Есенғали РАУШАНОВ: Біз құстар сияқты ТОЛЫҚ АЗАТ бола алмадық…

«Обще­ствен­ная позиция»

(про­ект «DAT» №02 (273) от 15 янва­ря 2015 г.

ДАТ!

 

Біздің газет   17 жыл­дан бері газет болға­лы «сұх­бат алдыр­май» («жүген сал­дыр­май» деп оқып қал­маңыз) жүр­ген атақты ақын, қаза­қтың нарқасқа аза­ма­ты Есенға­ли Рау­ша­нов еді. Аға­лы-інілі аман-сәле­мі­міз түзу, бірақ оңы­нан да, солы­нан да кел­тір­мей­тін аса­улы­ғы­на налып, бір кез­дері «торғай мен тоқыл­дақты жазып кет­ті…» дегенім де бар еді. Шама­сы, сол сөзім­ді кері қай­та­рып ала­тын шығар­мын. (Осы тек­тес өкпем­ді ашық айтқа­ным үшін, Дос­хан ағам Жол­жақ­сы­нов маған күні бүгін­ге дей­ін рен­жулі екенін сезем). 

Менікі – ақсы­раған ауыл­да ағай­ын­нан бір ұрт­там айран сұрай барған бала­ның қағілез қылы­ғы емес, елге ес бола­тын Ес-ағаң мен Дос-ағаң сияқты аты мен заты заңғар аза­мат­тар­дың айтқа­нын ауыл-ел біздің газет­тен оқып біл­сін деген бар­ша­лық бұй­ым­тай­дың сық­пы­ты ғой: әйт­пе­се әпен­ділік әбі­гер­мен кім­ге қапы­лы­ста қолқа салар сұрқым бар?.. Бәл­кім, аты­нан ат үркетін ата­уы дат­та­уға душар ете ме деп, қаза­қы қалып­пен сақта­на ма – «заңғар­лар» біз­ге зытым жер жет­кіз­бей жүр­гені сол елдің бір шетіне шығуға шарқым бар менің де жаны­ма бата­ды. Одан менің май­ым кетіп қал­май­ды – солар елге бір­деңе десін дей­мін ғой… Бар базы­на – осы-ақ. 

Жо-жоқ, Есен-ағам біз­ге арнап сұх­бат бер­ген жоқ. «Бер!» деп, мен де өңмең­де­уді қой­ға­лы Ес-ағам­ның бозторғайы он рет жұмыр­тқа басар жыл бол­ды. Бірақ осы тая­у­да ғана Baq.kz пор­та­лы­на біраз мәсе­ле айтып­ты. Соны оқып отыр­сам, іріні іреп, тірі­ге тіреп, талай тақы­рып­ты тап­тап тастап­ты. Біздің де сұрап жүр­гені­міз осы сөз: оны онда айт­тың не, мұн­да айт­тың не – аты­лған оқтың арты­нан жүгіретін емес; ұшып барар жері бір ныса­на: жұлы­мыр­лар жұл­ма­лап тастаған жұрт­тың жады.

Содан не ғыл дей­сің: қат­та­лып жатқан газет­тен сүреңсіз­деу сұх­бат­ты сыды­рып тастап, Есенға­ли ақын­ның – Мем­ле­кет­тiк сый­лы­қтың лау­ре­а­ты, «Жазу­шы» бас­па­сы­ның дирек­то­ры Есенға­ли Рау­ша­но­втың басқаға бер­ген сұх­ба­тын сәл-пәл ықшам­дап, нөмір­ге сал­дым да жібер­дім. Біз­де шықты не, онда шықты не: бір тақы­рып – оқшау ойды оқы­сын оқырман!

Ермұрат БАПИ

 

– Есенға­ли аға, «Құстар мен перi­ш­те­лер» және «Боза­ңға бiт­кен боз жусан» атты еңбек­терiңiз­де құстар тура­лы көп қалам тер­бедiңiз. Одан кей­iн де Қаза­қстан­да мекен­дей­тiн қанат­ты­лар жай­лы зерт­теу еңбек­тер жаз­ды­ңыз. Бұл соқ­паққа түсуiңiз­ге не түрт­кi болды?

