«Общественная позиция»
(проект «DAT» №35 (399) от 28 сентября 2017 г.
Пайым патшалығы
(Соңы. Басы газеттің 21 қыркүйектегі санында)
Тәуелсіздіктің тәтті дәмі билік пен билік төңірегінде топтасқандардың еншісінде. Кеңестік жүйе ыдырап, бүгінгі мемлекеттік құрылым қалыптасқанда, ол сондай бағытты бағдар етті. Нәтижесінде қоғамымыз бай мен кедейге жіктелді. Сөйтіп, арада өткен 26 жыл 50 елдің қатарына қалай «енгеніміз» Abai.kz порталында жарияланған мақаладан белгілі болды. Сөзіміз дәлелді болу үшін, соның бір үзігін тілге тиек ете кетейік.
• «Қазақстанның қазіргі жағдайы әлемдегі ең кедей Чад республикасы және Африканың жағдайымен теңескен. Бұл – еліміз азаматтарының 1,3 миллионы кедей екендігінің дәлелі. Болжаммен 80 пайыздан астам қазақстандықтар банктерге қарыз…».
Бұл «шықпа, жаным, шықпа» деп күн кешкен барша қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігінен айқын ақпар берерлік көрсеткіш десек, енді күллі қазақстандықтардың арасынан айрықша даралана шырқап шыққан миллиардерлер мен миллионерлердің жағдайынан мәлімет беру мақсатымен оларға да аз-кем кідіре кеткеніміз жөн шығар.
Биылғы жылдың мамыр айында Forbes.kz сайтында жариялаған қазақстандық 50 кәсіпкердің тізімі төңірегінде ой өрбітсек, оның көшбасында №1 болып мыстың короліне айналған Владимир Ким тұр. Ол 2016 жылғы сәуірден бастап, бір жыл ішінде байлығын 800 млн долларға молайтыпты. Одан кейін Евразиялық топтың құрамындағы алюминий мен темір кенін меншіктеген Алиджан Ибрагимов аталады. Ол байлығын 200 миллионға еселепті. Ерлі-зайыпты Тимур мен Динара Құлыбаевтардың әрқайсының байлығы 100 млн долларға артыпты. Ал Болат Өтемұратовтың ақшасы бұрынғы 2 400 000 000 доллар күйінде қалыпты. Forbes журналына қазақстандық миллиардерлер болып енген осы бесеудің көшін 720 000 000 доллармен Рашит Сәрсенов, 705 млн доллармен Кеңес Рақышев, 498 млн доллармен Дәурен Жақсыбеков, 470 млн доллар байлығы бар Еркін Тәтішев, 449 000 000 доллар ақша жиған Бақытбек Байсейітов жалғастырады. Осы аталған мырзалардың тегінің өзі-ақ олардың кім екенін сездіріп тұр емес пе?! Әйгілі байлар қатарына кірген 50 кәсіпкердің ішінде Шығыс Қазақстан облысының әкімі Даниал Ахметовтың 32 жастағы ұлы Талғат та бар.
«Осы Ахметовтың ұлы 32 жасында 145 млн долларды қалай жинап үлгерді?» деген заңды сұрақ туындайды, – деп жазыпты сол уақытта Abai.kz сайты арқылы елге таралған мақалада. – Талғат Ахметов қазір Павлодар облысындағы бірнеше кәсіпорынға иелік етеді. Олардың ішінде «Казэнергокабель» АҚ, «Глория-фарм» ЖШС, «Павлодар кондитер фабрикасы» және өзге де компаниялар бар. Бұл облыста бір кездері Даниал Ахметов әкім болғаны белгілі. Сарапшылар Ахметовтер сол жылдары біраз «майлы жілікке» ие болып қалғанын айтады. Одан бөлек Талғат Ахметов Астанадағы бір компанияның қожайыны атанып отыр, һәм Шығыс Қазақстан облысы мәслихатының депутаты.
