«Общественная позиция»
(проект «DAT» №18 (382) от 12 мая 2017 г.
ДАТ!
«Трибуна» газетінің бас редакторы Жанболат Мамайға қатысты қозғалған қылмыстық іс біздің редакциямыздың жіті бақылауында екенін бұрын да хабарлағанбыз. Жанболаттың газет бетінде жарияланып жатқан темір тордың ішінен жазған хаттары оқырмандарымызды бей-жай қалдырмауда. Абақтыдағы азаматтың бүгінгі жағдайын білу үшін, әріптесі әрі жұбайы Инга ИМАНБАЙДЫ әңгімеге тарттық.
–Кеше 10 мамырда Жанболаттың абақтыға қамалғанына үш ай толды. Осы үш айдың ішінде қандай тергеу амалдары жүргізілді және Жанболаттың ісіне қатысты бүгінгі жағдайы туралы айтып өтсеңіз.
– Жанболат қамалған уақыттан бері, белсенді тергеу амалдары жүргізіліп, іс бойынша айтарлықтай алға жылжу болды деп айта алмаймын. Бірақ осы үш айдың ішіндегі тергеушілердің жасап отырған істеріне қатысты айтатын мәселе өте көп. Қазіргі күннің өзінде біз бірнеше рет Қылмыстық кодекстің 106-бабы бойынша тергеушілердің үстінен сотқа шағымдандық. Өйткені тергеу амалдары, оның ішінде Жанболатты ұрып-соғу ісі бойынша заң шеңберіндегі қалыптасқан, орындалуға міндетті қарапайым заңдар іске аспай отыр.
Мысалы, 10 ақпан күні Жанболатты алып кеткен кезде қорғаушы талап еткен болатын, бірақ Жанболатқа адвокатпен байланысуға мүмкіндік бермей, ең бірінші тергеу амалдары адвокатсыз жүргізілген. Сондай-ақ Жанболатты ұрып-соғу фактісі бойынша қозғалған қылмыстық іс аясында тергеуші, түрме басшылығы мен Жанболаттың беттесуін адвокатсыз өткізген. Егер сол уақыттан бері осындай жағдайларды тізе беретін болсақ, біз күнара сот залынан шықпас едік. Жүріп жатқан соттар мен тергеу амалдары барысындағы жағдайлар құқық пен заңның белінен басылып жатқанын және халықаралық адам құқықтары жөніндегі заңдарға қайшы келетінін көрсетеді. Осыдан-ақ Жанболатқа қатысты биліктің жеке өшпенділігін айқын байқауға болады.
Жанболатқа қатысты қозғалған істің түп-төркіні биліктің тек қана өзінің оппонентімен күресіп жатқанын бақылап отырмыз. Кез келген айыпталушының, күдіктінің құқықтары болады емес пе? Екінші тараптың сөзін ескеру, қорғаушыларды тыңдау, күдіктінің жанұя мүшелеріне қорғаушы статусын уақытылы беру сияқты заң шеңберінде қалыптасқан қарапайым әркеттер жасалу керек еді. Жанболатқа қатысты сол заңдарың бірі де орындалған жоқ.
Мәселен, Жанболаттың ата-анасына қорғаушы статусын үш ай сотқа шағымданып жүріп, өткен аптада әрең алдық. Жанболаттың әкесінің жасы 80-де, ал анасы 65 жаста. Қариялардың баласын көрмегендеріне үш ай болды. Қорғаушы статусын алған кездегі ата-анасының қуаныштарын көрсеңіз ғой!.. «Бүгін ұлымызды көреміз деп, таңғы сағат 6.30-да тергеу изоляторына барса, олардың қолдарына берген құжаттары іске жарамсыз көшірме болып шықты. Қарт адамдарды осылай алдауға, әуре қылуға бола ма? Бұл заңды қойып, тіпті адамгершілікке де жатпайтын қылық емес пе?!
– Ол құжатты қолдарына ұстатқан кім? Жанболаттың ата-анасына қандай құжат тапсырып отырғанын қарамаған ба?