– Құстар тақы­ры­бы­на не үшiн кел­дiм? Аны­ғын­да, қазақ бала­сы­ның мiнезi Қам­бар ата түлi­гi мен Шопан ата зәу­за­ты­на, жал­пы төрт түлiк­ке көбiрек ұқсай­ды. Құстар­ды жақ­сы көретiн себебiм, Алла әлiм­сақтан екi тiр­шiлiк иесiн азат қылып жаратқан. Олар – құстар мен адам­дар. Соның iшiн­де ең еркiнi – құстар. Мен­де­гi құстарға деген сезiм – еркiн­дiк­тi, тәу­ел­дi бол­мауды ойлаған­нан туса керек. Құстар азаттық үшiн жаралған. Адам да сол тек­тес. Бiрақ бiз тұтас азат бола алма­дық. Ал олар азат. Әнеу, көк­те қалы­қтап жүр. Күн­де кең­се­де­гi тере­зе жақта­уы­на бiр құс келiп қонақтай­ды. Тере­зе­ге қара­май-ақ, оның сон­да оты­рға­нын сезе­мiн. «Азаттық» дегенi­мiз – ол сенi мен менiң құл болып кет­пе­уi­мiз үшiн Алла­ның жiбер­ген елшiсi. Әйт­пе­се құстар­да алты ала­сы, бес бересiм жоқ. Бәл­кiм, жылқы­лар тура­лы жаз­сам да бола­тын едi. Ал құстар­дың ғажап­ты­ғы, бiз ұна­тып тұра­тын тұсы, оның азатты­ғын­да жат­са керек. Адам өзiнiң қолы­нан кел­мей­тiн­ге қызы­ға­ды емес пе?..

– Жыр­ла­ры­ңы­зға арқау болған туған жерiңiз тура­лы айтып берсеңiз?

– …Қаза­қтың қай жерi де менiң туған жерiм деп мақта­нуға жарай­ды. «Сенiң туған жерiң анау, менiң туған жерiм мынау» деген адам­ды өсiр­мей­тiн, қай­та өшiретiн дерт. Тәу­ел­сiздiк алған жыл­дар­дан берi бұл дерт өрши түстi. Туған жер­ге, ұлтқа деген түсiнiк тар шең­бер­де, өзiнiң көң-қоңы­сын мең­зей­тiн­дей күй­ге түсiп бара­ды. Жаңа буын жастар­ды ұлт­тың өзе­гiне түс­кен осы «ауру­дан» ара­ша­лап алуы­мыз керек. Себебi оның ар жағын­да құлағы қыл­тиып жер­шiл­дiк, рушыл­дық бұғып жатыр.

Бiздiң қоғам­ның мына екi мәсе­ле бой­ын­ша дуа­лы сөз айта­тын жөнi бар едi. Аны­ғы, әлi жүй­елi пәтуа айта алмай отыр. Бiрiн­шiсi – рушыл­дық пен жер­шiл­дiк. Бұл қаза­ққа өте қауiп­тi дерт. Екiн­шiсi – мораль. Яғни әдеп, ақыл, ұят, иман, обал-сау­ап. Осы екi ескiлiк тура­лы ресми түр­де айтыл­ма­ды да. Әрi құлық таны­тқан да ешкiм жоқ. Бiле бiл­сеңiз, қазақ үшiн сыр­тқы жаудан да қатер­лiсi осылар.

Әңгi­ме туған жер дегенiң­нен шықты ғой, әркiм өзiнiң туған жерi­мен мақтан­сын, жетi ата­сын бiл­сiн. Бiрақ ол «менiң жетi атам сенiкi­нен мықты» деп, ата жары­сты­руға айнал­мауы керек. Қазiр­гi­дей жаһан­да­ну жал­паң­нан түсiретiн кезең­де руха­ни жүде­улiк­тiң әсерi­нен айтыл­маған­мен, күн­дер­дiң күнiн­де бiз мұны ашық айта­тын бола­мыз. Бұл тура­лы жаз­дым да.