Елу бай кәсіпкердің ішінде біздің көңілімізді өзіне алабөтен аударған екінші адам – Қайрат Сатыбалды, – деп жазады одан әрмен қарай материал авторы. – Елбасымыздың немере інісінің Alatau Kapital (ACI) компаниясы «Қазақтелекомның» 3,4 пайыз акциясына (5,8 млрд теңгеге бағаланған) иелік етеді екен. Қайрат Сатыбалды сондай-ақ Kaspi Bankтың 29,12 пайыз акциясын уысында ұстап отырған көрінеді. Мұның сыртында «Amup LТД», «Дүние-Агро», «Корпорация Дүние», «Дүние-Күзет» және «Колеса» ЖШС атты компаниялары бар…».
Өстіп, аты-жөндері даралана ауызға алынған кәсіпкерлердің иелігіндегі корпорация, компания, серіктестіктердің жай-жапсарын аша үңіліп, қазбалай бастасаңыз, арғы жағынан бір кездері үлкен мемлекеттік мекеме, кәсіпорын болғанын, енді иелері халыққа қызмет ететін, сол арқылы маңдайды жіпсітпей-ақ миллиондарды пашкілеп жиып отыратын бай-бағлан екенін бірден ұғасыз. Араларында халықты аш кенедей сорып отырған банк қожайындары да аз емес. Ал банктер халықты аяусыз қанаудың қайнар көзі, қозғаушы тетігіне айналғалы қашан! Публицист-жазушы, қоғам қайраткері Марат Тоқашбайдың ФБ парақшасындағы жазбасына қарағанда, еліміздегі еңбекке жарамды 8,5 миллион адамның 5 миллионы екінші деңгейлі банктерге қарыз. Соның үштен бірі банк алдындағы қарызын өтей алмайтын ауыр халде…
Марат ағамыздың тағы бір айтуынша, Австралияның резервтік банкінің елге беретін қарыз ақшасының ағымдағы пайыздық мөлшерлемесі 1,5%, Ұлыбритания мен Канада банкі – 0,25%, Қытай – 4,3%, Перу – 4,12%, Гонконг пен Норвегия – 0,5%, Польша – 1,5% болса, Қазақстан банктерінің мөлшерлемесі – 18-25%. Ал ақиқатына келгенде, банктерге берешек елдің аузынан естуімізше, қайтарылатын ақшаның пайыздық өсімі 50–60-қа өрлеп кетеді.
Сонда бұл не? Өз халқын ашықтан-ашық заңдастырып тонау, қанау, қорлап, құлдыққа салу емес пе?.. Ел жаппай жұмыссыз. Жұмыс істегендерінің жалақысы мардымсыз.
Енді экономика ғылымдарының кандидаты Слям Ахметовтың осы жылғы 8 наурызда «Общественная позиция» апталығында жарық көрген мақаласынан жұмыссыздық қасіретіне қатысты дерегіне жүгінсек:
• «У нас в официальной статистике есть такой постоянный показатель, как «самозанятые», удельный весь которых достигал 31 процент от трудоспособного населения. Сейчас, по экспертным данным, постоянной работы не имеют 3,3 млн человек – это 36,6%. А «самозанятых» статистика уменьшила до 2,2 млн человек, или до 24,4%. Кроме того, официально она показывает 5% безработных. (В жизни картина может быть даже хуже) … Количество граждан страны, которые не имеют текущих отчислений в пенсионный фонд… таких граждан, по экспертным данным, насчитывается 6 млн человек, или 66% трудоспособного населения!» дейді.