– Қорғаушы статусын беру жөніндегі құжатты тапсырған тергеу прокуроры не беріп, не қойғанын қарамаған болып тұр ғой сонда. Ал прокурорға құжатты берген тергеуші Берік Валиев деген бар. Жанболаттың ата-анасын СИЗО-ға кіргізбей қойған кезінде олар бірден тергеушіге телефон шалып, жағдайды түсіндірген. Сол кезде Валиев түк болмағандай: «Құжаттың түпнұсқасы менде, мен жұмыста отырмын, келіп алып кетіңіздер», – деген. Таңғы алтыдан екі-үш сағат кезектерін күтіп, балаларына кіре алмаған ата-ана Валиевқа келеді, сөйтсе ол орнында болмаған. Бір сағат бұрын «орнымда отырмын, келіңіздер» деп айтқан адам еш ескертпестен кетіп қалған. Бірнеше рет қоңырау шалып едік, телефон тұтқасын көтермей қойды. Жанболаттың ата-анасы үлкен кісілер, қандай құжат дұрыс, қандайы бұрыс екенін біле бермейді ғой. Тергеуші болсын, прокурор болсын, қарау керек еді ғой, қандай құжат беріп жатқандарын. Мен Жанболаттың заңды некелі жұбайы болсам да, іс бойынша куәгерсің деп, маған қорғаушы статусын бермей қойды. Ал Жанболаттың қарт ата-анасын сонша сандалтып қоюға бола ма?! Заң тұрғысынан Жанболатты айыпталушы деп таныған күннің ертесінде оның ата-анасына қорғаушы статусын беру керек еді, олар болса осы мәселені үш айға созды. Осының бәрі Жанболат пен оның отбасына жасалып жатқан қысым емей немене?
Жанболаттың ісіне қатысты құзырлы шендер өскісі келсе де, билікке қызмет еткісі келсе де, дәл осындай жолды таңдағандарына не дерсіз? Айналып келгенде, 80 жастағы адамның қарғысы да, киесі де болады. Мың жерден биліктің жендеті болсаң да, адамда адамгершіліктің ұшқыны қалу керек емес пе! Билікке қызмет етіп, оның қитұрқы істерін жүзеге асырып, қаншама генералдардың түрмеде «өз-өздерін байқамай өлтіріп қойып» немесе түрмеде шіріп жатқандарын көріп отырмыз. Біздің мемлекетте ешкімнің де қауіпсіздігіне кепіл жоқ. Биліктің заңсыз істерін жасап отырғандар өздерінің де қорғансыз екенін, ертең билік олар үшін ара түспейтінін, керек болса кез келгенін құрбан етерін түсінуі тиіс. Оған мысал аз ба?
Қазір сотқа БАҚ өкілдерін кіргізбейді, өйткені соттың барлығы жабық түрде өтіп жатыр. Солай бола тұра, көп жағдайда сотқа айыпталушының жанұясын кіргізеді. Ал мені сот залына жолатпайды. Тіпті тергеушілердің сот орындаушыларына мені кіргізбеу туралы нұсқау беріп жатқандарын өзім талай рет естідім. Бұл бізге жасалып отырған қысымның жалғасы. Өйткені менің Жанболаттың саяси көзқарастарын толық қолдайтынымды, мені тек Жанболаттың жұбайы емес, әріптесі екенімді біледі олар. Сол үшін бір-бірімізді көрмеудің барлық амалдарын жасап, моральдық қысым көрсетіп отыр.
– Жанболатты СИ-18 ұрып-соғу оқиғасынан кейін жазған арыздарыңыз сотта қаралғанынан хабардармыз, оқырман қауымға соттың жай-жапсарын айта кетсеңіз…
– Қылмыстық кодекстің 146-бабы 1-тармағы бойынша түрме басшылығының үстінен іс қозғалды. Қазір тергеу амалдары жүріп жатыр. Бірақ, жоғарыда айтып өткенімдей, Жанболаттың құқықтары шектеліп отыр. Біз сол мәселе бойынша ресми түрде прокуратураға да, сотқа да жаздық. Жанболатты ұрып-соққандары аздай, оның өзін айыптағылары келеді.