Деген­мен, соған орай айна­лам­нан естi әңгi­ме де естi­медiм. Әңгi­ме жеке­ле­ген адам­дар­дың ой-сана­сы­ның тар­лы­ғы емес, ұлт гено­фо­ны­ның азуы тура­лы болып отыр. Ертең Хақтан хабар келiп, кел­ме­стiң кемесiне мiнер­мiз. Алай­да жұмыр жер­де қазақ деген ұлт қала­ды. Баяғы­да ата­ла­ры­мыз «Жер­дi көк өгiз екi мүй­iзi­мен көтерiп тұра­ды екен. Мүй­iзiн шай­қаған­да зiл­за­ла бола­ды екен» деушi едi ғой. Сол айтқан­дай, қаза­қты о бастан төбесiне көтерiп сақтап тұрған төрт қастер­лi ұғым бар. Ол – ар-ұят, иман, обал, сау­ап. Бiз соның тамы­ры­на бал­та шауып жатырмыз…

– «Ғай­ша бибi» поэ­маңы­зды оқып шықтым. Халы­қа­ра­лық «Алаш» әде­би сый­лы­ғы да осы еңбе­гiңiз үшiн берiл­дi. Бүгiн­де атал­мыш сый­лы­қтың қадiрi қашып, екiнiң бiрi, егiздiң сыңа­ры иеленiп жүр деген де әңгi­ме­лер айты­лып қала­ды. Осы тұрғы­да не айтасыз?

– Жал­пы, сол халы­қа­ра­лық «Алаш» әде­би сый­лы­ғы марқұм Қал­дар­бек Най­ман­ба­ев аға­ның иде­я­сы­мен жүзе­ге асып едi. Ондағы негiз­гi мақ­сат шет­те­гi 5 мил­ли­он қаза­қтың тiлiн, әде­би­етiн, мәде­ни­етiн қорғау, қол­паштау бола­тын. Бар­лық жақ­сы сый­лы­қтар секiл­дi бұл сый­лы­қтың да ә деген­де дүбiрi жер жар­ды. Ең алғаш оны «Құран Кәрiм­дi» бірін­ші рет қазақ тiлiне тәр­жi­ма­лаған Хали­фа Алтай­ға, Алтай­дың «Кер­бұғы­сы» Орал­хан Бөкей­ге, сосын сол бiр кезек­те маған да берiл­дi. Қазiр де лай­ы­қты, лай­ы­қ­сызды­ғы­на қара­май, «Алаш» әде­би сый­лы­ғы берiлiп жатыр. Құдай­ға шүкiр, «Алаш» әде­би сый­лы­ғы­ның шын лай­ы­қты­ла­ры бар.

Иә, Мем­ле­кет­тiк сый­лы­қтың лау­ре­а­ты болған­ды­қтан, «Ақор­да», осы салаға қаты­сты басқа да түр­лi мем­ле­кет­тiк меке­ме­лер кей­де бiз­ден пiкiр сұрай­ды. Сон­да мен осы атаққа шын лай­ы­қты аза­мат­тар­ды айтып, жазып бере­мiн. Алай­да айтқа­ным­ды елеп-ескерiп жатқан ешкiм жоқ. Айтар бол­сам, про­за­дан Тыным­бай Нұр­мағам­бе­тов, поэ­зи­ядан Жәр­кен Бөдеш пен Серiк Ақсұңқарұ­лы осы сый­лы­ққа әбден лай­ық. Қазақ әде­би­етiне еңбек етiп келе жатқан аға­лар­дың төк­кен терiнiң өте­уi орын­далған болар едi. Амал нешiк, бiз құп­та­маған «пысы­қтар» орта жол­дан олжа алып кетiп жатыр. Бұл тура­лы тиiстi орын­дарға арнайы хат та жазғанмын…

Жоға­ры­да айтқан­дай, шет­те де қан­ша­ма қазақ жазу­шы­ла­ры жүр. Анау Тар­баға­тай­да Қажы­ғұ­мар Шаб­дан деген аға­мыз өттi дүни­е­ден. Ел бол­сақ, мықты бол­сақ, сол ақсақалға Мем­ле­кет­тiк сый­лық берер едiк. Бiз­де қай­тыс болған­нан кей­iн де талай тұлға­ла­ры­мы­зға Мем­ле­кет­тiк сый­лық берiл­дi. Мәсе­лен, Асқар Сүлей­ме­нов­ке, тағы басқа­ларға құр­мет көр­сетiл­дi. Бұл ағы­л­шын­дар айта­тын «оған ұрпақ тара­пы­нан жаса­лы­нған үлкен құр­мет» болар едi. «Боза­дағы сөз бос сөз» демек­шi, тек ұсы­ныс болып қал­ды. Бүгiн­гi қазақ көр­кем әде­би­етiнiң дең­гей­i­мен қараған­да, Қажы­ғұ­мар ақсақал­дың еңбе­гi одан төмен болуы, тiп­тi оқыл­мауы да мүм­кiн. Әңгi­ме онда емес. Сөз қазақ деген атқа келiп тұм­сық сүй­еп тұр. Соны жүй­е­ле­сек, ел екенi­мiздi, қаза­қ­ша­лап айтар бол­сақ, дөңай­ба­ты­мы­зды шетел­дiк әде­би жұр­тқа бiр көр­сетiп алар едiк. Жұме­кен аға бiр өлеңiн­де, «мен соңғы кез­дерi әйелi­ме көп рен­жи­тiн болып жүр­мiн, соған қараған­да жеңiл­ген болуым керек» дей­дi. Шама­сы, менiң күй­iм де сон­дай болып тұр-ау (күл­дi).

