«Общественная позиция»
(проект «DAT» №14 (285) от 09 апреля 2015 г.
Ел мүддесі үшін
Әзірге Қазақстан жұрты ширек ғасыр бойы шетелге шығарылған 100 млрд доллар туралы сөз қылып жүргенде, қазақстандық оппозиция өкілдерінің шетелдегі бюросы осы қомақты қаржыны іздеп қана қоймай, оны елге қайтару жолының бағдарламасын да жасап қойды. Мұны істеу мүмкін бе, әрі қалай істеуге болады? Біз ҚР-ның экс-премьер-министрі Әкежан Қажыгелдиннен алғаш рет қазақстандық ақпарат құралдарының бетінде осы сұраққа жауап беруін өтіндік.
«Химиялық тазалау» ЖАБЫЛАДЫ
Кезінде заңсыз жолмен шетелге шығарылған орасан зор қомақты қаржыны елдің экономикасына қайтадан қайтару мәселесі – бүгінгі күні тек Қазақстан үшін ғана емес, тұтастай халықаралық қауымдастық үшін де шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселе. Әсіресе 2008 жылғы дүниежүзілік қаржы дағдарысынан кейін банктердің түгелі дерлік құлдырауға шақ қалған кезде, олар өз елдерінің үкіметтерінен көмек сұрап, барлығы уақытша ұлттандырылған болатын. Сол кезде салымдардың барлығы құпиялығын жоғалтып, банкке түскен капиталдың қайдан және қалай келіп жатқанын қадағалауды үкімет толығымен өз бақылауына алған болатын.
2012 жылы «Үлкен жетілік» елдерінің (Ресейден басқасы) қаржы министрлерінің кездесуі өтті. Онда трансшекаралық қаржы қылмыстарына қарсы қолдану шаралары жөнінде келісім жасалған болатын. Оның үстіне АҚШ конгресі Додда-Франк түзетуін қабылдап, бұл түзету бойынша, қызмет бабын пайдаланып, қаржы жымқырған қылмыскерлер жайлы федеральді өкіметке хабарлаған тұлғалардың қауіпсіздігі қамтамасыз етілді. Бұдан кейін ондай тұлғалар қудаланбай, керісінше, оларға қаржылық қылмыстан тәркіленген капиталдың 30%-ы көлемінде сыйақы төлеу ұйғарылды. Осындай сыйақы төлеу әдісі басқа елдердің заңдарында да қарастырылған, әсіресе Ұлыбританияның заңында. Сондықтан да қылмыстық капиталдарды іздеп табу ісі қауіпсіз ғана емес, өте пайдалы іс болып отыр.
Мұның бәрінің Қазақстанға қатысы қанша? Әрине, тура қатысы бар деп айта салу оңай. Ол үшін алдымен 2000-жылдарға шегініс жасайық. Ол кезде патриоттық ұстанымға ие болған қазақ кәсіпкерлерінің ұнжырғасы түсіп, салы суға кетіп жүрді. Оған себеп – елдегі ірі-ірі шикізат компанияларының батыстық биржаларға шығуы еді. Әрі бұл компаниялардың күмәнді шетелдік иегерлері аз ғана уақыт аралығында, доллар бағамымен есептегенде, миллиардерлер болып шыға келді. Менімен сұхбаттасқан көптеген адамдарға мұнайдан, мыстан, мырыштан, уран мен басқа да ұлттық байлығымыздан түскен қаржы дүниежүзілік капиталға сіңіп, жоқ болып кететіндей көрінуші еді. Ал жаңадан жарқ еткен байшыкеш-олигархтар Батысқа кетсе, бұл байлықты Қазақстан халқына қайтаруға ешқашан мүмкіндік болмайтын сияқты болып көрінетін.
Осы жөнінде сөйлескен адамдардың көпшілігі, тәуба, қазір аман-есен жүріп жатыр. Мен олардың талайына мұндай орасан мол қаржының іс-түссіз жоғалып кетуі мүмкін еместігін айтып, үміт үзбеуге шақырған едім. Алдағы кезеңде Қазақстан үкіметі, егер елден заңсыз түрде шығарылған қаржыны қайтаруды алдына мақсат етіп қойса, қай уақытта болса да, оны елге қайтара алады. Әрине, оның қандай да бір бөлігі вилла, яхта және қымбат бұйымдар сатып алуға, сондай-ақ мән-мағынасыз дүниелерге жұмсалатыны анық. Бірақ та басқа елдің экономикасына жұмыс істеп жатқан капиталмен салыстырғанда, ол – айтуға тұрғысыз ұсақ дүние. Ол қаржы іздеп табылып, міндетті түрде Қазақстан экономикасына қайтарылады.