Менің ойымша, тергеу амалдарында Жарымбетовтың құр сөзінен басқа ешқандай нақты айғақ дәйектері болмай тұр. Сондықтан олар Жанболатты қайтсек те, ұрсақ та, соқсақ та, қылмысты мойындатуымыз керек, айтқанымызды істеуге көндіреміз, жалпақ тілмен айтқанда, «сындырамыз» деп ойлайтын сияқты.
Бұл оқиға демалыс күндері жасалды. Жанболатты екі-үш күннің ішінде сабасына түсіреміз, бұл факті сыртқа шықпайды деп жоспарлады деп ойлаймын. Жанболатты мойындатсақ, саясатпен айналысудан бас тартқызсақ, ары қарай бұл факті шыға ма, шықпай ма – оларға бәрібір болған. Алайда Жанболат ер азамат болған соң, мінез көрсетті, шыдады, бұл факті сыртқа шығып, үлкен дау болды. Сол кезде олар не істерін білмей қалды. Прокуратура мен КУИС бірігіп, ешқандай ұрып-соғу оқиғасы болған жоқ деген баспасөз релизін таратты. Бірақ Евгений Жовтис бастаған Жанболатты қорғау комитеті бірден оған жауап жазды. Одан кейін түрме ішіне кірген құқыққорғаушылар мен омбудсмен болған жағдайды өз көзімен көріп, бәрі жария болды. Содан кейін ғана олар жым болды.
Кейіннен, олар мәжбүрлі түрде 146-бап бойынша, түрме басшылығының үстінен іс қозғады. Бірақ билік өзінің жасаған қылмысын ешқашан мойындамайтынын бәріміз білеміз. Естуімізше, қазір олар барлық амалдарын пайдаланып, бұл істі жауып, тіпті Жанболаттың үстінен жала жабу бабы бойынша іс қозғаймыз, Жанболаттың өзін осы іс бойынша жауапты қылып, негізгі жазаның үстінен тағы 2 жыл қосамыз, өзіңді қылмысты қыламыз деп қоқаңдауда. Өздері түрмеде адамды азаптап, кейін азапталған адамның үстінен жала жабу бойынша іс қозғаса, халықаралық қауымдастықтың алдында не деп айтамыз деп ойлана ма екен? Осының өзі Жанболаттың түрмеде не үшін отырғанын тағы бір көрсетіп отыр емес пе?! Ұрып-соғып мойындата алмай, енді осы фактімен не істерлерін өздері білмей отыр.
– Жанболаттың моральдық хал-ахуалы мен денсаулығы қалай? Алдыңғы хатында бас бостандығынан айырылатыны туралы Жанболаттың өзі болжам жасапты, соған қарағанда, белін бекем буып отырғандай…
– Жанболаттың денсаулығына қатысты мәселелер бар. Түрмеде жасалған тексеру кезінде бауырында өзгерістер пайда болыпты. Оның қаншалықты қауіпті екенін дәрігерлік тексеруден кейін біле аламыз. Алайда дәл қазір түрме басшылығы оны тәуелсіз тексеруден өткізуге мүмкіндік бермей отыр. Мұны да жалпы қысымның бір бөлігі деп санаймын. Ендігі Жанболатты емдеуге мүмкіндік бермесе, біз қайтадан халықаралық қауымдастыққа шағымдануға мәжбүр боламыз.
Ал сіз айтып отырған хатында Жанболат өзі жазғандай, билік қылмыстың дәлелін тапса, бәрін жария етіп, заң жолымен соттамай ма?! Олай істеп отырған жоқ. Қазір олардың бар істеп отырғаны Жанболатпен саудаласып, анаған-мынаған қол қой, саясаттан кет деп отыр.
Жоқ қылмысты қалай дәлелдерін білмей, орысша айтқанда – «царица доказательств – признание» демекші, барлық амалдарды пайдаланып, Жанболатты кінәсін мойындатқысы келіп отыр, себебі Жарымбетовтың сөзі жеткіліксіз.
Біз өзіміз тергеудің Жанболатқа Әбілязовты қалай қосып отырғандарын әлі күнге дейін түсіне алмай келеміз. Өйткені Әбілязов пен Жанболаттың қаржылай, саяси көзқарастары мен ұстанымдарының байланысы болған емес, екеуінің арасындағы байланысты дәледейтін дәйек жоқ.