– Әде­би­ет сын­шы­ла­ры «қазақ әде­би­етi Кеңес Одағы тұсын­да аса бiр жыл­дам­ды­қ­пен дамы­ды. Аға буын, орта буын, жас буын бiрiн-бiрi қол­дап, қуат­тап, сынап, тез­ге салып, бiр­лiк­те дамып отыр­ды» дей­дi. Бүгiн­де сол үрдiс бар ма? Төл әде­би­етi­мiздiң қазiр­гi халi қалай?

– Тек жұмысы­ма бай­ла­ны­сты ғана парақтаға­ным бол­ма­са, қазiр көр­кем әде­би­ет оқы­май­мын. Сон­ды­қтан қазiр­гi жастар шығар­ма­шы­лы­ғы­нан хаба­рым аздау. Кере­мет­тер жоқ та шығар-ау. Егер бол­са, жарып шығар едi. «Неге кеңес өкi­метi тұсын­да көп нәр­се жаса­лын­ды?» деген­ге кел­сек, есiк жабық бол­са, кiр­гiң келiп тұра­ты­ны сияқты, қан­ша­лы­қты қар­сы­лық күштi бол­са, сон­ша­лы­қты ұмты­лу мен құмар­ту көп бола­ды. Алпы­сын­шы жыл­дар­дың басы мен жет­пiсiн­шi жыл­дар­дың соңын­да қазақ әде­би­етi, мiне, осы­лай дамып кет­тi. Сон­да ұлы Мұхаң­ның «жыл кел­ген­дей жаңа­лық сезе­мiз» деп ата­лы сөз айтқа­ны бар. Ол сол сөзiн­де Қадыр Мыр­за Әли, Тұман­бай Мол­даға­ли­ев, Сағи Жиен­ба­ев, Жұме­кен Нәжi­ме­де­нов, Мұқаға­ли Мақа­та­ев­тар­ды мең­зе­ген. Атта­ры аталған дарын иелерi әде­би­ет­тi бел­гiлi бiр дең­гей­де алға сүйредi…

Ал сек­сенiн­шi жыл­дар­дағы әде­би­ет бұл игерiл­ген ұғым­нан да iлгерiлей түстi. Қалам­гер­лер адам­ның iшкi жан­дү­ни­есiне үңi­ле баста­ды. Асы­лын­да, әде­би­ет­тiң өз мiн­детi сол болатын.

Қазiр­гi жастарға әде­би­ет­ке келудiң қиын бола­ты­ны сол игерiлiп қой­ған дүни­е­лер­ден де өзге­ше дүние табу. Жаңа сүр­леу салу қиы­нға соққа­сын жастар өткен­ге елiк­теу, нәзи­ра­лау, қай­та­ла­у­ға бой алды­рып, аға буын салған сүр­ле­уден шығып кете алмай жатыр. Әрине, iзде­ну керек. Жұме­кен мен Мұқаға­ли­дан соң өлең жаз­бай кете­мiз бе деген де ой болған, тiп­тi «Абай жолы­нан» асы­рып не жаза­мыз деп жүр­ген­де, жақ­сы­лы-жаман­ды еңбек­тер дүни­е­ге кел­дi. Хақ тiл мен жақты сүрiн­дiр­ме­се, буын­дар сабақ­та­сты­ғы өз жалға­сын таба­ды деген ойдамын…

– «Әде­би­етi­мiз­ге жаңа кел­ген жастар­ды «Бола­шақ» бағ­дар­ла­ма­сы арқы­лы шетел­ге жiберiп оқыт­са, төл әде­би­етi­мiздiң өзге елдер­де наси­хат­та­луы­на жол ашы­лар едi» деп едiңiз бiр кез­дерi. Нәти­же бар ма?