Дағдарыстан шығудың АМАЛЫ – ІЛГЕК
Құлашын кең жайған экономикалық дағдарыс Астанадағы жауапты басқару тобын саяси жүйенің жаңаруын күтпей, қазірден бастап, шетелдегі қазақ ақшаларын іздестіре бастауға мәжбүрлеп отыр. Оның нақты көлемі қанша екенін айту қиын, дегенмен де соңғы 20 жыл ішінде дүниежүзілік нарықта сатылған шикізат құнына негіздей отырып есептейтін болсақ, бірнеше жүз миллиард доллардың көлемінде деп айтуға болады. Бұл – тек қана бюджеттен ұрланған, салықтан жасырынған және пара алғаннан түскен қаржының көлемі.
Рахат Әлиевтің Еуроодақ елдеріндегі капиталын іздестіру ісі ақырында жемісін бере бастады, өйткені – ол қаржының қылмыстық жолмен түскендігін дәлелдеу барысында сол елдердің заңдылықтары мен ережелері қолданылған. Әлиев қылмысының құрбаны болғандар (кезінде Әлиев бизнестерін тартып алған бизнесмендер) Батыс елдері үкіметіне Қазақстан президентінің күйеу баласы бизнесмен емес, мемлекеттік шенеунік болғанын дәлелдеу үшін бір күшке бірікті. Ол Батыс елдері банктеріне заңсыз аударған соншама мол қаржыны өзінің адал еңбегімен ешқашан да жинай алмас еді.
Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары лауазымын атқара жүріп, заңды түрде баспа ісімен айналысуға болады деген түсінік демократиялық елдердің әрбір түйсікті азаматтарының санасына қонбайды. Әрі елдегі қаржы полициясын басқара отырып, қант саудасына қалайша бақылау жүргізуге болады?! Оның үстіне жеке меншік банк иесі бола отырып, қалайша шетелдік өкілділікте елшінің міндетін, сыртқы істер министрінің орынбасары қызметін және Қазақстанның ЕЫҚҰ-дағы өкілі қызметін атқаруға болады?!
Қандай қылмыстық капиталға тап болғандарын түсінген еуропалықтар Әлиев пен оның сыбайластары тыққан активтерінің банктік және коммерциялық құпияларын дереу аша бастады. Олардың есепшоттары тұтқындалып, дүние-мүліктері тәркіленуде. Меніңше, Әлиевтің өз-өзіне қол жұмсауына осылар түрткі болған шығар деймін. Өйткені билікке ол тек ақша үшін ғана ұмтылды, тек ақша арқылы ғана билікке жетуге болады деп ойлады. Оның Батыста ұзақ уақыт бойы жазасыз, бостандықта жүруі адвокаттар мен жасырын жансыздарына өлшеусіз төлеп отырған ақысына, яғни қаржысына негізделді. Ал ақшаға қол жеткізу мүмкіндігінен айырыла бастаған Әлиев заң алдындағы жауапкершіліктен құтылу үмітінен де біржола айырыла бастады.
ҚАНТ МИНИСТРІ
Әлиев қисынын тауып, өзінің миллиондарын батыстық банктерге аударып жүрген кезде «PEP – politically exposed person» деген түсінік әлі аса тарала қоймаған еді. Бұл терминмен саяси жүйе мен мемлекеттік қызметте өте маңызды орын алатын лауазым иелері белгіленеді. Жемқорлықтан түскен қаражатты шетелге асыру ісімен күресу жөніндегі FATF (Financial Action Task Force on Money Laundering) Халықаралық ұйымы тек ондай отбасылардың ғана емес, сонымен қатар олардың әрбір мүшесінің де табысын мұқият тексеруді талап етеді. Президенттер, премьерлер, министрлер, депутаттар, губернаторлар, мэрлер – бәрі де осы «күдіктілер тобына» жатады. Бұл адамдардың қаражатын жіті қадағалау керек, әрі олар өздері әрбір тиынына дейін қайдан келгенін дәлелдеп, есеп беріп отыруға міндетті.