Бұл көшедегі әлдекімнің жай айта салған сөзі емес, бәріне байыпты көзбен қарап, ой түйген ғалымның орнықты талдауы. Иландыратын шындығы бар сөз! Біздің билігіміз бар-жоғы 5–6 айға созылатын, әрі кетсе жыл жарымнан кейін тоқтап қалатын құрылыс нысандары, жол жөндеу жұмыстары немесе ЭКСПО секілді шығыны шаш-етектен тұратын әлемдік деңгейлі нысан жұмыстарына тартылып, содан соң тағы да жұмыссыз сенделіп қалатын адамдарды тұрақты жұмысы барлар қатарына қосады. Құдай біледі дейін, әлемнің бірде-бір елінде жоқ, тек бізде ғана бар «самозанятые», яғни қорасында бес қой, бір сиыр, он тауығы, он соттық жері барлардың бәрі өздерін-өздері жұмыспен қамтамасыз ететіндердің санатына еніп кетеді. Биліктегі «білгіштердің» ұғымынша, оларды жұмыссыз дей алмайсыз.
Ал енді нақты қызметі барлардың жай-күйін мысалға алайықшы. Адамға білім мен тәрбие беруден, оларды емдеп жазудан асқан мамандық болмаса керек. Түркияда дәл солай. Ұстаздар мен дәрігерлердің жалақысы бәрінен жоғары. Мемлекет тарапынан оларға алаңсыз қызмет жасау үшін бар жағдай жасалған.
Бізде ше? Сөзімді созбай, Kerey.kz сайтында жарияланған жас мұғалім Роксолана Цойдың жазуына жүгінсем, оның айлық жалақысы 50–55 мың ғана. Қарызбен өмір сүреді. Жолымның өзіне жалақымның жартысы жұмсалады. Таңертеңгі 8-ден түскі сағат 1-ге дейін жұмыс істесем де, тыныш отырғызбайды. Тағы да біреудің орнына сабақ беремін. Себебі мұғалім жетіспейді… Жұмыстағы жұрттың дені әйел. Әйел болғанда да шетінен долы, ашуланшақ, күйеуге шықпаған немесе жалғызбасты қатындар. Өмірден қажыған… «Иә, сені де сондай тағдыр күтіп тұр, Роксолана, – дейді өзіне-өзі. – Бір-екі жыл күт. Сен де солардың кебін киесің…».
Елімізде ЭКСПО жобасы әлденеше жылға ұласты. Оның құрылысына қанша қаржы жұмсалғаны ашық айтылмайтын бір жұмбақ. Алып-қашпа сөзге сенсек, үш миллиард доллар кеткен. Әрине, билік ол шығынды барынша кемітеді. Өз-өзін ақтады, көрмеге келушілер саны рекордтық деңгейге жетті деп дабырайтады. Мейлі ғой, енді ол өткен күндердің еншісіндегі шаруа.
Әлбетте, оның құрылысында арқаның адуын аязы, азынаған боранына қарамай, жер-жерден үй-жай, бала-шағасын қалдырып келіп жұмыс жасаған бауырларымыздың еңбегі ересен. Астанада одан басқа да қауырт жүргізілетін құрылыстар жетеді. Сондағы жұмысшылардың ара-тұра төбеден құлап ажал құшқандары, азап шегетіндері де ұшырасады.
– Қыс бойы ЭКСПО құрылысында болдым, – деді жетісайлық бір азамат. Әңгімесіне қарағанда, құрылыс материалдарын тасыған машиналарға қақпаны ашып, жауып тұрған. 60 мың теңге жалақымен жұмыс істепті.
– Ең ауыр, күрделі жұмыс атқарғандардың еңбекақысы қалай төленді? – деп сыр тарттым.
– Ең жоғарғысы электрмен дәнекерлеушілердің еңбегі болды. Олар 150 мың теңгеден алып тұрды, – деді ол.
– Не дейді? Сондайдан ғана төледі ме? – деп қайран қалдым. Өйткені қақаған қыста… Анадай жағдайда, оның үстіне бастықтары уақытпен санаспай жұмысқа жегетін жерде азапты еңбектерінің ақысына беретіні 150 мың теңгеден ғана болыпты. Жейтін тамағы, жалдап тұратын пәтері, жолақысы, киетін киімі бар дегендей. Оның үстіне әлгі айлықтың бір бөлігі салыққа деп ұсталады емес пе! Одан қанша ақша артылады? Ауылда ауыз ашып қарап отырған бала-шағасына қанша қаржы жібереді? Әй, шамалы-ақ шығар. Содан соң не ішкенге, не кигенге жарымаса, әлгіндей жағдайда жұмыс жасаған азаматтарымыздың денсаулығы ұзаққа бармай сыр бермей ме?