– Неше жыл­дан берi осы мәсе­ленi айтып келе жатыр­мын. Оны­мен айна­лы­са­тын адам жоқ. Әде­би­ет­шiлер­дiң Мәде­ни­ет мини­стр­лi­гiне де, Бiлiм мини­стр­лi­гiне де кере­гi бол­май тұр. Қазiр жыл сай­ын 3 мың­дай бала шетел­де бiлiм алып келедi. Оның басым бөлi­гi эко­но­мист, инже­нер маман­ды­қта­ры, iшiн­де әде­би­ет пен мәде­ни­ет жоқ. Сон­ды­қтан қаза­қтың гено­фон­ды әлсiреп бара жатқа­ны анық. Мәсе­лен, шетел­ден мықты эко­но­мист шақы­рып, екi жылға дәрiс бер­гiзу­ге бола­тын шығар, алай­да екi жылға келiп, әде­би­ет­тi жасап бер деп, шетел­ден маман шақы­ра алмай­ты­ны­мыз анық. Шетел­де қазақ әде­би­етiнiң наси­ха­ты аз… Осы iстi Жазу­шы­лар одағы үйле­стiруi керек едi. Алай­да 20 жыл көле­мiн­де елдi елең еткi­зетiн­дей ештеңе атқа­рыл­ма­ды. Бар­лы­ғы дер­лiк бетi­мен кет­кен ат секiл­дi. Түбi қай жер­ге барып тоқта­ры­мы­зды Құдай бiлсiн…

– Жас буын­да елiк­теу басым дей­сiз. Қазақ поэ­зи­я­сын­да қара­пай­ым­ды­лы­қтан тереңдiк­ке ұмты­лған ақын ретiн­де жастарға қан­дай ақыл-кеңес айтасыз?

– Жастар­ды оқы­май­мын деген­мен де, ара­сын­да бақы­лап оты­ра­мын. Маған елiк­тей­тiнiн, сүй­ек­тi ой, сүбелi ұйқаста­рым­ды «барым­та­лап» жатқа­нын да бiлiп, көрiп жүр­мiн. Ол үшiн жас буы­нға өкпе арту артық болар…

Сонау жыл­да­ры Алма­ты­дағы Абы­лай хан көше­сi мен бұры­нғы Киров көше­сiнiң қиы­лы­сын­дағы бас пошта алдын­да бiр татар кем­пiр «Китап ал, китап ал, гео­мет­рия ал, био­ло­гия ал» деп тұра­тын. Қан­ша десең, «25 сом» дей­тiн. Ол кез­де оқулық небәрi 20 тиын тұра­ды ғой. Ал iшiн ашып қара­саңыз, Мағ­жан­ның өлең­дерi. Сыр­тын оқулы­қтар­дың тысы­мен тыстап қой­ған. Сту­дент­тiк жыл­да­ры соны жат­тап өстiк. Кей­iн­нен Мұрат Әуе­зов­ке бер­генiм­де, Мағ­жан­ның жыр­ла­рын сүй­iп тұрып, маң­дай­ы­на басқа­нын көр­дiм. Негiзiн­де елiк­теу намазды­гер мен ақшам­ның ара­сын­дай болуы тиiс. Одан арғы­сы талап­кер­ге сын. Бiздiкi сол жастың күнi ертең өз соқ­пағын, өз жазуын тауып кетер деген үмiт қана.

Поэ­зи­яда мек­теп деген ұғым бар. Қазақ поэ­зи­я­сын­да өзiн­дiк мек­тебi бар ақын ретiн­де Қуан­дық Шаңғыт­ба­ев аға­ны қат­ты баға­лай­мын. Ұлт­тық поэ­зи­я­ның негiзiн сал­ды. Аны­ғын­да, негiзiн салу деген – өлеңдi жақ­сы жазу деген сөз. Мен алды­ңғы буын ақсақал­дар­дан бiр жақ­сы қаси­ет жұқтыр­дым. Ол қан­дай қаси­ет десеңiз – қалам мен ақ қағазға адал­ды­қты, әде­би­ет­ке адал қыз­мет етудi үйрен­дiм. Қазақ деген халы­ққа адал қыз­мет етудiң жолын­да атақ, ақша, ман­сап деген­нiң түк­ке тұрғы­сыз екен­дi­гiн сол абыз ақсақал­дар өз iстерi­мен дәлел­деп кеттi.