Әрине, бұл өте дұрыс әрі түсінікті жағдай. Мәселен, АҚШ мемлекеттік секретарының орынбасары жұмыс арасында қант саудасымен, ал британдық «МІ-6» барлау тобының бастығы газет және телеканалдармен айналысқанын, Швейцарияның «ОБСУ»-дегі елшісі қандай да бір швейцариялық банкке иелік еткенін көз алдыңызға елестетіп көріңізші! Ал біздің Қазақстанда мұның бәрі – үйреншікті әдетке айналған. Қазақстанда Рахат Әлиевтен басқа да, өздері немесе балалары мен күйеу балалары миллиардер атанып жүрген көптеген аты мәлім «саяси тұлғалар» жеткілікті.
Сондықтан да қазақстандық PEP’-лерге кез келген уақытта тексеріс жүруі мүмкін. Егер де бұл үрдіс жергілікті билік пен қоғамның талабы бойынша жүретін болса, онда олардың қаражаты Қазақстанның пайдасына қарай тәркіленеді деп айту өте қиын. Ал егер де бұл істі шетелдік билік «белгілі бір дереккөздің» өтініші немесе бастамасы бойынша жүргізетін болса, онда ол қаражат сол елдің бюджетіне құйылады және өтініш білдірген адамға сол сомадан белгілі бір мөлшерде сыйақы төленеді.
Сайлауалды ҚЫРЫП-ЖОЮ
Қазақстандық мемлекеттік органдар шетелге заңсыз шығарылған байлықты елге қайтару үшін, оның иелері тек президент қудалауына түскен кезде ғана емес, басқа кезде де сол үшін барлық амал-тәсілдерді жасауы тиіс екенін атап өту керек. Әйтпесе іздеушілер оны «тек әділетті сайлау алдында» ғана іздеу керек шығар деп, әрі оны елдегі жемқорлық пен ұрлықты әшкерелеу үшін ғана емес, тек билікке шын берілгендіктен ғана іздеу керек шығар деп ойлап қалуы мүмкін.
Оның айқын дәлелі – Алматының атақты экс-мэрі Виктор Храпунов. Біздің елде оның қандай жолмен сансыз байығанын кім білмейді дейсіз?! Тіпті оның жұбайы мен балаларының кәсіпкерлік талантына бас ие отырып, олар негізінен Алматы мэрінің мемлекеттік нысандар мен жайлы жерлерді оңды-солды сату талантының арқасында байлыққа кенелгенін мойындауымыз керек.
Әрі оның осы «талантын» қазақстандық билік қылмыс ретінде көрді. Оның себебі – Храпуновтардың Мұхтар Әбілязов отбасымен туыстық қатынасқа түсуі еді. Егер де олар туысқан болмағанда, мэрдің әйел-баласы осы уақытқа дейін бизнесмен атанып, даңққа бөлене берер ме еді?!
Қазақстандық билік Швейцария үкіметінен Храпуновтардың байлығын мұқият тексеруді талап етіп отыр. Тек қана бұл отбасының ғана емес, қазір Женева көлінің жағалауына басқа да көптеген қазақ отбасылары (PEP’-лер) қоныстанған. Темза, Сена, Москва өзендерінің бойы да дәл осылай. Тіпті министрлер кабинетінің шетелде қомақты қаржысы бар астаналық мүшелері, олардың орынбасарлары, әкімдер, құқық қорғау органдарының басшылары да Есіл өзенінің жағалауына орын тепті емес пе!
Міне, шетелдегі осыншама ақша ел бюджетіне қайтарылса, мына қиыншылық заманда үкіметтің денсаулық пен білім беру саласына бөліп отырған қаржысын қысқартпауға мүмкіндік туар еді. Сондықтан да бұл істі қоғамдық және саяси органдардың қатысуымен жүйелі түрде қолға алу қажет.
Дариға басқаратын КОМИССИЯ
Меніңше, Қазақстанның шетелге заңсыз түрде асқан байлығын елге қайтару ісімен шұғылданатын арнайы комиссия парламент тарапынан құрылатын болса, нұр үстіне нұр болар еді. Сонда елге белгілі, халық алдында «беделі жоғары» депутаттар президент тағайындаған шенеунік атанбай, шартты түрде болса да, Конституция бойынша халық өкілдері атанар еді. Әрине, бұл комиссияны Дариға Назарбаева басқаруы тиіс. Өйткені сыбайлас жемқорлықпен айналысатын шенеуніктер алдында оның қоғамдық беделі өте жоғары, ал ондай шенеуніктер, әрине, тергеу объектісіне түсіп қалмау үшін жан сауғалауға тырысады.