Біріккен Ұлттар Ұйымының 2015 жылғы жүргізген зерттеулері бойынша, Қазақстан денсаулығы ең мықты деген 145 елдің арасында 111-орында екен. Бұрынғы КСРО-ны алғанда денсаулығы ең мықтысы Грузия – 71-орында, одан кейін Армения – 79, Тәжікстан – 84, Өзбекстан – 85, Әзірбайжан – 87, Беларусь – 91, Ресей – 97, Украина – 99, Қырғызстан – 101, Түркіменстан 107-орында. Біз бәрінен де арттамыз…
Бұл жүйе – биліктегілер мен парақор, жемқорларға өте оңтайлы жүйе. Олар ауырып-сырқай қалса, біздегі ауруханаларға емес, алыс шетелдердегі емдеу орындарына ұшып барады. Ондайларға квота алу да түк емес. Егер де оның орайы келмесе, төлейтін ақшалары қалталарында. Ал қарапайым халық сырқаттана көрмесін деңіз. Олардың жайы өте мүшкіл. Кезегін күтеді, кезегі келіп емделетін жерге орналасса, ақ халатты «абзал жандар» ауыздарын арандай ашады. Біздегі медицинаны жемқорлық, парақорлық жеңе алмастай жайлаған… Обал-сауапты білмейтін, адамдарға жаны ашымайтын қоғамда ғұмыр кешіп жатырмыз. Бүгінгі билігіміз бізді осындай қасіретті жағдайға жеткізді.
Халықтың әлеуметтік-тұрмыстық ахуалы өте аянышты. Үйсіз-күйсіз, кісі есігін сағалап жүргендер дәл қазіргі жағдайларымен өмір бойы үйсіз өтеді. Мемлекет жастардың жұмысқа тұруына, отбасын құруына, ұрпақ өрбітуіне мүмкіндік жасау міндетін мүлде ұмытқан. Босанған әйелдерге өмірге әкелген сәбилері үшін берілетін жәрдем ақша мөлшері өте төмен, ол жөргөкпұлға да жетпейді. Демек, бізге елімізді керемет етіп көрсететін, өздерін ақтамай шаш-етек шығынға батыратын олимпиада, спартакиада, нешетүрлі әлемдік ауқымдағы саммит, симпозиум, медиафорум дейсіз бе, жоқ әлде ЭКСПО ма, бір сөзбен айтқанда, солардың бәрінің қажеті жоқ еді. Әуелі халқымыздың өмірін жақсартып, қазағымыздың демографиялық жағдайын көтеруге, шалғайда жүрген қандастарымыздың барынша көптеп оралуына мүмкіндік жасау керек еді. Бір-ақ рет берілетін өмірін дұрыс сүре алмаса, ауру-сырқау боп, қайыршылық күн кешсе, ұл-қыздары ертеңіне сенбесе, ондай адамдарға әлемді тамсандырған алып жобалар емес, әрбірден кейін Астананың керегі қанша?!
«Өзі жат елде қайыршылық құрып жүріп, елін бай деп мақтағандар – Құдай қарғағандар» депті бір данагөй. Сол данагөй өте дұрыс айтады. Ал «Самұрық-Қазына» АҚ басқарма төрағасы Өмірзақ Шөкеев мырза ше?
«Жалпы, үлкен компаниялар қарызсыз жұмыс істемейді. Өйткені тиімсіз. Қарыз болуы керек, – дейді ол аса білгішсініп. – Бірақ белгілі шегі болуы қажет… Директорлар кеңесі нақты нормативті өзі белгілейді… Жақында Қытайға барып келдік. 3 млрд долларды Қытай даму банкі біздің компанияға ешқандай кепілдіксіз беруге әзір. Осындай қарызды неге алмасқа?» («Жас Алаш», 26.05.2017 ж.).