– «Әде­би­ет­тiң табал­ды­ры­ғын жаңа аттаған жас ақын-жазу­шы­лар­дың шығар­ма­шы­лы­ғы­на арнайы қар­жы бөлi­недi. Әрi мем­ле­кет­тiк тап­сы­рыс арқы­лы туын­ды­ла­ры жары­ққа шыға­ды» деген үмiт­ке толы әңгi­ме­лер айтыл­ды. Қан­ша­лы­қты шындық?

– Жас жазу­шы­лар­дың кiтап­та­рын шыға­ра­тын «Жалын» деген бас­па бар. Өзiм басқа­ра­тын бас­па бол­маған­ды­қтан, «Жалын­ның» бұл мәсе­ле­мен қан­ша­лы­қты айна­лы­сып жатқан­ды­ғы­нан хаба­рым жоқ. Бiлетiнiм, қай бiр жыл­да­ры мәде­ни­ет­тiң басын­да әде­би­ет­тi түсi­нетiн, руха­ни­ятқа жақын аза­мат Мұх­тар Құл-Мұхам­мед оты­рған шақта жастарға жап-жақ­сы қамқор­лық жасал­ды. Оның алдын­да, Жұмаға­ли­ев­тiң кезiн­де жағ­дай қиын едi… Өкiнiш­ке қарай, «Күрi­штiң арқа­сын­да күр­мек су iшедi» деген­дей, парақтал­май­тын да кiтап­тар шығып кетiп жатыр. Мәде­ни­ет мини­стр­лi­гiнiң жанын­да арнайы комис­сия бар. Бiрақ ол комис­си­я­ны жүй­елi жұмыс iстей­дi дей алмаймын.

– «Сiз сая­сат­пен айна­лы­спа­саңыз, сая­сат сiз­бен айна­лы­са­ды» деген тәм­сiл бар. Ақын­дар­дың сая­си бел­сен­дiлi­гiне қалай қарайсыз?

– Мұхаң (М.Шаханов) қалай болған­да да елдiк мүд­де жолын­да күресiп келе жатқан тұлға. Сон­ды­қтан мен Мұхаң­ды қол­дай­мын. Осы­дан бiраз бұрын «Мәде­ни­ет» теле­ар­на­сын­дағы «Кiта­п­ха­на» бағ­дар­ла­ма­сын­да ол кiсi тура­лы жылы пiкiр айтқан­мын. Қаза­ққа деген жаман­дық бұл кiсi­де аты­мен жоқ. Қалай болған­да да «қаза­ққа бол­сын» деп жүр­ген адам. Бұл кiсiнi маза­қтай­тын­дар көп, «трак­тор­шы», «интел­лек­ту­ал­дық дең­гейi төмен», «Соза­ққа неме­се Жетi­сай­ға барып, қазақ тiлi тура­лы әңгi­ме айта­ды. Оры­сты емге тап­пай­тын қаза­қтың қай­наған орта­сын­да жастарға ағы­л­шын, орыс тiл­дерiн үйрен деп айтуы керек едi» деп ақы­л­гөй­си­тiн­дер­дiң маза­ғы­на әлi той­та­рыс берiп келемiн.

– «Әйел­ден ақын шық­пай­ды, бишi не күй­шi бол­ма­са» дей­сiз. Осы көзқа­ра­сы­ңы­зда қала­сыз ба?

– «Пай­ғам­бар­лық пен ақын­дық бұй­ы­рған бастан еркек­ке» деп жыр­лаған­мын. Сол ойым­да қала­мын. Жал­пы әлем­де 124 мың пай­ғам­бар бар делi­недi. Ал «Құран Кәрiм­де» 21 пай­ғам­бар­дың аты бар. Сол пай­ғам­бар­лар­дың iшiн­де бiр әйел­дiң аты жоқ. Әйт­се де олар да ана­дан туы­лған. Ақын­ды­қты қимай оты­рған жоқ­пын. Ақын­дық азапты жол. Басы­ңа мың бат­пан жүк артып ала­сың. Оған нәзiк­жан­ды­ның шыда­мы жете бер­мей­дi. Мына­ны түсiнiп алған жөн. Қаза­қта ақын деген ұғым бар, өлең­шi деген ұғым бар. Өлеңдi екiнiң бiрi жаза­ды. Түйе мiн­ген қаза­қтың өлең айт­пай­ты­ны жоқ. Бiрақ ол ақын болу деген сөз емес қой. Осы­ны айтқан­да, бiраз апа­ла­рым өкпе­ледi. Ендi өздерi бiледi.