Тек Дариға Назарбаева басқаратын дәл осы комиссия ғана қазақстандық PEP’-лердің байлығын тексеріп, шетелге заңсыз шығарылған қаржыны қайтару туралы арнайы заң қабылдап, оны парламентке ұсына алады. Бұл – америкалық «Додд-Франк түзетулерінің» өзінше балама нұсқасы.
Әрине, біз елден заңсыз түрде шығарылған кез келген қаржыны шетелдік әріптестерімізбен бірлесе отырып іздеп табамыз. Бірақ Батыстың барлық заңды орындарына оның сәтті оралуын қадағалау үшін, елде ауқымды істер жүргізуі керек. Бұл іске Д. Назарбаеваның қаншалықты үлес қосатынына қарамастан, басқа депутаттар да тасада қарап қалмай, іске кірісер еді.
Ал енді шетелдегі қаржыны іздеп-табу – елдің ішінде етегін кең жайған жемқорлықтың тамырына балта шабу үшін аса маңызды. Онсыз шетелдік байлықтың иелері ақшаның арқасында қылмыстан құтылып кетеді. Сондықтан да жедел түрде жемқорлықпен күрес туралы бағдарламаға зер салу керек: ол 10 жылға арналған! Неге ол 2050 жылға дейін созылмаған?!
ҮШ ДОСЫҢЫЗДЫ отырғызып қойыңыз
Шын мәнісінде, жемқорлықты өте оңай жеңуге болады. Сингапурдың көрнекті қайраткері, президент Ли Куан Ю мұны былай түсіндіріп еді: «Ең алдымен өзіңіздің үш досыңызды отырғызып қоюдан бастаңыз. Не үшін екенін сіз жақсы білесіз, олар да не үшін екенін өздері біледі. Сол кезде басқалары дұрыс шешім қабылдайды».
Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің сингапурлық әріптесінің тәжірибесіне көп сүйенеді. Өкінішке орай, тек қана жемқорлықпен күрес мәселесінде емес. Әрине, шығыстық басқа да елдердің тәжірибесіне сүйенуге болады: мысалы, Қытайда жемқорлықпен күрес «Торғайларға емес, барыстарға аңға шығу» деген ұранмен жүргізіледі. Әрі өте жоғары лауазымды көптеген «барыстар» оның қақпанына түсіп үлгерді…
Қазақстан меншігінен шығарылған мемлекеттік маңызы бар активтерді бізге таяу уақыт аралығында қайтадан ұлттандыруға тура келеді. Тек ұлттандыру арқылы ғана біз елдегі табиғи шикізат көздері мен өндіріс орындарына деген тәуелділікті қайтадан жаңғыртып, қалпына келтіре аламыз, сөйтіп кейін оларды нағыз сенімді, әрі табыс көзінің қандай да бір бөлігін ел бюджетіне құйып отыратын нағыз тиімді инвесторлардың қолына өткізетін боламыз. Ол инвесторлардың арасында ұлттық зейнетақы қорлары да болуы тиіс, өйткені олар тұрғындардың жеткілікті қамтамасыз етілмеген және қорғалмаған тобына бюджеттен қаржы бөліп отырады.
Негізінде, 90-жылдарғы мен басқарған үкіметтің жекешелендіру туралы бағдарламасында, міне, осы әлеуметтік мәселелердің бәрі қарастырылған болатын. Өкінішке орай, менен кейінгі үкімет басшылары ондай мақсаттардың, ойлардың бәрінен бас тартып, ұлттық меншікке жауапты топты құрудан да бас тартты.
Сондықтан да қазір тарихтың сол бір қараусыз қалған беттерін қайтадан ақтарып, халықтық меншік және әл-ауқат мәселесіне қатысты шешімдерді халықаралық стандартқа сай етіп, қайтадан қарастыратын уақыт жетті. Біз оны тезірек шешетін болсақ, алдағы уақытта, яғни саяси қақтығыстар ушығып, елімізге қауіп төндіріп тұрған заманда меншікке қатысты дау-жанжал да туындамайтын болады.
«Adam» журналы
Орыс тілінен аударған – Айман Оспанова