Өмірзақ мырза! Мүйіз шықса, қарызды алудай алдық қой. Ол ақшалар қайда? Халықтың есебінен алынған миллиардтарға кім есеп береді? Сорлы қазағымыз оның қайырымын қашан көреді? Бүгінде дамыған елу елдің емес, 80 елдің қатарында жүрміз. Кешегі кеңестік құрамда болған, біздегідей байлықтан аулақ Балтық жағалауы елдерінде Ішкі жалпы өнім жеке басқа шаққанда Қазақстанды 2,5 есе орайды. Елімізді өстіп қашанғы кері кеткен қайыршылық күйде ұстайсыңдар?
Үкіметіміз халықтың қажет емес деп қарсылық көрсеткеніне қарамай, Қытайдан 51 кәсіпорын көшіріп, 28 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция тартатын болды. Нұрсұлтан Назарбаев Қытай елінің басшысы Си Цзиньпинмен кездескенде, «Бір белдеу – бір жол» бағдарламасының маңызы жоғары болатынын айтып өтті. Ал Үндістан бөлігі осы орайда 14–15 мамырда (2017 ж.) Бейжінде өткен форумға бармады. Астанадағы саммитте Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше болып кірген Үндістан «Бір белдеу – бір жол» бағдарламасын «отарлаушы кәсіпорын» деп бағалады.
Енді осы бағдарлама Қазақстанға не берді? Қытай 2013 жылы Жібек жолын жаңғырту деген желеумен «Бір белдеу – бір жол» бағдарламасын бастап, жүзеге асыру үшін 40 млрд доллар берді. Сол ақшаның есебінен бізде «Нұрлы жол» бағдарламасы пайда болды. Қытай ақшасына Батыс Қытай – Батыс Еуропа көлік жолы, темір жол және әуе қатынасы салынды.
Бәріміздің білуімізше, Қытай осыған дейін Қазақстан экономикасына 42,8 млрд доллар салған. Қарызға жалпы жиынтығы 50 млрд доллар беріпті. Соған алдағы беруге құлшынып отырған 28 млрд долларды қоссақ… Міне, бас айналдыратын, Қазақстанды тырп еткізбей тізгіндеп ұстап, бар байлығын қарпып қалатын, қайтаратын қарызы ұрпақтан-ұрпаққа ұласатын «ғажап» жоба… Осыны ойлағанда, Қалекең – драматург-жазушы Қалтай Мұхамеджанов ағамыздың күліп отырып айтатын керемет сөзі: «Ит екеш ит те сүйекті к…не қарап жұтатын еді ғой» деген сөзі еріксіз еске түседі екен…
Өткен жыл президентіміздің пәрменімен мүлік жариялылығы жылы болды. Негізінен дәулеттілердің пайдасына көбірек қызмет ететін мұндай науқан бұған дейтін де өткізілген. Қымқырылған талай нысандар мен қылмысты жолмен жекеге өтіп кеткен мемлекет мүліктері заңдастырылған.
Осы жолғы шара барысында да оған қатысты қызмет атқаратын үлкенді-кішілі шенеуніктер әрқалай есеп берді. Әсіресе шетелдік банктердегі қаржыға қатысты әңгімеге елбасымыздың өзі айрықша шүйілді. Аты аталмаған байларға қаратып 31 желтоқсанға дейін тыққан-пыққандарыңды әкеліңдер, әйтпесе жағдайларың қиын болады деп қатқыл сөйледі.
Қаржы министрі Бақыт Сұлтановтың үкімет отырысындағы сөзі нақтылығымен елді елең еткізді. Оның айтуынша, еліміздің 712 азаматы шетелдік банктерде 52 түрлі валютамен ақша ұстайды екен. Ең көп таралған валюта бойынша 240 азамат – 517 млн доллар, 237 азамат – 30 млн еуро, 121 азамат – 23 млн фунт стерлингпен сақтайды.
