәлі!» – деп айтыпты мұғалімдерге. Бізді де бір-бірлеп шақырып алып сұрады. Іште Мария Жұмағұлова, Останина, Шолпан Мұхамедиева бар екен. Мұғалімдеріміз «күдікті» қыздардың қатарына кіргендердің ата-аналарын шақыртып, жеделхат салды. Зайсандық Жанат Ахмедиеваның: «Біз не істедік? Ешкімді де бастап апарғанымыз жоқ қой. Бастағанда қайда апарамыз?» – деп зар жылағаны әлі есімде…
26 желтоқсан күні ата-аналар шақырылған құрбыларыммен жиналыс болып жатқанда, мен сабақтан келіп, тамақ пісіріп қойып, үйлерімен сөйлесуге телеграфқа кеткен Гүлнар мен Жанарды және шешесімен жиналысқа кеткен Сәбираны күтіп, сабақ қарап отырғам. Кеш қарайып қалған мезгіл. Кенет есік сарт етіп ашылып, көзі жылағаннан қанталап, ісіп кеткен, жүзі ашу-ызадан өрт сөндіргендей Сәбира кіріп келді. Мен: «Не болды?» – дедім жүрегім қобалжи. «Ештеңе болған жоқ», – деп, Сәбира бір-ақ қайырды. Сонда да: «Мамаң қайда?» дедім. Сәбира терезеге қарай қозғалған бетте: «Соны қарағалы тұрмын» – деп, терезе ернеуіне секіріп шықты. Сыртын перде жауып қалды. Ойымда түк жоқ, мен есебімді шығарып отыра бердім. Іле-шала терезе пердесі сытырлады. Жалт қарасам, Сәбираның аяғы форточкадан көрінеді. Шошығанымнан орнымнан атып тұрғанымды білем. Сол кезде Сәбираның ащы дауысы шықты.
Қарсы бөлмедегі қыздарға жүгіріп барып: «Қыздар, Сәбира секіріп кетті!» – дедім. 108–109-бөлмедегі қыздармен бірге төменге жүгірдік. Бірақ бізді бірінші қабаттан тысқа шығармай қойды. Бірінші қабатта Сәбираны зембілмен көтеріп келе жатыр екен. Бетіне ақ жауып тастапты. Сосын жедел жәрдеммен ауруханаға алып кетті. Көз алдым тұманданып кетті.
Әлден уақытта Сәбираның шешесін бөлмемізге ертіп келді. Ол кісі: «Қызым, сүт кенжем-ау, бұл не істегенің?! Не жазығың бар еді? Өлтірді ғой…Өлтірді!» – деп үзіп-үзіп сөйлей берді. Шешей бір-екі күн Сәбираның төсегінде жатып шықты… Кәрі ана қатты қиналып, көз алдымызда шөгіп кетті…
Иә, көңілдегі көп түйткілдің түйіні тарқағандай. Бірақ тергеуші Альферов бұл өлімнің жай өлім емес екенін білсе де, мойынға алар жауапкершілік пен Желтоқсан дүрбелеңі дегеннен бойын тартып, «разговор по поводу ее поведения и успеваемости» деп, сылап-сипап қана «жабулы қазан жабулы қалсын» ниетімен, қасақана жылы жауып қойғаны сөзсіз. Бұл жерде класс жетекшісі Шолпан Мұхамедиеваны ғана кінәлі деу – ағаттық болар еді. Сәбираның қазасында училище директоры Николай Барановтың да, ШҚО «КГБ» басқармасының да, Өскемен қалалық партия және комсомол комитеттерінің де кінәсі бар деп ойлаймыз.
Сәбираның қазасы мен ерлік ісіне қатысты ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі құрған тәуелсіз комиссия өз сөзін айтты. Бірақ Сәбираның ерлігін зерделеу, батырлығын жас ұрпаққа патриоттық тәрбие тәлімі ету ісі әлі күнге кенде қалып келеді. Жазушы Асқар Алтай айтқандай, «Шығыс Қазақстанда азаматтар жоқ екен!..».
Жарияланымды дайындаған –
Миржан ТЕМІРБЕКОВ,
Шығыс Қазақстан облысы
Тарбағатай ауданы