Биліктің Жанболатқа тағып отырған айыбы Жарымбетовтың берген жауабына сүйенген. Мен Жарымбетовтың толық не айтқанын, оған не айт дегенін анық-қанығын білмеймін.
Бірақ Жанболат өтірік айтпайды, Жарымбетовпен таныстығынан бас тартып отырған жоқ. Жарымбетовты таниды, иә біледі. Жарымбетов те Жанболатты қолдайтынын, пікірін сыйлайтынын айтқан, сөйтіп екеуінің арасында таныстық болған. Қазір биліктің іліп отырған ілігі – тек қана Жанболат пен Жарымбетовтың арасындағы таныстық байланыс. Бірақ бұл жерде ешқандай Әбілязов жоқ.
Иә, Жарымбетов бұрын Әбілязовтың көмекшісі болған шығар, «БТА банкте» істеген шығар, Жарымбетовтың өзі Астанада болған пресс-конференцияда «2012 жылдан бері Әбілязовпен араласпаймын», – деді. Білуімше, сондай сөздерді ол Жанболатқа да айтқан. Менде ешқандай саяси амбиция жоқ, саяси мақсаттарым да жоқ, тек қана сенің позицияңды, пікіріңді сыйлаймын деп, танысуға ынта білдірген Жарымбетовтың өзі.
– Жарымбетов Жанболатқа қандайда бір тапсырмалар беріп немесе мынау туралы жаз, мынау жөнінде жазба деген өтініш білдірген кезі болды ма?
– Жоқ, Жарымбетов саясаттан мүлде алшақ, ол бизнестің адамы және ешқандай саяси амбициясы, саяси күреске деген ынтасы да болмаған. Бірақ Жарымбетов редакциямызға көмектескен жағдайдың өзінде де, оның қай жерінде қылмыс пен айып бар?!
– Биліктің Жанболатқа қарсы жасап жатқан әрекеттері өзгеге сабақ болсын дегенді білдіре ме?
– Ақыл-есі дұрыс, ойлана алатын адамдардың барлығы Әбілязов пен Жанболаттың арасындағы байланыстың жоқ екенін біліп, көздері жетіп отыр. Ал Жанболатқа жасалып отырған әрекет, ашық күрес ашық қоғамда саяси жұмыстың қауіпті екенін көрсетеді. Бұл әрекеттердің мақсаты – елдің алдына шыққан адамдарға, әсіресе билікке қарсы пікірін білдірген жастардың бойында үрей туғызу. Ондағы айтайын дегендері – міне, біз сендерге жоқ жерден айып та тауып береміз, жоқ жерден қамауға да аламыз, жоқ жерден отбасыңмен қосып, жұртшылықтың алдында әшкере ете де аламыз деген ойды білдіреді.
Бірақ олар бір мәселені түсінуі керек. Жанболат ашық адам. Егер ашық адамдардың барлығын осылай қамай берсе, билік өзіне жабық оппоненттерді, террористерді өз қолдарымен жасайтын болады. Өздеріне-өзі ор қазып отыр. Қазіргі Жанболатқа қарсы жасалып отырған жағдай шынымен солай болып тұр. Осындай қиындықтың барлығын көтеру – Жанболаттың өзіне ғана емес, қарт ата-анамызға да, кішкентай баламен отырған маған да оңай болмай тұр.
Қалай десек те, Жанболаттан келіп жатқан сәлемдемелерінен түсінгенім, ол «пресс-хата»-дан, басына түскен қысымнан кейін, ұстанымы бұрынғыдан да мықты бола түскен. Жанболат түрмеде отырып, қиындықтарының ары қарай жалғасатынын түсініп отыр, оны мен де түсінемін.
Бірақ Жанболат оған дайын, азаматтық намысын ешқандай бостандыққа айырбастамайды. Отбасы ретінде біз де Жанболатқа жылап-сықтап, басыңды ие қал деп айтпаймыз! Оның таңдауын біз де түсіністікпен қабылдаймыз!
– Біз Жанболаттың тезірек отбасына оралуына тілектеспіз, Инга!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»