Айтыс қазақ поэ­зи­я­сы­ның дең­гей­iн түсiрiп жiбер­дi, бұл ащы шын­дық! Қазiр қара­пай­ым қазақ айты­стағы «Әй, ауы­лың аман ба екен-ай, айна­лай­ын-ей» деген­дi поэ­зия деп қабыл­дап қал­ды. Сосын Рау­ша­нов та сон­дай өлең жаз­са дей­дi. Бiздiң әде­би­ет өстi. Заман ағы­мы­на сай айты­стың да өз ауди­то­ри­я­сы болуы керек. Оны жал­пақ жұр­тқа тық­па­лап, «айтыс­кер ақын» деп жаз­ба поэ­зи­я­ның ауы­лы­на сiңдiрiп жiбе­ре­мiз. «Ұлт­шыл болу ескi шапан кию» деген сөз емес. Осы­дан 100 жыл бұрын хан-сұл­тан­дарға садақ толы сай­гездi оқтап тұрып өткiр сын айтқан шығар. Жасы­ра­ты­ны жоқ, бүгiн­де айтыс адам­дар­ды мақтан­сүй­гi­штiк­ке, бiре­удi өтiрiк мақта­уға, шоуға айна­лып барады…

– Латын әлi­п­биiне көшу­ге бай­ла­ны­сты өз ойы­ңы­зды айтып өтсеңiз.

– Өзбек­тер латы­нға бiз­ден бұрын өттi. Қысқа­сы, олар­да жағ­дай өте нашар. Өзбек­тiң саны – 30 мил­ли­он. Мiне, осын­дай халы­қтың әде­би жур­нал­да­ры­ның тира­жы 3 мың­нан аспай­ды. Себебi аға буын кей­iн­гi буын­ды түсiн­бей­дi. Бұл тура­лы өзбек қалам­дастар­дан сұра­дым. Айту­ла­рын­ша, өзбек­тiң жаста­ры Чер­ня­ев­ка­дан берi асқан­нан кей­iн бей­ша­ра болып қала­тын көрi­недi. Не орыс­ша бiл­мей­дi, не кирил­ли­ца­ны оқи алмай­ды. Мұх­тар Шаха­но­втың латын әлi­п­биiне көшпей­iк деп жүр­генiнiң өзi осын­дай қорқы­ны­штан туған ба дей­мiн. Деген­мен, түбi оры­стан iрге­мiздi аулақ салға­ны­мыз жөн. Әрине, оры­стар­дың бiз­дей ақкөңiл «көр­шiсiн» ұзын арқан, кең тұса­у­мен тұса­у­лап оты­ра­ты­ны, бiз­ден айры­лып қалғы­сы кел­мей­тiнi бел­гiлi. Ғабит Мүсiре­пов ақсақал­ды жақ­сы бiлетiн­мiн. Бiр қызы­ғы, Ғабит ақсақал да, оның руха­ни досы Ғаби­ден Мұста­фин де тек Ахмет Бай­тұр­сы­нов негiзiн қалаған төте жазу­мен жазып өттi. Деген­мен, кири­л­ге, латын әлi­п­биiне көшу­ге қар­сы бол­ма­ды. Әрине, сау­а­тын сол жазу­мен ашқан­ды­қтан, олар­ды ешкiм де кiнәламады.

Халы­қа­ра­лық бiр­не­ше тiл бiле­мiн, алай­да қалған ғұмы­рым­да осы қарiп­пен жаза­тын шығар­мын. Бүгiн­де халы­қтың 60 пай­ы­зы өз ана тiлiн­де оқып, жаза алмай­тын­ды­қтан, қаза­ққа екi­ге бөлiнiп қалу қау­пi бар деген ой айты­лу­да. Өзбек­тер мен әзiр­бай­жан­дар­дың зия­лы қауы­мы жазу рефор­ма­сы тура­лы сөз бол­са, көз жасын көл қылып айтып бередi. Бiздiң кирилл­ден латын әлi­п­биiне көшуi­мiз мем­ле­кет­тiк дең­гей­де­гi қыру­ар қар­жы мен ұзақ уақыт­ты талап ететiн шаруа…

– Тағы­лым­ды сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет!

Сұх­бат­тасқан –

Нұр­шат ТӨКЕН,

Baq.kz