Бақыт мырзаның әлдеқандай болып ауызға алып отырған бұл ақшалы азаматтары бергі жағындағылар ғой. Ал арғы жағында алыптардың сұлбасы бұлдырайды…
Дәл осы уақытта: «Ұлыбританияда Ресей мен Қазақстан сияқты бірқатар жемқорлығы асқынған елдердің шенеуніктері қылмыстық жолмен әкелген ақшаға сатып алған дүние-мүлікті тәркілеу туралы заң жобасы қаралып жатыр», – деп хабарлады Business FM.
«Статистикаға сенсек, Лондондағы жылжымайтын мүліктің 7 пайызы шетелдіктердің үлесінде екен. Әрі оның көпшілігі қаланың қақ ортасында, ең қымбат аудандарда орналасқан. Осы 7 пайыздың ішінде халықтың есебінен байыған біздің де талай бағыландар бар…» – деп жазды «Жас Алаштың» тілшілері (18.10.2016 ж.).
Ұлыбритания баяғыдан мемлекеттік дәстүрі, саясаты орныққан ел. Билігі өз еліне нұқсан келмеуін, қайта сырттан ағылған қаржыдан мемлекет мүддесі үшін қарпып қалуды ойлайды. Оны жүзеге асырудың амал-айласы әбден заңдастырылған. Біз сондай мемлекеттік ұстанымға енді-енді ғана ұмтылып жатырмыз. Тәуелсіз ел болғанымыздан бері әлденеше рет жүргізілген мүлік жариялылығы жөніндегі шаралар осы бағыттағы іс-әрекеттер шығар, шамасы.
Иә, әр елдің қаржысы өз мемлекетіне қызмет етуге тиіс. Сонда ғана экономика ілгерілейді, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық ахуалы артады. Осыны діттеген елбасымыздың өткен жылғы үні қаншалықты өктем шыққанымен, ол сөзіне елең еткен миллиардерлер де, миллионерлер де болмады-ау, әсте. Солай болғандықтан, абақтыда қамауда отырған тәуелсіз журналист, саясаткер Жанболат Мамай: «За эти годы из Казахстана вывели сотни миллионов долларов в офшоры. Они же и продолжают править независимым Казахстаном… По разным данным, из страны вывели 330 миллиардов долларов…» деп жазды («ДАТ», 20.04.2017 ж.).
Ақыл айту оңай. Билік тізгінінде отырғандарға бұйыру да оңай. Алайда ауыздан шыққан ойын жүзеге асырту қиынның қиыны. Ал айтылған сөз – сөз күйінде қалмай, орындалуы үшін, ең әуелі әркім істі өзінен бастауы керек. Мәселен, елбасымыз өзінің отбасы мүшелерінің офшордағы ақшаларын қайтартса, сөз жоқ, онда Машкевич, Шодиев, Ибрагимов, Кимдер жарыса қоштап, жоғарыдағы өзіміз тілге тиек еткен 50 кәсіпкер де, біз білмейтін басқалар да дуалы ауыздан шыққан ойға бас иер еді. Сонда біз бейшара кейпімізден айырылып, айналамыздағы алпауыт елдерге ауыз ашып, жалтаңкөз боп қайыр тілеуден арылар едік.
Ал әзірге… иә-иә, елдің жағдайы онша емес. Ресейдің шылауына ілініп, путиншіл орыстардың бастан өткеріп жатқан қымбатшылығын да, қыспағын да бірге көрудеміз. Теңгеміз теңселіп тұр. Ол құнсызданған екпінін тежей алмайды. Демек, халқымыздың хал-жағдайы уақыт ұзаған сайын қиындап, күрделене береді…
Бүгінде осындай әрі-сәрі заман болып тұр. Бәріміз бір қазақтың ұл-қыздарымыз. Сұраса келсек, қарын бөле шығамыз. Сол себепті бір-бірімізге жау болуға қақымыз жоқ.
Іштен шыққан жау болмайық, бауырларым!
Талғат АЙТБАЙҰЛЫ,
публицист-жазушы